Жаздық бидай өсіруut тыңайтқыштар қолдану жүйесі

МАЗМҰНЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Қазақстан Республикасында  өсімдік шаруашылығының негізгі және стратегиялық тұрғыдан маңызды саласы – бұл астық өндірісі. Сондықтан, астық өндірісі саласын жеделдетіп дамыту еліміздің азық – түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолындағы мемлекеттік аграрлық саясаттың бірінші кезекті міндеттерінің бірі болып табылады.

Ауыл шаруашылығы дақылдарынан мол, ірі сапалы өнім жинау үшін, тыңайтқыштарды тиімді қолдану маңызды рөл атқарады.

Қазіргі жағдайда тыңайтқышсыз  дақылдар өнімін айтарлықтай дәрежеге көтеру мүмкін емес. Сондықтан игерілген ауыспалы егісте тыңайтқыштар қолданудың тиімді жүйесін пайдалану, дақыл түсімін арттырудың шешуші шарты болып саналады.

Республикада  тыңайтқыштарды пайдаланудан алынантын пайда мен қосымша өнім мөлшеріне келетін болсақ, солтүстік облыстар жағдайында, жаздық бидайға қолданылған тыңайтқыштардың экономикалық жағынан тиімділігі жоғары. Өйткені сотүстік топырағында, мысалға алатын болсақ  жылжымалы фосфор мөлшері аз. Сондықтан парға және пардан кейінгі дақылға берілген фосфор тыңайтқышы мол қосымша өнім алуға көмектеседі.

Сонымен, шаруашылықта минералдық және органикалық тыңайтқыштарды тиімді пайдалану ғана экономикалық жағынан пайдалы болады. Сондықтан тыңайту жүйесін дұрыс ұйымдастыру аса маңызды агротехникалық шаралардың қатарына жатады.

Өзекті  мәселесі: Қазақстанның топырағы, құрамы мен түрі жағынан сан алуан. Курстық жұмыстың өзекті мәселесі жаздық бидайға тыңайтқыштарды солтүстік аймағының топырақ ерекшеліктеріне байланысты қолдану.

Мақсаты: Жаздық бидайдың өнімін, сапасын, топырақ құнарлығын арттыру мақсатында тыңайтқыштарды тиімді, әрі жоспарлы түрде шаруашылықта пайдалана білу.

Міндеттері:

1. Жаздық бидай дақылдарының өнімін арттыру және оның сапасын жақсарту.
2. Топырақтың тиімді құнарлығын ұдайы жоғарлату.
3. Жаздық бидай түрлерімен танысу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ӘДЕБИ ШОЛУ

1.1 Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы

 

Бидай – әлемдегі ең кеңінен таралған дақыл, 148 елдің  негізгі азық – түлігі болып табылады. Жер шары халқының жартысынан астамы бидай нанымен қоректенеді. Бүкіл дақылдардың өнімінің 60 % - ы бидайдан алынады.

Жаздық бидай – маңыздылығы  жағынан дәнді дақылдар арасында бірінші орын алады және еліміздің  барлық аймақтарында егіледі. Ол өте  құнды тағамдық дақыл. Дәнінде 18 – 24 % дейін ақуыз болады [6].

Жаздық бидай кебегі – барлық мал түрлері үшін бағалы концентратталған жем. Малға оның сабаны жем ретінде пайдаланылады.

Бидай астығы жарма, макарон,кондитер өнімдерін өндіруде қолданылады. Бидай  астығының сапасын сипаттайтын маңызды көрсеткіштеріне дәндегі ақсыл мен дән уызының мөлшері жатады. Бұл көрсеткіштер бидайдың пайдалану сипатын анықтайды. Өңдеу өнеркәсібі мен экспорт үшін жоғары класты жұмсақ және қатты бидай сорттары ерекше құндылыққа ие. Нан өнімдері негізінен жоғары класты бидай сорттарынан, ал макорон мен жармалар – қатты бидайдан өндіріледі.

Жұмсақ бидай  сорттары ұн мен нанның сапасын анықтайтын жинақтайтын көрсеткіші – ұнның  «күшіне» қарай күшті, орташа және әлсіз болып үш топқа бөлінеді [18], [5].

Күшті бидай бөлігінің көптігі, уызының жиырымдылығы және созылымдылығы жағынан көзге түседі. Мұндай ұннан пісірілген нан көмпиіп тұрады, түрі өте ұнамды, бүйір қабығы жұқа немесе тор көзді, жұмсақ, созылмалы келеді, сондай – ақ өте дәмді, сүйкімді иісі болады.

Сонымен қатар  күшті бидайдың байытушылық қасиеті  бар: осал бидайдың ұнына аздап күшті  бидайдың ұнын қосқанда одан шығатын  нанның сапасы анағұрлым жақсарады. Күшті бидай ең таңдаулы бидай  болып саналады, сондықтан ішкі және халықаралық нарықта оған деген сұраныс жоғары.

Орташа нандық күшті (қуаты) бар бидай, басқаша  айтқанда филлер, ешқандай қоспасыз –  ақ жақсы сапалы нан береді. Оған жататын сорттар белогының мөлшері  орташа, уызының жиырымдылығы біршама  төмен, сондай –ақ қамырының ашытылған кездегі ферменттік тұрақтылығы да төмендеу болады. Мұндай сорттар осал бидайдың нандық қасиетін жақсартуға қабілетті емес [12].

Осал (әлсіз) бидайдың белогы шамалы, дән уызының жиырымдылығы өте әлсіз болады. Сондықтан нан  сапасының көрсеткіштері төмен  болады. Осал бидайдың сапасын жақсарту үшін міндетті түрде күшті бидай ұнын қосады.

Жақсы қатты  бидай астығы жоғары сапалы макарон  өндіруге таптырмайтын шикізат болып  табылады. Жұмсақ бидай ұнынан макарон  өнімдерін жасауға болады, бірақ  олар өз пішінін сақтай алмайды, омырылғыш, піскен кезде жабысқақ келеді де тиімсіз түске өнеді. Сары – янтарлы немесе лимон тәрізді сарғыш түсті макарон өте жоғарғы сапалы деп есептеледі. Мұндай түс каротиноид пигментіне байланысты, ал оның мөлшері жұмсақ бидайға қарағанда қатты бидайға қарағанда қатты бидайды орта есеппен екі есе көп [16], [9], [23].

Жақсы макарон  өнімдері мынадай талаптарға сай  болуы қажет: қамыры тығыз жабыспалы, қалыпқа салғанда жеткілікті дәрежеде механикалқ берік және пішінді. Бұл  қасиеттердің барлығы жоғарысапалы қатты бидай өнімдерінен дайындалған қамырға тән. Қатты бидай жоғары сапалы ұнтақжармасын өндіретін шикізат болып табылады. Қатты бидай дәнін диірменге тартқанда қырлы ұн бөліктер бірыңғай масса болып түзіледі; ұн клеткалары қатты, бірақ нәзік келеді, ал жұмсақ бидайда олар борпылдақ әрі ұсақ саңылаулары болады. Дән уызының мөлшері мен оның сапасы да үлкен рөл атқарады. Қатты бидайдың дән уызы «қысқа» серпімді болып келеді, сондықтан оның ұнынан пісірілген нанның көлемі аз, тор көзділігі нашар болады. Газ ұстау қабілетінің төмендігінен қатты бидайдың нандық сапасы жұмсақ бидайға қарағанда төмен [21].

 

1.2 Аудандастырылған сорттардың анықтамасы

 

Еліміз бойынша  жаздық жұмсақ бидайдың 61 сорты аудандастырылған. Оның ішңнде көп таралғандар сорттары – Саратовская 29,Саратовская 42, Омская 18, Омсакая 19, Целинная 21, Целинная юбилейная, Эритросперум 35 және т.б. соңғы кезде аудандастырылғандары – Әлем, Алтайская 325, Жеңіс, Самал, Саратовская 60, Светланка, Улучшенная және Юго – Восточная 2.

Қазақстанда осы кезде жаздық қатты бидайдың 18 сорты егіледі, ең көп тарағаны Безенчукская 139, Омский рубин, Оренбургская 10, Светлана, Сид 88. Кейінгі уақытта өнім мен сапасы жақсы Омская янтарная, Каргала 9, Алтайская янтарь, Наурыз 8 және Ник сорттары аудандастырылады.  

Бидайдың негізгі  сорттық белгілеріне олардың  масақтарының пішіні қылтанақтарының  сипаты, масақ қабыршағының кескіні, дәннің пішіні, мен түсі жатады [1], [2].

 

Иртышанка 10

Иртышанка 10 жұмсақ жаздық бидайы Сібір ауыл шаруашылығы ғылыми институтында шығарылған.

Сортты  шығарған: Г.П.Высокос, В.С.Сусляков, Л.А.Михеев, В.А.Зыкин, С.С.Синицын. Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында аудандастырылған.

Ботаникалық мінездемесі:

Лютесценс түршесіне жатады, шашылып қалмауға, тамырында тұрып және дестеде жатқанда көктеуге төзімді. Орта мерзімде пісетін өсімдік. Сабан сабағы жуан, мықты, жайылма. Аралық жапырақты, орташа түтіктенген. Балауызды өңезі айқын, түсі күңгірт – жасыл. Масағы цилиндр тәрізді, тығыздығы орташа, ақ түсті. Масақша қабыршағы сопақ, тісшесі қысқа, мұқалған. Дәні дөңгелекше келген, қылтанағы ұсақ. Фенолмен боялғанда қара – қоңыр түсті. Көктемгі – жазғы қуаңшылыққа  орташа төзімді. 1000 тұқымның массасы 32-35 г.

Биологиялық ерекшеліктері:

Сорт ортадан ерте піседі, вегетациялық өсу мерзімі 73-78 тәулік. Құрғақшылыққа төзімділігі жоғары. Қоңыр татпен, сабақ татымен орташа залалданады, қара – күйемен заладануға бейім сорт.

Негізгі ерекшеліктері:

Тез пісіп, жоғары өнімділік береді.

Иртышанка 10 және басқа да ерте пісетін астық сорттарын  өндіріске енгізгенде – табиғи және жасанды энерго ресурстардың үндемделуі жүзеге асырылады.

Иртышанка 10 сорты мықты астық дақылдарының тізіміне енгізілген. Иртышанка 10 сортынан жасалған нан өнімдерінің сапасы жоғары болады [20].

 

Росинка

Росинка жұмсақ жаздық бидайы Сібір ауыл шаруашылығы ғылыми институнды шығарылған.

Росинка сорты  өзіне үйлесімді ерте пісуімен, өнімділігі жоғары (6,9 т/га), дәнінің сапалығы жоғары, өсімдіктің жатып қалуына, ауруларға, құрғашылыққа төзімділікті көрсетеді.

Ботаникалық мінездемесі:

Лютесценс түршесіне жатады, түп тігінен өседі. Өсімдік жуан сабақты, мықты, жайылма. Жапырағы күрең – жасыл түсті, түтіктенуі орташа, балауызды өңезі айқын емес. Масағы ақ, түтіктенген емес, призма тәріздес, ұзындығы 8-12 см, тығыздығы 10 см – ге 17-19 масақша. Масақша қабыршағының пішіні жұмыртқа тәріздес, ұзындығы орташа. Дәні қызыл ірілігі орташа, дөңгелекше – ұзындау келген, қылтанағы орташа.

Биологиялық мінездемесі:

Сорт ортадан ерте піседі, 68-73 күнде піседі. Ерекшелігі бір мезгілде піседі, құрғақшылыққа төзімділігі жоғары. Тозаңды қаракүйемен залалданбауға төзімді. Ақ ұнтақ ауруына төзімділігі орташа.

Негізгі ерекшеліктері:

Өнімділігі жоғары және тез пісетін сорттардың бірі. Росинака сортының орташа төзімділігі  37,1 ц/га, Омская  12 және Тулунская сорттарынан 4,7 – 4,8 ц/га – ға артық. Росинка сорты интенсивті технологяларға жарамды. Росинка сорты бағалы астық дақылдарының тізіміне енгізілген [20], [8], [10].

 

Светланка

Омская 26 жұмсақ жаздық бидайы Сібір ауыл шаруашылығы ғылыми институтында шығарылған.

Сортты  шығарған: Р.И. Рутцем, Л.А. Кротовой, Н.А.Поползухиной, В.А.Зыкин, С.С.Синицын.

 

 

Ботаникалық мінездемесі:

Лютесценс түршесіне  жатады. Масағның түсі ақ, түтіктенген емес, дәні қызыл түсті болады. Өсімдіктің ұзындығы орташа, сабан сабағы жуан. Масағы призма тәрізді, масақ қабыршағы жұмыртқа тәрізді. Қылтанағы орташа,  дәнінің формасы жұмыртқа тәріздес.

Биологиялық мінездемесі:

Сорт ортадан ерте пісетін бидай тобына жатады, Иртышанка 10, Памяти Азиева, Алтайской 92 сорттарымен бір мезгілде піседі. Вегетациялық кезеңі 74-78 күнді құрайды. Құрғақшылыққа төзімді өсімдік. Жатып және шашылып қалмауға төзімді. Тозаңды қаракүйе және қатты кеселі қаракүйеге төзімді.

Негізгі ерекшеліктері:

Құрғашылыққа төзімділік, жоғары өнімділік, тез пісетін қасиеттері Светланка сортына тән. Светланка сорты интенсивті технологяларға жарамды. Светланка сорты бағалы астық дақылдарының тізіміне енгізілген [20], [8], [10].

 

Омская 26

Омская 26  жұмсақ жаздық бидайы Сібір ауыл шаруашылығы ғылыми институтында шығарылған.

Сортты  шығарған: В.С.Сусляков, В.А.Зыкин, И.А. Белан, С.В. Пашков, Л.Я. Сивенкова, Л.Ф. Ложникова, Г.И.Лисенкин. Солтүстік Қазақстан және облысында аудандастырылған.

Ботаникалық мінездемесі:

Сорт гетерогенді және екі биотоптан құралады. Лютесценс түршесіне жатады. Өсімдік орташа мерзімде піседі. Шашылып қалмауға, тамырында тұрып және дестеде жатқанда көктеуге төзімді. Сабан сабағы мықты. Жапырағы жуан, орташа түтіктенген. Балауызды өңезі айқын емес, түсі күңгірт – жасыл. Масағы призма тәрізді, тығыздығы орташа, ақ түсті. Масақша қабыршағы жұмыртқа тәрізді, тісшесі үшкір емес, қысқа. Дәні дөңгелекше келген, қылтанағы жіңішке, терең емес. Фенолмен боялғанда қоңыр түсті. 1000 тұқымның массасы 32-34 г.

Биологиялық ерекшеліктері:

Сорт ортадан  ерте піседі, вегетациялық өсу мерзімі 75-80 тәулік. Иртышанка сортымен бір мезгілде піседі, немесе 1 – 2 тәулік кеш піседі. Құрғашылыққа төзімділігі жоғары. Қоңыр татпен, сабақ татымен орташа залалданады, қара – күйемен заладануға бейім сорт. Омская 26 сортын зертханада зерттегенде оның құрғақшылыққа төзімділігі стандарт деңгейінде екендігі дәлелденді.

Негізгі ерекшеліктері:

Тез пісіп, жоғары өнімділік береді.

Омская 26 сорты  интенсивті технологияларға жарамды, себебі ол жатып қалмауға төзімді, тез  пісетін сорттардың бірі болып саналады.

Бағалы бидай  сорттарының тізіміне енгізілген [20], [15], [19].

1.3 Дақылдың өсіп, өнуіне әсер ететін факторлар

 

Жаздық бидайдың өнімділігі көптеген факторларға, соның ішінде табиғи экологиялық және техногендік (агроэкологиялық) факторларға байланысты. Аймақтағы табиғи экологиялық факторлар (жарық және температура режимдері, жауын – шашын мөлшері, оның маусымдық және әр жылдары бойынша өзгеруі т.б.) адамзат әрекеті арқылы реттелінбейді оған бидай дақылы, оның сорттары бейімделуі керек.

Жарық режимі.

Бидайдан жоғары өнім алу деңгейін анықтау – фотосинтетикалық белсенді радиация мөлшеріне, қолайлы ауа – райы және оптимальды (үйлесімді) агротехникада өсірілген жаздық бидай сорттарының биологиялы өнімділігіне байланысты.

Бидайдың даму процестерінің дұрыс жүруі үшін оның фотопериодтық реакциясының маңызы бар. Дақылдың гүлденуі үшін күннің ұзақтығы тәулігіне 12-14 сағат болып, жарық мөлшері 1800-2000 люкстен кем болмауы керек.

Өсімдіктердің күн сулесі энергиясын қабылдап бойына сіңіруі жапырақ алаңы көлеміне байланысты. Егістікте қабылданған  күн сәулесі радиациясының 80-90 % - ы жапырақ арқылы қабылданады, ал қалған 10-20% - ы сабақтар, масақтар және өсідіктің басқа да органдары арқылы қабылдап бойына сіңіреді.

Егер егіс сирек  болып, жапырақ көлемі аз болған жағдайда фотосинтетикалық белсенді радиацияны қабылдау мөлшері төмендейді, өйткені күн сәулесі радиациясы сирек өсімдіктер арасынан өтіп топыраққа сіңеді, ал бір бөлігі шашырап ауаға кетеді. Егістік өте қалың (тығыз) болған жағдайда өсімдіктердің бір – біріне көлеңкелеу және басқа да зиянды ценоздық әсері күшейе түседі.  Аталған осындай жағдайдың бәрінде егістіктің дән өнімі төмендейді [7], [3].

Температура режимі. 

Жаздық бидай  салқын температура жағдайына төзімді  дақыл. Бидай дәні 1-5⁰С – та өне бастайды, бірақ 2-4⁰С аралығында баяу өседі. Дәннің жақсы өніп шығуы үшін қолайлы температура 10-15⁰С. Дән орналасқан тереңдікте температура төмендеу (6-10⁰С) болса гриб ауруларымен, соның ішінде қаракүйе ауруымен аз зақымданады.