Мақта шаруашылығы

Жаңа сортты алқаптары жақсы да тегіс құнарлылығы  мол, суғарылатын жерлерге жайғастырылады.

Барлық агротехникалық іс-шаралар өте тығыз бір қалыпты  мерзімде жоғары сапалы агротехникалармен  жүргізіледі.

Іріктеу сорттық  сынақтағы келешектік алынған тұқымдық сорттық түрлердің ұрпақтарын бірнеше  рет егістерде және лабораторяларда  шаруашылық сапалықтары мен талшықтың  технологиялық қасиеттері тексеріледі. Сондықтан да жыл сайын 2 потомник салынады: бірінші жылы – тұқымдық, екінші жылы - тұқымдық  көбейту.

 

 

2.2. Тұқымдық шиттерді дайындау

 

Тұқымдық  шиттің талаптары мемлекеттік  стандартқа сай болуы тиіс. ГОСТ  5895-75 Стандартқа сай тұқымдық шиттер кондициялық  тұқымдық шит деп саналады.Егіске өнгіштігі – 85 %, кем болмайтын  шитті егу тиіс. кесте 8.

 

 

Кесте 8.Тұқымдық шиттің талаптары

Класс	1	2	3
өнгіштігі  %	95	90	85
Сорттық тазалық	Элита	R1	R2	R3
% кем болмауы	100	99	98	96

 

Тұқымдық  шиттерге кейінгі негізгі көрсеткіштер бойынша өзіндік мөлшер қойылады: сорттық, өнгіштігі, талшық қалдығы, механикалық  зақымдылық, ластануы, ылғалдылығы.

 

 

Селекцияның жетістіктері

 

Мақтаның  сорт алмасуын бес рет жүргізілуінің  нәтижесінде талшықтың ұзындығы недәуіәр өсті және оның шығымы да өсті.

Талшық шығымы орта есеппен 35 % құрайды. Ал өте жақсы  сорттарда соңғы жылдары 37-40 %.

Ертеректе талшық шығымы 28 %. –ке жеткен, олардың ұзындығы 18-28 мм болған.

Аудандастырылған ең жақсы мақта  сорттары 108-Ф, С-4727, 149 Ф, 175-Ф, Тошкент-1 олардың  талшығының өзындығы 32-36 мм.

Л.В.Румшевичтің  шығарған сорты 108-Ф селекцияның  ең үлкен табысы деп саналады. Бұл  сорттың өнімділігі жоғары, тез піседі, талшығының сапасы жақсы, вилтке шыдамды, басқа көптеген сорттармен салыстырғанда  тең келмейді, яғни төмен болады. Барлық көрсеткіштері бойынша.

Дүниежүзінде  бірінші рет өндірістік мақтаның жіңішке талшықты тез пісетін  сорты шығарылды, жоғары жиілікте себіледі. Олар С-6037, С-6030, 6249-В және басқалар.

Соңғы жылдары  ультротез пісетіналаса бойлы интенсивті типті «карши» сорты шығарылды.

Бұл сорт арқылы келешекте мақтаның егіс көлемін  көбейтуге болады. Мұның барлығы  әрине біздің елде емес.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, өсімдіктер селекциясының  тұз бен құрғақшылыққа төзімділігі  оларды қорғаудың ұтымды және экономикалық жағынан тиімді екендігі әлдеқашан  мойындалған. Зерттеулерді жүргізу  маңыздылығы мен зерттеулерді жалғасытыру  қажеттілігінің негізгі дәлелі ҚазҒЗИ мақташылығы селекциялау мен  тұқым өсіру шаруашылығы бөлімінде  ұрықтар мен линиялық селекциялық материалдары да, аурулардың көп түрлеріне төзімділігі жоғары және әлсіз қабылдағыштардың индоіріктеулері мен сұрып үлгілері, алдыңғы зерттеулер кезінде К. Гриффингтің алғашқы әдісі бойынша F₁-дегі гибридті шағылыстырудың жалпы (ОКС) және спецификалық (СКС) шағылыстыру қабілеттерін генетикалық талдау негізінде анықталған мақтаның тұзға және құрғақшылыққа төзімді үлгілері болып табылады.

Ұрық материалын қайта өңдеудің дұрыс жөнге салынған технологиялық үрдістері ауылшаруашылық дақылдардың түсімділігін 5-7% көтеріп, тұқымның көктеуінің өнгіштігі мен  энергиясын айтарлықтай жақсартатыны ғылыми жұмыстар қатарымен дәлелденген.

Өзектілігі. Мақта өндірудің күрделілігі  мен мақта сорттарының жаңа ұрпағын өндіріске енгізу көптеген себептеге байланысты, оларды жою терең зерттеушілік жұмысты да, көптеген немесе бәсекелі сұрақтарды дұрыс теориялық ұғынуды, кейде осы сұрақтағы ұйымдастырушылық қайта құрылымды талап етеді. Мақтада жаңа дәстүрлі емес әдістер жасау, соның ішінде генетикалық инженерия, клеткалар мен биотехнология мәдениеті жетістіктеріне негізделген әдістер трансгеноз саласында ықтимал табыстарға қол жеткізді, тұқым қуалаушылықты басқару келешегін кеңейтуі мүмкін, алшақ түрлер мен тұқымдардың генетикалық материалын қолдану. Сонымен қатар, гибридтеу мен іріктеудің дәстүрлі әдістері жеке генмен емес, полиген кешенімен бақыланатын сандық белгілерге қатысты өзінің маңыздылығын жоғалтқан жоқ және қазіргі уақытта бұл әдістер басқаларының арасында басымдық жағдайға ие. Өткен жылдары гибридтеу базасында алынған жаңа селекциялық линиялар мен құнды шаруашылық-биологиялық белгілері бар тұқымдар бастапқы аналық форманың қалыптасуына негіз береді. Ақыры соңында, осы зерттеулердің базасында мақтаның аурудың көп түрлеріне, зиян келтірушілерге, тұз бен құрғақшылыққа төзімді, өнімділіктің жоғары әлеуеті мен талшық типінің ІІІ-V сапа параметрлерінің жоғары көрсеткіші бар сорттарын ала аламыз.

Зерттеу мақсаты: ІІІ-V талшығы сапасы мен шығуы  бар, әлемдік стандарттар талаптарына  сай келетін, будандастыру кезінде ертеректе алынған, сұрыпаралық, түрлер ішіндегі және түраралық линиялар, тұқымдар, сорттар, коллекциялар негізінде жоғары түсімділігі бар мақта сұрыптарын жасау және оларды ГСИ-ға бері.

 

 

 

Мақта шаруашылығы және оның келешектегі  өнімділігін арттыру

 

Бұл техникалық дақылдардың өнімділігін  арттыру мен өнім сапасын көтеру төмендегідей жағдайларға байланысты:

1). Қазақстандағы суармалы жердің  топырақ жағдайының ерекшеліктерін  тиімді пайдалану;

2). Жоғары генетикалық мүмкіндіктері  бар жаңа келешегі бар мақта  сорттарын шығару;

3). Оңтүстік Қазақстан облысының  мақта егілетін аудандарының  аймақтық ерекшеліктеріне байланысты  қоза баптаудың агротехникалық  шаралар бойынша көп жылдық  ғылыми  -  зерттеу нәтижелерімен  талдап қорыту;

4). Сорттардың керек ететін есебіне  сәйкес жүргізудің қолайлы кезеңін  таңдау және алқаптардың ауыспалы  егіс ерекшеліктеріне байланыты  болып табылады.

Топырақты егіске дұрыс дайындау, вегетация кезеңінде өсімдіктерге күтім жасау, уақтылы өсімдіктерді зиянкестерден қорғау және де мақта  егістеріндегі қолайлы құнарлылықты және суғару ерекшеліктерін байқау, осы  айтылған іс-шараларсыз интенсивті технологиялық  баптау жұмыстары жоғары нәтижелерге  жете алмайды.

Ал, кейінгі  маңызды мәселе, топырақ құнарлығын көтеру және өнімділік жоғары көрсеткіштерге көтерілу үшін міндетті түрде ауыспалы егіс тәртібін сақтау керек. Яғни, айтқанда 3 жыл жоңышқа, 4 жыл мақта, 1 жыл  жүгері, 2-3 жыл мақта – 4 жылдық мақтадан кейін, жүгері егіліп, жиналған соң  алқапты тегістеуге, гектарына 20-40 тоннаға  дейін көң беруге, терең жер  жыртуға, сол сияқты іс-шаралар жүргізуге  мүмкіншілік тудырады. Бұл іс-шаралар  топырақтағы тұздардың азаюына, көң берілуі нәтижесінде топырақтағы  қара шіріндінің тұрақтануына және мақта  өнімінің 2-3 центрнерге артуына үлкен  ықпал етеді.

 

 

 

 

                                            

 

                                                   Қорытынды

 

Қорытындылай  келе мақта дақылының аудандастырылған жаңа сорттарды шығарып, талшықтың  технологиялық сапалық қасиетін  жоғарылату.

Қазіргі таңдағы  тұқым шаруашылығы ғылыми тұрғыдан жетілгендегі аудандардың жаңа сорттардың жоғары сапалы мақта талшықтарын  дамыту, ішкі және сыртқы сұраныстарға ие.

Жаңа сорттарды  аудандастыруда біздің мақсатымыз –  генетикалық рессурстарды сақтап, жетілдіріп, пайдаланып,  мол өнім беретін, қоршаған ортаға төзімді мақта сорты мен  буданын шығару және тұқымын көбейту  болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                  

                                          Еңбек қорғау

 

Еңбек қорғау – еңбек процесінде еңбекшілердің  денсаулығын сақтау мен қауіпсіздігін  қамтамасыз ететін, заңға сүйенетін, әлеуметтік – экономикалық, техникалық, гигиеналық және алдын-ала емдеу  шаралар жүйесі, олардың еңбек  пен жүйелер жүйесі демалыс құқы болып табылады.

Қауіпсіздік техникасы – бұл адамға қауіпті  өндірістік факторлардың жарақаттануына немесе денсаулығының бірден төмендеуіне  әкеп соғатын факторлардың әсерінің алдын алуды ұйымдастыруды және техникалық шаралар жүйесі.

Өндірістік  санитария – жұмысшылардың белгілі  бір жағдайда ауруға ұшырауға немесе еңбекке бейімділігінің төмендеуіне  әсер ететін өндірістік факторлардың әсерінің алдын алуды ұйымдастырушылқ  шаралар жүйесі мен техникалық қоры.

Қазақстан ауыл шаруашылығындағы өндірісі мал шаруашылығында да, өсімдік шаруашылығында да әртүрлі  технологияларды қолданылатын, күрделі  электромеханизация қорымен толтырылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1). «Қазақстандағы  мақта дақылы».      Майлыбаев

2). «Өсімдік  шаруашылығы және селекция». Жаңабаев

3). «Өсімдік  шаруашылығы». Жаңабаев

4). «Оңтүстік  Қазақстан Республикасында қоза  баптау жүйесі».    И.Үмбетаев., Ж. Батькаев.

          5). «Оңтүстік Қазақстанда мақта өсіру технологиясының ерекшеліктері». Ұсыныс. – А. 2003.

          6) «Мақтаның отандық жаңа сорттары». И. Үмбетаев. 2004

          7). «Оңтүстік Қазақстан облысында мақта өндірісін өркендетудің өзекті мәселелері». И. Үмбетаев.

8) «Дихан серігі».

9)  Частных селекции Канабалов

10). Ө.ш. өнімділігін  өндіру, өңдеу, сақтау.

4. Умбетаев  И.И.,Гусейнов И.Р.Селекция вилтоустойчивых  сортов хлопчатника. Вестник,Алматы,Бастау.2005 г.