Мақта шаруашылығы

Мақта, талшық және тұқым өсіру өндірісіне Қазақстан  Республикасында да, барлық әлемде де бөлінетін ірі назарды есепке ала отырып, талшық сапасын генетикалық  детерминациялауды зерттеу және басқа да параметрлер бойынша  қарастырылатын тақырып мақта шаруашылығы  үшін өзекті болып табылады.

Сонымен қатар, республикадағы мақта шаруашылығының өзекті мәселелерінің бірі бүгінгі  таңда мақта өнімінің түсімділігі  мен бәсекеге қабілеттілікті арттыру  болып табылады.

Мақта сұрпына  спецификалық талаптар қойылатын болғандықтан, селекционерлер тапсырыс бойынша –  өсіруші кешеннің салаларының тапсырмалары бойынша жұмыс жасағаны маңызды. Жаңа сұрыптар сол жерде қандай да бір өсіруші салаға маңызды параметрлер  бойынша апробациядан өтуі тиіс. Ауылшаруашылық өнім сапасының түсімділікпен үйлесуі  – селекционерлер үшін күрделі міндет. Көптеген зерттеулер мен тамырлы  шіру, гоммоз және солдырма сияқты аурулармен күресу тәжірибесі оларды қорғаудың  тиімді әдісі мақтаның төзімді және әлсіз қабылдағыш сұрыптарын өсіру  мен өндіріске ендіру, сұрыптарды өнімдірек, ауруға төзгіш және жоғары сапалы, тұз бен құрғақшылыққа  төзімді сұрыптармен жүйелік  ауыстыру болып табылады.

Бұл мәселені шешу үшін мақтаның жаңа, сыртқы ортаның  стресстік факторларына төзімді  сұрыптарын шығару, Қазақстанның оңтүстік аймақтарындағы мақта егетін топырақтық-климаттық  жағдайлар есебімен жаңа ресурс үнемдеуші  өсіру технологияларын жасау, мақта  егіс айналымының жаңа схемаларын, мақта егудің агротехникалық тәсілдерін жетілдіру қажет.

Тәжірибелік селекция үшін барлық осы белгілердің  жоғары өнімділігін мұралану заңдылықтарын  білу үлкен қызығушылыққа ие, осы  белгілер арасындағы корреляция, бастапқы сұрыптарды параметрлер бойынша  және осы сұрыптардың жалпы комбинациялы қабілетіліктері бойынша бастапқы сұрыптарды сипаттау, сонымен қатар  бастапқы формаларда осы параметрлерді  білу осы белгілерге селекциялауда  аналық  жұпты дұрыс таңдауға мүмкіндік береді.

Белгілердің мұралану ерекшеліктері мен олардың  орта жағдайларының әсерімен қатты  өзгерушілігін талшық сапасына селекциялау  кезінде есепке алған жөн. Белгілі  бір сұрыптың талшық ұзындығы және басқа да белгісі бойынша айырмашылығы, формалары қоректену, суарумен қамтамасыз етілу кезінде, топырақтық-климаттық  жағдайларындағы бірыңғайсыздықпен шарттастырылуы мүмкін (Кристидис, Гаррисон (1); Мирджраев (2).

Сонымен қатар, Н.Г. Симонгулян көрсеткендей (3), мұрагерлік шаруашылық-құнды белгілерді анықтауда  қоршаған ортаға қарағанда маңыздырақ фактор болып табылуы мүмкін. Талшықтың  өзгерушілігі мен ұзындығының мұралануы, талшықтың шығуы сұрақтарына  көптеген жұмыстар арналған. А.А. Автономовтың (4) зерттеулері көрсеткендей, ботаникалық  бір түрге жататын (Г. Хирзутум) бірақ  тұқымда мұраланатын талшық сапасы және Г. Барбадензе түрінің жекеленген сандық белгілерінің формалар мен сұрыптарды алуға болады.

Талшықтың шығуына  мақта өсірудің топырақтық-климаттық  жағдайлары, сонымен қатар талшықтың  ары қарай климаттық жағдайлары айтарлықтай әсер етеді, сонымен  қатар талшықтың ары қарай 34,0-36,0 мм-ге ұзаруы осы белгілер арасындағы кері корреляция үшін талшықтың кеш  жетілуі мен төмен шығуына  алып келеді, И.Р. Гусейнов (5).

Белгілердің полигенді мұралануына тән ерекшеліктердің  бірі, белгілер бойынша қарама-қарсы  бастапқы аналық формаларды гибридтеу  кезінде, белгілердің жақынырақ  көрінуінде жағымды және жағымсыз гетерозистің көрінуі бірінші ұрпақ гибридтерінде  белгілердің дамуының аралық сипаты болып табылатыны эксперимент жүзінде  дәлелденген. Ол гибридтер генотипінде  аддитивті эффектпен белсенді аллельдердің саны бастапқы формалармен салыстырғанда  аралық көрінеді (Турбин, 1971 (6); Симонгулян 1977 (7);  Singh 1980 (8)). Барлық белгілерді мұраландыруда  гендердің аддитивті және аддитивті  емес эффектілері маңыхзды рөл ойнайды, олар алайда F₁ гибридінде жылдар бойына тұрақты емес. F₁-дегі жоғары СКС гибридтердің көпшілігі оны келесі ұрпақтарда да сақтады, ол белгілерді мұралаудағы маңызды рөлді көрсетеді.

Көптеген  зерттеушілердің пікірінше, ортақ  комбинациялық қабілеттілік бастапқы материалды бағалаудың маңызды критерийі  ретінде қарастырылуы мүмкін, себебі ол селекция үрдісінде бекітілетін  гендердің аддитивті эффектілерімен бақыланады.

Гибридті  тұқымды зерттеудің менделеевтік заңы (1965 (9), сонымен қатар Иогансеннің  таза линиялар туралы ілімі (1935 (10) ғылыми селекцияның жолдарын анықтады.

И.В. Мичуриннің будандастыру кезінде аналық жұпты  іріктеу қағидасы туралы ілімі (1950 (11), гибридтер онтогенезін олардың  дамуының эмбриональді және постэмбриональді кезеңінде басқару туралы, оның шалғайдағы гибридизация теориясы және гибридтерді  алу әдістері ауылшаруашылық өсімдіктер селеуциясының нық негізін құрайды.

Сондықтан КазҒЗИ мақташылығы селекция және тұқым  өсіру шаруашылығы бөлімінің  селекциялық жұмысы мақтаның бәсекеге қабілетті, жоғары түсімді, тез жетілетін, жоғары шығуы бар және талшық ұзындығы жоғары, аурудың көптеген түрлеріне  төзімді, тұз бен құрғақшылыққа төзімді және болашақта ауылшаруашылық зиян келтірушілерге төзімді сұрпын өсіру мен алуға бағытталған.

 

2 Әдістеме  және зерттеу нәтижелері 

2.1 Іс-шара

- Мақта топтамасының  үлгілерін, жаңа селекциялық линиялар  мен құнды шаруашылық-биологиялық  белгілерімен ұрықтары іріктеу  және бастапқы аналық формаларды  қалыптастыру.

2.1.1 Жүргізу  әдістемесі

Мақтаның  жаңа жоғары өнімді сұрыптарын селекциялау  мен тұқым өсіру шаруашылығы

Зерттеулер  КазҒЗИ мақташылығының эксперименталды  даласында Оңтүстік-Қазақстан облысы Мақтаарал ауданында жүргізілді.

Зерттеу әдістері – будандастыру, іріктеу, тұқымды  жұқпалы емес және жұқпалы аяда сынау.

Бақылаулар  мен есептер селекциялық-тұқым  шаруашылығы жұмысында жалпыға  ортақ қабылданған Н.Г. Симонгулян, А.Н. Шафрин, С.Р. Мухамеджановтың «Генетика, селекция и семеноводство хлопчатника» Ташкент, «Укитувчи», 1980 ж. II бөлім, тарау V, VI, VII, VIII; Бөлім III, тарау III, IV, V, VI; IV бөлім, тарау I, II әдістемелерінде жүргізіледі.

Алынған мәліметтер В.Н. Перегудов бойынша өңделеді.

Қосымша А  – Кадр тапсырмаларымен қамтамасыз ету

1. Тақырып  жетекшісі: И. Умбетаев – егіншілік  пен өсімдік шаруашылығы саласындағы  белгілі ғалым, ауылшаруашылық  ғылымдардың докторы, «Қаз ҒЗИ  мақта шаруашылығының» директоры  ҚР мақта шаруашылығы саласындағы  жетекші мамандардың бірі және  мақтаның жаңа, аудандастырылған  Мақтаарал – 4005, Мақтаарал –  4007, М–4011, Береке – 07 және Мырзашөл  –сұрыптарының авторларының бірі. Ол 80-нен астам ғылыми мақала, бір монография басып шығарды.  Оның негізгі ғылыми зерттеулері  топырақ құнарлылығын арттыру  жолдары мен мақтаның жаңа  сұрыптарын өсіру әдістемелерін  жасауға бағытталған. 

2. Тәжірибенің  жауапты орындаушысы: И. Гусейнов  – мақтаның селекциясы мен  тұқым шаруашылығы саласындағы  ғалым, ауылшаруашылық ғылымдарының  академигі, 20 жылдан астам жұмыс  өтілі бар, мақтаның жаңа аудандастырылған  сұрыптары Мақтаарал – 4005, Мақтаарал  – 4007, М–4011, Береке – 07 және  Мырзашөл – 80 авторларының бірі. Ол мақтаны селекциялау бойынша  48 ғылыми мақала жариялады. Басты  ғылыми зерттеулері мақтаны селекциялау  мен тұқым шаруашылығы бойынша  әдістемелерді жасауға, өндіріске  аурулардың көп түрлеріне төзімді,  тұз бен құрғақшылыққа төзімді,  сонымен қатар мақта зиянкестеріне  төзімді сұрыптарды өсіру мен  ендіруге бағытталған. 

3. Тәжірибені  орындаушылар: а) Махмаджанов С.  Мақта тұқым өсіру шаруашылығы  бөлімі, жоғары білі бар, бөлімдегі  жұмыс өтілі 4 жыл; б) В. Золина – ғылыми қызметкер, жоғары білімі бар, бұл бөлімдегі жұмыс өтілі – 17 жыл.

Г) Сейдалиев  Н. – бөлімнің кіші ғылыми қызметкері, жоғары білімі  бар, жұмыс өтілі 3 жыл.

Д) Джубасов Ч. –  бөлімнің кіші ғылыми қызметкері, жоғары білімі  бар, жұмыс өтілі 3 жыл.

4. Бөлімнің 9 лаборантынан – 4 лаборанттың  жоғары білімі бар, 1 – аяқталмаған  жоғары, қалғаны – орта кәсіптік  агрономиялық білімді. Осы бөлімде  жұмыс істейтін лаборанттардың  бір жылдан жиырма жылға дейінгі  жұмыс өтілі бар. 

 

 

 

                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                        Мақта дақылын өсіру агротехникасы

 

Жерді жырту. Мақтадан мол және тұрақты өнім алудың негізгі шарттарының бірі – жерді  өңдеудің дұрыс жүйесін қолданудан басталады.

«Жерді жыртсаң, күзде жырт, күз жыртпасаң жүз  жыртасың» дегендей, күзде жыртылған  жердің өнімі көктемде жыртылған  жермен салыстырғанда 10-12 % немесе одан да артық береді.

Сүдігер 35-40 см тереңдкте екі ярусты ПЯ-3-35 маркалы  соқамен қараша-желтоқсан айларында  жыртылуы керек. Ол қозаның түрлі  аурулары  мен зиянкес жәндіктеріне қарсы күрес және арамшөптерді жоюға  себеп болады. Микроорганизмдердің  жірімен сүдігердегі топырақта  табиғи құрылым процесстерде жүреді.

Мұның барлығы  сүдігердің пайдалы да тиімді екенін көрсетеді. Қара күзде айдалған жерде  ылғал мол жиналады және жақсы  сақталады, қозаның қалдықтары мен  басқа да органикалық заттар қара шіріндіге айналып, өсімдіктің қорегін  молайтады.кесте 3

 

Кесте 3.Топырақты өңдеу мерзімінің

тұқымдық  шитті – мақта өніміне әсері

 

р/н	Тәжірибе жүргізілген жер	Аймақ	Негізгі өңдеу	Тұқымдық шитті мақта өнімділігі ц/га
				жалпы	қосымша
1	Мақтаарал тәжірибе станциясы	Жалаңаш далалық аудан	Сүдігер жырту   Көктемгі жырту	42,2     3,64	5,8
2	Аймақтық тәжірибе станциясы	Орталық және Солтүстік шығыс аудан	Сүдігер жырту   Көктемгі жырту	-     26,1

 

Жерді тегістеу. Негізгі жұмыстардың ең бір маңызды  бөлігі болып табылады. Егіс танабының  дұрыс тегістелуі қозаның вегетациялық өсіп жетілуі барысындағы суару  кезінде ондағы ылғалдың біркелкі берілуіне  және егіс кезінде шиттің бірыңғай тереңдікте түсуіне оңды әсер етеді.

Жер тегістелгеннен кейін сор шаю жұмыстары оңай іске асады.

Бұл судың  тегіс басуына және сордың жақсы  шайылуына зор мүмкіндік жасайды. Тегістеу жұмыстары шынжыр табанды  «Алтай» тракторымен тегістеуге арналған арнайы агрегаттармен атқарылады. Мүмкіншілігі барынша қиясынан және көлденеңінен екі рет тегістелгені жөн. П-2-8 маркалы тегістеуші машина қолданылады.

Сор шаю. Оңтүстік мақта егетін аудандарда топырақтағы  ылғалдың буға айналуға және өсімдіктің транспирацияға жұмсайтын суы, оның атмосфералық жауын-шашын күйінде  келіп түсуіне бес-алты есе артық  болады. Сондықтан сор шаю арқылы топырақтағы ылғалдылықты  ұстап  қалудың маңызы зор. Сор шаю  жұмыстары  дер кезінде жүргізілуі керек. Әр гектарға жұмсалатын су мөлшерінің 2-3 мың текше метр аралығында болған дұрыс.

Негізінен алғанда  сор шаю жұмыстарының сапалы болуы  жер асты суларының деңгейі неғұрлым төмен болуына байланысты.

Сор шаю кезінде  су арнайы алынған арықтармен келеді. Парлар суға әбден толуы қажет. Су бір палдан екінші палға ауыстырылмайды. Топырақтың сорын шаю кезінде  жердің жоғарғы қабатына жиналған тұздар еріп, мақтаның өсіп-өнуіне зияны келмейтін  төменгі қабатына түсіп кетеді.

Көктемгі  тырмалау. Ерте көктемде тырма салу ылғалдың жақсы сақталуына оңды әсерін тигізеді. Топырақтағы ұсақ қуыстарды  жойып, ылғалдың буға айналуын кемітеді, зиянды тұздардың жинақталуына тосқауыл қояды, топырақтың үстіңгі қабатын  тегістеп, оның жақсы қызуына жағдай жасайды, өніп келе жатқан арамшөптерді өлтіреді. Бұл шаралар наурыз айында, сәуірдің бірінші онкүндігінде атқарылады.

Чизельдеу. әдеттегідей біріншісін ұзынынан, екіншісін  көлденең егіске қарай салады. Тереңдігі  14-16 см. Аралығында болғаны жөн.

Чизельден соң  міндетті түрде тырма салынып, 1-2 күн аралығында егістің басталғаны дұрыс. Ауа-райына байланысты сәуірдің мүмкін бірінші немесе екінші онкүндігінде іске асырылады.

Шит себу. Мақта  жылы сүйгіш өсімдіктердің тобына жататыны мәлім. Тұқым егілген соң топырақтың температурасы 10-12 С – тан төмен  болмаған жағдайда ғана тұқым өніп шығатын болады. Тұқымдық шит 4-5 см тереңдікке түсуі керек. Сондай-ақ шиттің бір  түзу бойымен біркелкі жиілікте түсуінің де зор маңызы бар.Жүйектердің қатараралығы 90 см деп есептелгенде бір метр ұзындықта 12-14-ден түп сан болғаны дұрыс. Өскіндердің біркелкі өсіп шығуына  және сапалы болуына қол жеткізу  ісінде тұқым себудің қолайлы  мерзімін дәл таңдай білу де агротехниканың маңызды талаптарының бірі болып  табылады. Сәуірдің 10-15 –нен   бастауға болады.Қазақ мақта шаруашылығы  ғылыми-зерттеу институтының тұқымдық шитті мақта дақылын себу тәсілі60 х 60 (1)60 х 60 (1), 90 х 20 (2). 1 гектардағы тұқымдық шитті мақта-өнімінің тығыздығы, себу тәсілі 60 х 60 (1) 72( мың дана/га),60 х 60 (1)81 ( мың дана/га),90 х 20 (2)93 ( мың дана/га) болған, ал тұқымдық шитті мақта  өнімі, 60 х 60 (1) 24,3 ц/га,60 х 60 (1) 23,1 ц/га,90 х 20 (2) 28,9 ц/га болды. Кесте 4.