Егістік шаруашылығына қысқаша талдау

    Түйежоңышқа  аурулармен және зиянкестермен  мүлде жарақаттанбайды деуге  болады. Түйежоңышқа реакциясы қалыпты,  немесе сәл сілтілі, құрамында  извесі бар Солтүстік Қазақстанның  барлық топырақтарында  өсе береді.

    Түйежоңышқа  айқас тозаңданатын бал әкелетін  өсімдік, үй араларымен тозаңданады.  Гүлдеуі мамырдың екінші- үшінші  онкүндігінде басталады, қуаншылық  жылдары  12-20 күнге, ал жауын-шашынды  жылдары 30-35 күнге дейін созылады.

Түйежоңышқаның тұқымы біркелкі піспейді де 25-35 күнге созылады. Жинағаннан кейін 40-70% тұқымы қатты  болады, ал қуаңшылықты жылдары  мұдай тұқымның саны максимум дәрежеге жетеді.

  Түйежоңышқаның жарыққа  қатынасы : жарық сүйгіш өсімдік.  Вегетация ұзақтығы 80-135 күнге дейін ауытқиды. Сондықтан ерте, орта кеш , кеш жіне өте кеш пісетін болып бөлінеді.

  Температуруға қатынасы :  Түйежоңышқа суыққа төзімді  өсімдік. Орманды дала және  далалы аймақтарда 20см қар жамылғысында  -30-40ºС аязға төтеп бере алады. Сонымен қатар түйежоңышқаның суыққа төзуі тамыр жүйесі және бірінші жылы қалыптасқан сабақтарына байланысты.

   Түйежоңышқаның  ылғалға қатынасы: Түйежоңышқаның  суыққа төзімділігі неға құрлым  жоғары болса, соғұрлым құрғақшылыққа  да төзімділігі жоғары болады. Ылғалға қатынасы бойынша бірқалыпты. Ол  жоғары өнімділікті ылғалды жылдары, құрғақшылық жылдары да өзінің жақсыдамыған жәнетерең бойлатын тамырларының арқасында. Бірақ өсіп- өну кезеңдерінде құрғақшылыққа төзуі әр фазада әр түрлі болып келеді. Мысалыға: гүлдену кезінде ылғал жетіспесе жапырақтары түсіп гүлшоғыры кеуіп кетедң

Топыраққа қатынасы: Түйежоңышқа қара- қоңыр топырақтарда, сортаң және нашар  күлгін, корбанатты топырақтарда өседі. Рн=5-6тең  , Бірақта түйежоңышқаның тісті түрінен басқалары шалшықты суы бар батпақты топырақтарда өсе алмайды. Кілегейленген қышқылды топырақтарды  нашар көтереді, бірақ  көмңрқышқыл кальций және глаубер тұзы бар тұзды топырақтарға жақсы өседі.                                                                Қоректік элементтерге қатынасы: Түйежоңышқа басқа да ауылшаруашылық дақылдары сиқты қиың сіңірілетін қоректік заттарды топырақтаң сіңіріп, бактериялар арқылы азотты көп мөолшерде сіңіріп жинақтайды. Сондықтан құнарлығы аз топырақтарда жақсы дамиды.Бірақ жер асты және жер үсті массасының қалыптасуы үшін  қөректік элементтерді түйежоңышқа басқа да өсімдіктер сияқты мұқтаж болсада басқа санда сіңіреді. Түйеоңышқа топырақтан астық тұқымдастарға қарағанда  3-5 есе кальций, 2-3 есе калий, 1,5-3,0 есе фосфор, 3-5 есе азот алады.

Түйежоңышканың  сортотиптері мен сорттары

Қазанстанда аудандастыруға жіберілген ақ түйежоңышқаның сорттары.

Медет - Сібір АҒИ-да шығарылған Өсімдігі жақсытүктенеді(4-6сабак,)биіктігі 110-180смбұтатүзеді. 1000 тұқымның массасы 2,0-2,4 г. Ерте лісетін сорт, көкгемде және шабылғаннан кейінжақсы көктейді, 1989.

Сретенский 1-6- Забайкал АҒИ-да шығарылғак Өсімдігі жақсы туптенеді. (4-7 сабақ), биіктігі 150-350 см, жапырақтануы 35-48%. Орташа мерзімде пісетін сорт. Көктемде және шабылғанан кейін жақсы көктейді, қыстың суығы мен қуаңшылыққа тезімділігі жоғары Ақмола облысында аудандастырылған. А қ б а с -ҚАШҒЗИ-да шығарылған. Сабағының биіктігі 71 -98 см, дөрекілеу, туптенуі орташа Қысқа төзімді, қуаңшылыққа жоғары төзімді, ЮООтұқымныңмассасы 2.6 г, 1973.

Сары түйежоңышқаның сорттары: Апьшеевский-Башқұргстанда шығарылған Өсімдігі 2-3 сабақ тузетін биіктігі 140 см тік өсетін бұта құрайды, жапырақтануы 49-52%. Көктемде және шабылғаннан кейін жақсы көктейді. Қыстың суығы мен қуаңшылыққа өте төзімділігімен ерекшеленеді, 1968.Калдыбанский- Орал МАТС-да шығарылған. Өсімдігі 2-5 сабақ түзетін әлсіз, құламалы, биіктігі 124см-ге дейін баратын бұ.та қалыптастырады. Сорт қуаңшылыққа жоғары төзім-ділігімен және қыстың суығына орташа төзімділігімен ерекшеленеді. Көктемде жақсы, ал шабылғаннан кейін нашар кекгейді, 1973.

Карабалыкский -Қарабалық МАТС-да шығарылған Өсімдігі шашыранды, биіктігі 120-135 см бұта тузеді, жапырақтануы 45-49%. Сортқысқа және қуаңшылықққатөзімді, 1978 .

Омский  скороспөлый - Сібір АҒЗИ-да шығарылған. Сабағының биіктігі 55-84 см, жапырақтануы 47-62%, қысқа, қуаңшылыққа жоғары төзімділігімен ерекшеленеді, 1978

 

 

 

 

 

 

 

4   Дақылдан жоғары өнім алу үшін агротехникалық жүйені әзірлеу.

 

Жоңышқа мен түйежоңышқаның перспективті сорттары зерттеу объектісі  болып табылады.

көпжылдық шөптерді тұқымға  өсіруде ылғал және ресурс сақтау технологиясын жетілдіру.

2012 жылы қойылған зерттеу  әдістемесі мен бағдарламасына  сәйкес алғы дақылдардың әсер  етуіне байланысты, себу мерзіміне,  қоректену ауданына, тыңайтқыштарға, өсімдік қорғау және жоңышқа мен түйежоңышқаның тұқым өнімділігіне жинау тәсілдері бойынша 6 егістік тәжірибе қойылды.

Өсімдіктің тіршілігінің бірінші жылында ресурсты сақтау технологиясының жеке элементтерінің тиімділігі жөнінде алдын ала  нәтижелер алынды. Себу алдындағы топырақ ылғалдылығы және вегетация соңында, егістік тұқым өнімділігі, егістіктің ластануы, аурулар мен зиянкестерге төзімділігі, шөп өсімінің құрамымен азықтық массаның өнімділігі анықталды

Кесте – 2

 

Қореқтену ауданының  түйежоңышқаның өнімділігіне әсері

Егу тәсілі  (фактор А)	Себу нормасы, млн. Өңгіштік тұқым/га (фактор В)
Қатарлы  – 15 см (бақылау)	0,5 1,0 2,0 3,0 - бақылау
Кеңқатарлы  – 30 см	0,5 1,0 2,0 3,0 - бақылау
Кеңқатарлы – 60 см	0,5 1,0 2,0 3,0 - бақылау
Кеңқатарлы – 90 см	0,5 1,0 2,0 3,0 - бақылау

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте -3.

Түйежңышқа тұқымдарының егістік өңгіштігі өңдеу тәсілдеріне байланысты, % (2012 ж есеп)

 

Вариант	өңгіштігі, %
Тұқым бүркеусіз  (бақылау)	47,8
Тұқымдарды бүрку  (ТМТД ВСК + Табу, 7 л/т)	64,5
Нитрагинді енгізу (300 г. 1 га)	50,1

 

     Тұқымды ТМТД + Табу  препараттарымен өңдеу жоңышқа  тұқымдарының егістік өңгіштігін 47,8 %-дан 64,5 %-ға дейін көтерді.  Нитрагинді енгізу   айтарлықтай  нәтиже бермеді. Тұқымның далалық  өңгіштігі 2,3-3,9 % көтерілді. (Кесте - 3)

Кесте -4.

Себу мерзімінің түйежңышқа тұқымдардың далалық өңгіштігіне әсері, (2012 ж есеп)

 

Вариант	өңгіштігі, %
Ерте көктемгі  - 10 мамыр	29,1
Көктемгі   – 20 мамыр	46,5
Жаздық (бақылау) – 20 шілде	61,7

   

    Ерте көктемде  еккенде температуралық режим  төмен болып топырақтағы тұқымдардың далалық өңгіштігі 20,4-29,1 % аспады, ал көктемде топырақта оптималды температура мен қажетті ылғалдылық қалыптасқан жағдайда 38,2-46,5 % көтерілді. Тұқымдардың өніп шығуына ең қолайлы жазда егу. Далалық өңгіштік 53,3-61,7 % құрады, бұл ерте көктемгіден 3 артық.

(Кесте-4)

Кесте -5.

Түйежңышқаның бірінші жылында агротәсілдер қолдануына қарай арамшөппен ластануы (2012 ж. есеп)

 

Вариант	Барлығы шт/м2	в.т.ч. көпжылдық	Дәнді –дақылдар
Таза  пар (бақылау)	14,2	2,7	4,6
Гербицидті  пар	11,7	0,6	2,3
Тура егіс	28,0	5,2	11,4
Ертекөктемгі себу мерзімі	31,4	7,5	14,2
Көктемгі  (бақылау)	24,5	5,9	12,8
Жаздық егіс	9,1	0,4	1,7
Егуге дейінгі гербицид  (Торнадо, 2 л/га)	10,7	0,6	2,2
Вегетация кезеңіндегі  гербицид (Миура, 1 л/га)	5,2	0,3	0,2
Қатарлы егіс (контроль)	16,7	3,4	5,9
Кеңқатарлы  (30 см)	19,4	5,2	7,0
Кеңқатарлы (60 см)	21,5	7,1	13,2
Кеңқатарлы (90 см)	26,6	7,7	14,5

 

    Жалпы тәжірибелердің  арамшөптермен ластануы 5,2-26,6 шт/м² арамшөп, соның ішінде көпжылдық шөптер 0,3-7,7 шт/м². Көбінесе  Торнадо, Миура гербицидтерін енгізген танаптар таза болды.   Вегетация кезінде 5,2 шт/м² – 1л/га Миура гербицидін, жазғы егісте – 9,1 шт/м², егін көгі шыққанша Торнадо гербицидін   2 л/га – 10,7 шт/м², гербицидті парда -11,7 шт/м².  Таза пар және қатарлы егу тәсілінде танаптар арамшөппен орташа ластанған болды – 14,2-16,7 шт/м². Арамшөппен кеңқатарлы егістер (60,90 см) - 21,5-26,6 шт/м², тура егіс-28,0 шт/м², ерте көктемгі   және көктемгі  егістер – 24,3-31,4 шт/м² көп ластанған болды. (Кесте - 5)

Кесте - 6.

Түйежңышқаның бірінші жылында  себу мерзімінің мал азықтық масссаның өнімділігіне әсері (2012 ж. есеп)

Вариант	өнімділігі   ц/га
	Жасыл масса	Сабан
Ерте көктемгі  – 10 мамыр	57,8	11,2
Көктемгі – 20 мамыр	50,4	8,4
Жаздық (бақылау) – 20 шілде	17,5	2,8
Қыстық	-	-
НСР0,5	4,8	1,1

 

     Ерте көктемде  мерзімде жоңышқаның жасыл масса  өнімділігі - 57,8 ц/га, сабан – 11,2 ц/га болса, ал көктемгі мерзімде 50,4 ц/га және 8,4 ц/га түсті, жазғы мерзімде шаруашылық маңызды өнімділік қалыптастырады. (кесте -6)

Кесте -7.

Түйежңышқаның бірінші жылында алғы дақылдардың мал азықттық массасының өнімділігіне әсері

Вариант	өнімділігі ц/га
	Жасыл масса	Сабан
Таза  пар (бақылау)	60,5	12,4
Гербицидті  пар	58,4	11,7
Тура егіс	55,7	11,0
НСР0,5	5,6	1,8

 

Алғы дақыл ретінде  таза пар алынды, алайда  гербицидті пар және тура егіс өнімділігі  жағынан  еш артта қалған  жоқ. Бақылауда жоңышқаның жасыл массаөнімділігі  60,5 ц/га құраса, сабанға 12,4 ц/га, ал гербицидті парда – 58,4 ц/га, сабан-11,7, тура егісте жасыл масса-55,7 ц/га, сабан-11,0 ц/га. (кесте №11) Әр түрлі варинаттардың арасындағы өніміділік айырмашылығы тәжірибе қателігі болып саналады. Қореқтену ауданына өсімдіктің өсуі мен дамуына ең  қолайлы жағдайлар кеңқатарлы егісте (90 см) қалыптасты (далалық өңгіштік 0,5 млн тұқым/га), алайда мал азығы өнімділігі жөнінен қатарлы егу әдісі артық (далалық өңгіштік 3 млн тұқым/га). (Кесте -7) 

 

Кесте - 8.

Түйежңышқаның бірінші жылында бактериалды және минералды тыңайтқыштарды енгізу арқылы  мал азықтық өніміділігін көтеру, ц/га

Вариант	өніміділігі
	Жасыл масса	Сабан
Тыңайтқыштар қолданбай  (бақылау)	45,6	8,2
Нитрагин	47,8	8,8
Нитроаммофос, 60 кг/га (себу кезінде қатарға)	54,3	10,3
НСР0,5	4,3	1,2

      

     Бактериалды және  минералды тыңайтқыштарды енгізу көпжылдық шөптердің өсімдік биіктігі мен  өсуіне айтарлықтай әсерін тигізеді. Жоңышқаның жасыл масса өнімділігін  45,6 ц/га-47,8 ц/га, сабан-8,2 ц/га-8,8 ц/га көтерді.(кесте -9).

Кесте - 9.

 Түйежңышқаның бірінші жылында мал азығы өнімділігін гербицидтер пайдалану арқылы көтеру, ц/га (2012 ж. есеп)

 

Вариант	өніміділігі
	Жасыл масса	Сабан
Бақылау  (қорғаусыз)	44,9	7,9
Тұқымдарды бүрку  (ТМТД ВСК + Табу, 7 л/т)	46,1	8,1
Егуге дейін гербицид (Торнадо, 2 л/га)	46,7	8,2
Вегетация кезіндегі гербицид (Миура, 1 л/га)	52,3	10,4
Варианты 2+3+4+5	54,8	11,5
НСР0,5	4,2	1,1

         

          Барлық  гербицидтердің ішінен  мал азығы  өнімділігін көтерген вегетация  кезінде  гербицид Миура (1 л/га). Гербицид қолдану арқасында жасыл  масса өнімділігі 44,9 ц/га-54,8 ц/га, сабан-7,9 ц/га-11,5 га көтерді. (Кесте -10)

 

 

2012 жылы жоңышқа селекциясы  бойынша келесі нәтижелер анықталды:

- селекциялық материалдың  жалпы құрамы 281 нөмірді құрады;

- бастапқы материал  көшетінде 2012 ж. себілген 37 сорт  үлгісі зерттелді;

- жаңа сорт шығаруда поликросс  әдісі қолданды;

- поликросс көшетінде 94 будан  ерекшеленді және 12 күрделі гибридтік  популяция құралды;

- бұршақ түйін түюі 27-49 % 23 байланыссыз  қайта тозаңдану тәсілі бойынша   будандастыру өткізіліп, одан 11 тәсілі ерекшеленді;

- бірінші селекциялық көшеттікте 46 үлгі зерттеліп, оның 12 іріктелді,  екінші селекциялық көшеттікте 24 үлгіден 14 перспективалы деп танылды,  үшінші селекциялық көшетте 23 номірден – 12;

- бақылау көшеттігінде 10 сорт сортсынаудан  өтті, одан 9 ерекшеленді;

- жоңышқаның конкурстық сортсынау  көшеттігінде 5 сорттан 2 сорт перс-пективалы  деп танылды, олар стандарттан  (Көкше) жасыл салмағының өнімділігі  бойынша 34-36 ц/га, шөп өнімділігі 6,8-7,2 ц/га, тұқым өнімділігі 0,7 ц/га  басым түсті.