Сақтандыру жіктелуінің негідері

      Мүліктік  және кәсіпкерлік тәуекелдер азаматтық  – құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді, сақтандыру жалпы сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу қаупі, жетіспеуі немесе білінуі  және өзге де мүліктік игіліктер мен  құқықтар сақтандырылады.

      Сақтанушының  немесе пайдаланушының мүліктерді сақтандыруға мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.

      Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым жағдайдың  немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсіби жағынан)  қабілетін (толық немесе ішінара)  жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның қосымша шығыстарын тіркелген  сомада не ішінара немесе толық өтемі  мөлшерінде сақтық төлемді жүзеге асыру  көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

      Медициналық сақтандыру сақтандырылушының медицина мекемесінен медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық  қызмет көрсетулерді сұраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінара немесе толық өтемді мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты  сақтандыру түрлерінің жиынтығы.

      Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын  иеленуге пайдалануға, оған билік етуге  байланысты адамдардың мүлікті мүдделеріне  оның зақымдалуы немесе оның жойылуы  соның ішінде немесе ұрлап әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды  ішінара немесе толық өтемді мөлшерінде сақтық төлемдерді  жүзеге асыруды  көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

      Жүктерді  сақтандыру жүктерді иеленуге пайдалануға  оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе оның жойылуы соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне  қарамастан жойылып кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемді мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыруды көзделетін сақтандырудың  түрлерінің жиынтығы болып табылады

      Мүліктік  сақтандыру мүлікті иеленуге пайдалануға  оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір  жол, әуе немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы  немесе жойылуы салдарынан келтірілген  зиянды ішінара немесе толық өтемді мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыруды көзделетін сақтандырудың  түрлерінің жиынтығы болып табылады

      Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде үшінші бір адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша  жауапты болуы, (келтірілген зияндары үшін жауаптылықты сақтандыру) сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер  бойынша жауапты болу (шарт бойынша  жауаптылықты) тәуекелін сақтандырады.

      Зиян  келтіргендігі үшін азаматтық–құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде сақтанушының өз жауаптылығы да, осындай жауаптылық жүктелуі мүмкін болатын өзге тұлғаның жауаптылығы да сақтандырылады.

      Зиян  келтіргендігі үшін азаматтық –  құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде  сақтанушының өзінің жауаптылық тәуекелі ғана сақтандырылуы мүмкін. Бұл талаптарға сәйкес келмейтін сақтандыру шарты  жарамсыз деп есептелінеді.

      Шарты бұзған үшін азаматтық – құқықтық жауаптылық тәуекелі шартта оның талаптарына  сәйкес сақтанушы оның алдында  азаматтық  құқықтық жағынан жауапты болуға тиіс тарап болып табылатын және бұл жағдайда пайда алушы ретінде  іс-қимыл жасайтын тұлғаның пайдасына  сақтандырылған болып есептеледі.

      Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің  сақтанушы ретінде іс-қимыл жасайтын келісімшарт  жасаушы агенттерінің өз міндеттемелерін бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің  залалдар тәуекелі немесе  кәсіпкерге байланысты емес жағдайлармен осы  қызмет шарттарының  өзгеруінен болған залалдары тәуекелді  соның ішінде күтілген кірісті ала  алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру шарты бойынша тек сол сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі  және тек  соның пайдасына ған сақтандырылуы  мүмкін.

      Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың  кәсіпкерлік  тәуекелді сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның  пайдасына  жасалған шарт жарамсыз болады.

      Сақтандырылған  мүліктің түріне немесе тобына қарай  сақтандырудың мынадай түрлерін ажыратады: ауылшаруашылығы дақылдарын,  малдарды, құрылыстарды, мемлекет, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың мүлкін көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді, жүктерді, мұнай  операцияларын, және т.б. сақтандыру. Мүліктік сақтандыруда міндетті нысанда көліктің  барлық түрлерін тасу жасалғанда тасымалдаушының  жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауаптылығы мен автокөлік  иелерінің  азаматтық – құқықтық жауаптылығы  сақтандырылады. 1996-жылдан бастап ауыл шаруашылығының  өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын, жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз табиғат-климат жағдайларынан  эпизоотиялардан және басқа дүлей  апаттардан  міндетті сақтандыру қайта  қалпына келтірілді.

      Өмірді  сақтандыру-азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан қорғаудың нысаны, ол жеке басты  сақтандыруға жатады. Жеке басты сақтандыру шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа адам сақтандырылған болуы мүмкін. Өмірді, денсаулықты, еңбек қабілеттілігін және азаматтардың материалдық тұрмыс халін сақтандыру арқылы қорғау сонымен  қатар олардың экономикалық мүдделерімен тығыз байланысты және мүлікті, жеке басты және әлеуметтік сақтандыру қызметтерінің  көмегімен жүзеге асады.

      Өмірді  сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген  жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтық төлемді жүзеге асыруды көздейтін  жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

      Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі  бір жасқа жеткен еңбек ету  қаблетін жоғалтқан асыраушысы қайтыс болған жұмыссыз қалған жағдайларда  немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айырылуына әкеп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы  немесе рента түрінде кезең-кезеңімен  сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

      Жеке  басты сақтандырудың сан алуан  түрлері бар: өмірді аралас сақтандыру, балаларды сақтандыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші субъектілер  есебінен олардың қызметкерлерін сақтандыру, әуе, темір жол, теңіз, ішкі су және обылысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің  жолаушыларын сақтандыру, және т.с.с.

      Жеке  басты сақтандырудың аталған  түрлері жолаушыларды сақтандырудан  басқасы ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті нысанда сондай-ақ көлік  құралдарының иелері азаматтық–құқықтық жауаптылығы, әскери қызметшілердің жеке құрамы, ішкі істер органдарының, ұлттық қауіпсіздік, салық службасы қызметкерлері  сақтандырылады.

      Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде  аралық жағдайда болады: ол жеке басты  және мүлікті, міндетті және ерікті болуы  мүмкін.

      Мүлікті және жеке басты сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық арналымы көрінетін оның функциялары сай  келеді.

      Бөлу  функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі. Ол алдын  алу функциясына, мысалы, алдын алу  шараларын қаржыландыру жолымен  сақтық жағдайдың  болу мүмкіндігін  жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандаруда бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына бүгіледі.

      Бақылау функциясы тараптардың сақтық төлемдерді жұмылдыруды және сақтық қорды қатаң  мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге  байланысты болатын нақты қатынастарда көрінеді.  

2.1 Қазақстан Республикасының Қайта сақтандыру жүйесінің дамуы және оны жетілдіру жолдары

      Қазақстандағы нарықтық қатынастар мен сақтандыру нарығының қалыптасып кетуі мен  дамуының алдағы проблемалары нарық  емес қоғамнан нарыққа өтуі болып  көрінеді. Зерттеуді шешуді керек қылатын бұл келесі мәселе қазіргі таңда саясатта да, әлеуметтік –экономикалық жағдайда да, сол секілді ұлттық мемлекеттік бағыт-бағдарымызда да алдынғы шепке шығып тұр. Міне, осылайша таптық-мүліктік қатынастағы бір қоғамдық жүйеден жаңа саяси әрі әлеуметтік-экономикалық жүйеге өту процесі жүруде.

      Біздің  қоғамымыздағы сақтандыру өзі өмір сүрген уақыт ішінде өзінің қалыптасуы мен дамуы процесіне байланысты айтарлықтай өзгерістерге төтеп  береді. Сақтандыру жиырмасыншы жылдан бастап сала ретінде өндіріс процестерінің  дамуына және ұлттық табысты бөлуге осылар арқылы материалдық игіліктерді  жасауға ықпал ете бастады, бұл  әрине экономиканы басқарудағы  қаржылық несиелік механизмді пайдаланудың барлық жаңа жолдарын қарастыруды талап  етті. Әсіресе бұл жерде мемлекеттік  субъектілердің шаруашылық қызметіндегі сақтандыру мәселелері сондай-ақ тұрғындардың барлық топтарының нарыққа ойдағыдай  өтуі үшін материалдық жағдайының қандай екендігі өте үлкен рөл атқарады. Бұл проблема теориялық әрі практикалық  тұрғыдан да өте маңызды бола түсуде бұның дұрыс шешілуіне тура мағынасында  экономикалық ғылымның одан әрі қалыптасуы мен арта түсуі тікелей байланысты. Ғылыми дәлелділік пен тиімділікті  арттыру экономиканың сауығуына  әлеуметтік бағыт-бағдарының анықталуына  тауар ақша қатынасын жақындатуға  құнсызданушылық процестерді кідірте  тұруға, бюджет тапшылығын қысқартуға әкеледі.

      Нарықтық  қатынас жағдайында яғни барлық қаржылық механизм түбегейлі түрде өзгерген сәтте халық шаруашылығы кешенін  қаржы жағынан сауықтырудың тұрғындардың бұдан кейінгі сұранымдарында барынша  қанағатандырудың ықпалды жолын  табу керек, мұндай жағдайда сақтандыру көп жағдайда біздің Қазақстанның тағдырын анықтайтын осы және өзге де маңызды  міндеттерді шешуден сырт қалмауға тиіс.

      Бүгінде біздің мемлекетіміз экономикалық әрі  саяси күрделі жағдайда тұр. Сөз  жоқ сақтандыру ұйымдарында аталмыш  қиындықтарды бастан кешіп әрі құбылмалы  жағдайда икемделіп өздері де өзгеріске  түсуде.

      Расында да соңғы жылдар ішінде сақтандыру жүйелі түбегейлі қайта құруларға  төтеп береді. Осыған орай отандық  сақтандыру нарығын демонополизациялаудың  фактісі болып әрі осының жалғасы  ретінде айтарлықтай жеделдікпен  алтернативтік сақтандыру компаниялары пайда бола бастады. Қазіргі сақтандырушылардың қызметтері үшін үлкен кеңестік бар. Ондаған тіпті жүздеген әр түрлі  мәртебедегі әрі сан алуан  меншіктік нысандағы сақтандыру ұйымдары құрылуда. Сақтандырудың бұрынғыларын түбегейлі өзгеше жаңа түрлері пайда  болады бұл жерде сақтандыру жағдайындағы орын алған олқылықтар мен кемшіліктер  ескерілген. Бұл процесс біршама  өтіп жатыр. Сақтандыру туралы қабылданған  заңда бір қатар кемшіліктер  мен істеліп бітпеген жайлар бар, әрине бұларды таяу уақыттарда жөнге  келтіру керек.

      Сақтандырушылардың  қызметтері мен ұйымдарының тәртібіне  қатысты сауатты жасалған заң  шығару актілерінсіз, нарық жоқ. Өйткені  заң сақтандыруды қалыптастырудың, дамытудың негізі болып табылады. Мемлекеттің тікелей өзінің қатысуымен немесе мемлекет атынан арнайы орган  құрылуға тиіс, ол қабылдау әйтпесе  бақылау жолымен біздің еліміздегі сақтандыру қызметіндегі осы процеске басшылық жасар еді.

      Егер  Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы сақтандыру ісінің құрылуы, мен қалыптасуының  тарихына қарасақ, "соғыс коммунизмі" жөніндегі экономикалық саясаттың  жарамсыздығы мен НЭП-тің мәңгілік ұзақ еместігін аңғаруға болады. Жалпы  халықтық меншікті жариялаған мемлекет өзіміз тауқыметін тартқан саяси  әрі шаруашылық демократиясы жағынан  өзін-өзі ұзақ жылдар бойына тұйыққа  тіреді, осындай жолмен жалпыхалықтық  меншік біртіндеп монополисттікке  дейін құлдырады. Бұл жұртшылықтың арасында масылдық пиғылы туғызып, бізге  осыны ұғындырып, бізді осындай  рухта тәрбиелейді. Осындай жағдайға орай, яғни халық шаруашылығына және тұрғындарға күтпеген бақытсыздық, орасан күйреулер, апаттар, өрт, су тасқыны  мен өзге де төтенше оқиғалар салдарынан келтірілген зияның айтарлықтай  бөлігіне өтем беру туралы қамқорлықты  мемлекет өз мойынына алды.

      Осы жылдар ішінде объективті түрде қалыптасқан  қаржылық-несиелік иеханизм өндіріс  күшінің дамуын тежеп келеді, сөйтіп өндірісінің объективті экономикалық заңдарын яғни құн заңын сұраным  мен ұсаным заңын ақша айналымы заңы мен өзгелерін ескермеді.

      Әриене, қалыптасқан осындай жағдайда сақтандыру қызметінің өрісі кең бола алмады, керісінше шектеулі сипатта болады, ауқымды экономикалық мүдделерді қозғай алмады. Сақтандыру жүйесі арқылы Қазақстан  ұлттық табысының болар болмас мөлшері  ғана қайта бөлінеді.

      Біздің  мемлекетіміздегі қоғамдық дамудың  таңдауы құн заңына ақша айналымы заңына бәрінен де бұрын сұраным  мен ұсыныс заңына әрі өзге де экономикалық заңдарды пайдаланып және де олар жөніндегі  білімді игеруге сүйене отырып сақтандыру нарғына өтудің қажеттілігін алдын-ала  анықтап болжайды. Өйткен кезең біздің нарыққа көшкен уақытымыздың текке  кетпегенін таңдаған жолымыздың дұрыстығын көрсетті, расында да тек практика жүзінде объективті экономикалық заңдарын қолдану арқылы ғана қоғамдық-экономикалық прогресс жолындағы сақтандыру мен  интеграцияны өркениетті түрде қамтамасыз етуге болады.

      Сақтандыру  нарығынсыз бәсекелестік болуы ақылға қонымсыз сондықтан ол шаруашылық өмірінің динамикасы мен сипатына сақтандыру қызметін жаңартып әрі кеңейтуге  сақтандыру процесіне соңғы жетістіктер  мен жаңалықтарды енгізуге игі әсер етуге тиіс. Мұндай бәсекелестік жаңа клиенттермен белсенді әрі белгілі  мақсаттағы жарналар арқылы жаңа клиентураларды тарту жолымен жүргізілетін жұмыстарды қарастырады. Өзара бәсеке сақтандыру ұйымдарын түгел алғанда олардың  бәрінің нақты қаржылық мүмкіншілігін  жабу мақсатына осындай жолмен қол  жетеді.