Сақтандыру жіктелуінің негідері

     Ipi апаттар мен нәубеттердің зардаптарын  жою жөнінідегі шараларды қаржыландыру  үшін қайырымдылық қайыр көрсету алымы немесе белгілі бip уақиға шалмаған қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты көмекші әдістер қолданылуы мүмкін. Сонымен бipгe, өзін-өзі сақтандыру негізінде ақша қаражаттарын немесе материалдық босалқы корларды қалыптастыру әдісi де болуы мүмкін. Мұндай әдіс  ауыл шаруашылығында (босалқы қорлар — жем-шөп, тұқым, отын және т.б. қорлар), материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындарында (шикізаттың шала фабрикаттардың, басқа материалдардың босалқы қорлары) қолданылады; азаматтардың жекеше жинақ ақшалары олардың, сақтық босалқы қорлары ретінде қаралуы мүмкін.

     Сақтандыру  экономикалық категориясының материалдық  ақшалай иелері сақтық қорлары бола алады, олар коғамдық ұдайы өндірістің әлементтері, сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық қатынастары қатысушыларының тарапынан болатын бірқатар басқа айрықшылықты төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың резервтері болып табылады.

     Сақтық  қорлары — қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған коғамның резерв қорлары жүйесінің  қажетті құрамды бөлігі.

     Мүліктік  мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан  сақтандыруды және оның орнын толтыруды  сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қоры материалдық немесе ақша қорлары  нысанында жасалады. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың  тіршілік әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.

     Сақтық  қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол — табыс ретінде тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден-бір бөлігі.

     Нарықтық  экономикада сақтық қатынастарының едәуip бөлігі коммерциялық қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл  жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтер  көрсетуі өзгеше сақтық қызметтерін көрсетуге түрленеді және мұндай қызметтер көрсетудің еркін рыногында ұсынылады. Бұл қызметтер көрсетуің бағасы сақтық тapuфmepi мен жарналары түрінде болады. Сақтық қызметтерін көрсетуге сұраным олардың санасымен және бағаның деңгейімен анықталады.

     Клиенттерді тарту үшін сақтық ұйымдары клиентураға  қызмет көрсетуді жақсартады, қызметтер  көрсетудің ассортиментін кеңейтеді, ысыраптар мен зияндарды өтеу женіндегі кепілдіктерді арттырады.

     Сақтандырылушылардың  жарналары есебінен жасалынатын  сақтық қорлары белгілі бip уақытта  тікелей арналымында - сақтық төлемдерін төлеу үшін (сақтық жағдайының болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорларының қаражаттары қосымша  табыс алу үшін коммерциялық айналымға  жіберуі мүмкін. Өз кезегінде, бұл  табыстардың бip бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін сақтық қызметтерін көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық ұйымдарының осыған ұксас операциясы сақтық рыногында  пайдалырақ шарттарда қолайсыз түрлі  жағдайлардың салдарлары кезіндегі  ысыраптар мен залалдардан қашқысы  келетін тапсырыскерлерді тарту  жөніндегі бәсекенің пайда болуына  жәрдемдеседі.

     Экономиканың  нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік  қызметтің дамуы, тауар мен айырбас  шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер  арасындағы өзара келісім-шарт міндеттемелерінің  кеңеюі сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек  сақтандыру негізінде ғана материалдық  игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын  қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.

     Өтпелі  экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.

     Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түpлi мүдделерін қосымша қорғауға мүміндік береді. Қaзipгi кезде табиғи және техногендік  сипаттағы төтенше жағдайларды  жою жөніндегі шығыстардың нeгiзгi ауыртпалығы мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын  мемлекеттік бюджетке түседі.

     Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуы, экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді  қамтамасыз етеді.

     Сақтық  жүйесі республика экономикасының сенімді  әрі орнықты дамуына, халықты  әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша  негіз жасауға, азаматтар мен  шаруашылық жүргізуші субъектілерінің  мүлкін сақтандыруға ықпал етуге  тиіс. Сақтандыру мәселесі, медициналық  сақтандыруды қоса алғанда, әлеуметтік қамсыздандырудың проблемаларына тікелей  қатысты.

     Сақтандыру, табыс (пайда) түcipy мақсатымен коммерцияның шектес сфераларына қаражаттарды инвестициялау  жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі  сақтық  ici ретінде болып көрінеді.

     Сақтандыру  — сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңи тұлғалардың заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.

     Сақтандыру  процесі сақтандыру шарты негізінде  не өзара сақтандыру коғамына мүшелік  негізінде жүзеге асырылады.

     Сақтандыру  шарты бойынша  бip тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыларын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтық жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына шарт жасалған өзге де тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтық сомасының) шегінде сақтық өтемін төлeyгe міндеттенеді.

     Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі  бойынша мыналар сақтандырудың нысандары болып табылады:

1. міндеттілік дәрежесі бойынша — epiкті және міндетті;
2. сақтандыру объектісі бойынша — жеке және мүліктік;
3. сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша — жинақтаушы және жинақтаушы емес.

     Mіндemmi сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті сақтандырудың әpбip түpi сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін заңнамалық актілермен белгіленеді.

     Epiкmi сақтандыру —  тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын сақтандыру.

     Сақтық  қызметі — сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты Қазақстан Республикасы заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызмет.

     Сақтық  қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік  реттеу мен лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді. Сақтық ұйымының сақтық қызметі "міндетті сақтандыру" саласы және "жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.

     Өмірді  сақтандыру саласы epікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру; аннуитеттік сақтандыру.

     Жалпы сақтандыру саласы epікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру; медициналық сақтандыру, көлік кұралдарын (автомобиль, темір жол, әуе және су көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтандыру; мүлікті сақтандыру (көлік құраладарын қоспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру; көлік кұралдары иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылығын сақтандыру; шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру; зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру (көлік құралдары иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылығын қоспағанда).

     Сақтандыру mүpi сақтық ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау арқылы сақтандырудың бip немесе бірнеше сыныбы шеңберінде әзірлейтін және беретін сақтық өнімі болып табылады.

1.2 Жалпы сақтандыру  және өмірді сақтандыру

     Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыруға тән экономикалық қатынастар қоғамдық өндіріс процесіндегі зиянның орнын; егер бұл процесс дүлей апат пен  басқа төтенше немесе күтпеген оқиғалардың  нәтижесінде бұзылса, толтырумен байланысты. Зиянның орнын ынтымақтастық  негізде сақтық қатынастарына қатысушылардың төлейтін сақтық жарналары есебінен толтырылады, бұл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай, сақтық қорларын құрайды.

     Мүліктік  және кәсіпкерлік тәуекелдер (қауіп-қатерлер) азаматтық-құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру жалпы (мүліктік) сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу (жойылу) қаупі (тәуекелі), жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де мүліктік игіліктер мен құқықтар сақтандырылады.

     Сақтанушының  немесе пайдаланушының мүліктері сақтандыруға мүдделі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады.

     Жазатайым жағдайдан және аурудан  сақтандыру сақтандырылушы жазатайым жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсіби жағынан) кабілетті (толық немесе ішінapa) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның қосымша шығыстарын тіркелген сомада не ішінapa немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

     Медициналық сақтандыру сақтандырылушының медицина мекемесінен медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет көрсетулердің сұраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінapa немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы.

     Көлік құралдарын сақтандыру көлік кұралын иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінapa немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

     Жүктерді  сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктерің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінapa немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

     Мүліктік  сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделерне (автомобиль, темір жол, әye немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы салдарынан келтірілген зиянды ішінapa немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

     Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші бip адамдардың үмітіне, денсаулығына немесе мүлігіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген

 зияндар үшін  жауаптылықты сақтантдыру), сондай-ақ  шарттардан туындайтын міндеттемелер  бойынша жауапты болу (шарт бойынша  жауаптылықты сақтандыру) тәуекелін  сақтандыру.

1.3 Міндетті әлеуметтік  сақтандыру

     Міндетті  әлеуметтік сақтандыру – азаматтарды еңбек ету қабілетін жоғалтуына және жұмысынан айырылуына, сондай-ақ асыраушысынан айырылуына байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын, бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандырының бірі. Алайда бұл екі жүйенің арасындағы айырмашылық азаматтардың еңбек қызметін қатысты және еңбекке жарамсыздар үшін қорларды қалыптастыру әдістерімен қаланған.

     Әлеуметтік  қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру категорияларының іс-әрекетінің объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндіріс  процесінің, атап айтқанда, оның құрамдастарының  бірінің – жұмыс күшінің ұдайы  толықтырылуының талаптарынан туындайды. Ұдайы өндірістің бұл түрі үшін қаражаттардың  негізгі көзімен — еңбекақы, басқа  жекеше табыстардың қорымен қатар  әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру қорлары жұмыс істейді.