Тауарлы-материалдық қорлар есебі

    Түгендеу комиссиясының құрамына аудитормен материалды-жауапкершілікті тұлғадан басқа, әдетте, әкімшілік өкілдері мамандар және бухгалтерия қызметкерлері кіреді. Түгендеу жүргізген кезде материалды-жауапкершілікті тұлғаның қатысуы міндетті.

   Аудитордан қайтыс болудан басқа да әр түрлі себептермен материалды-жауапкершілікті тұлғаның қатысуынсыз түгендеу жүргізгенде өте сақ болуын талап етеді.

   Егер де түгендеу нәтижесінде материалдық құндылықтардың жетіспеушілігі анықталса, онда материалды-жауапкершілікті тұлға түгендеудің нәтижесіне келіспеуі және кем шығу фактісін мойындамауы мүмкін.

   Егер материалды-жауапкершілікті тұлға дәлелді себептермен болмай қалса, онда қойманы жауып пломбирлеп, материалды-жауапкершілікті тұлға жүмысқа шыққаннан кейін ғана түгендеуге кірісуге міндетті. Түгендеу жүргізудің алдында материалды-жауапкершілікті тұлға түгендеу жүргізілетін күнге екі дана кіріске алынған жөне шығыс жасалған материалды құндылықтардың қорытынды есебін жасайды. Бірінші данасы шаруашылықтың бухгалтериясына берілсе, екінші данасы аудиторға қалады. Комиссияның төрағасы материалды-жауапкершілікті тұлғадан «өндіріс қорларына қатысты кіріс және шығыс құжаттарының барлығы түгелдей бухгалтерияға тапсырылды, ешқандай кіріске алынбаған жөне шығыс жасалмаған материалдар жоқ» деген қолхат алуға міндетті. Дәл осындай қолхат сатып алынған материалдар сомасына өлі есеп бермеген немесе оларды алуы сенімхат алып еткізбеген ,есеп беруге тиісті тұлғалардан да алынады. Осыдан кейін комиссия қолда бар материалды құндылықтарды таразыға тарту, өлшеу, санау немесе арнайы сыйымдылықтарға, қаптарға салып елшеу жолымен тексеруге кіріседі. Аудитор материалдық-құндылық-тарды таразыға тартып, өлшеп және санап жатқан уақытта аудитордың көзін ала бере комиссия мүшелерінің бірі немесе материалды-жауапкершілікті тұлға жетіспеушілікті білдірмей жіберетін кездері кездеседі. Аудитор бұндай келеңсіз жағдайларға жол бермеу үшін жүмыстың дұрыс жүргізілуін қадағалап, тексерудің нәтижесін бақылап түруға міндетті.

    Келіспеушілік туғызбау үшін материалды-жауапкершілікті тұлға нәтижесін жазып отырады. Аталған жазулар анда-санда салыстырылып отырады. Әрбір материалдың түрі бойынша түгендеудің нәтижесі, материалды-құндылықтардың түрған орны немесе құндылыктарды сақтау жэне олардың сақталуына жауапкершілікті лауазымды тұлғалары бойынша жеке жасала-тын түгендеу көшірмесінде белгіленеді.

   Материалды құндылықтарды кошірмеде есептеп қабылданған номенклатурада және бірыңғай өлшем бойынша көрсетеді. Кейде аудитор материалды-жауапкершілікті тұлғаның айтуымен тексерудегі   шаруашылықтың   меншігіне   жатпайтын  уақытша   сақталуға   қойылған   материалдық   құндылықтарды түгендеу   көшірмесіне   қоспайтын   кездері   кездеседі.   Бұндай материалдар бойынша комиссия  жеке  көшірме жасап,  содан кейін карама-карсы тексеру жүргізіп, бұл құндылықтар кімнің меншігінде   неге  басқа  шаруашылықтың  қоймасына   сақталу себебін анықтау қажет. Түгендеу жүргізген кезде материалдардың нөмірлеріне,  маркаларына және  аталуына ерекше  назар аударуды талап етеді. Өйткені төл құжаттарында көрсетілген нөмірлерімен және маркаларымен  кіріске алу құжаттарының мәліметтерімен салыстырғанда жаңа жабдықтарды бүрын пайдалануда  болған  немесе  өте  қымбат түратын  материалдарға алмастыру фактілерінің кездесіп қалуы да ықтимал.

    Кейбір материалдық құндылықтарды тексерген кезде сапасын анықтау үшін дәмін тату іріктеу жүргізу ұсынылады. Оларды теңдей екіге бөліп алып қапшыктарға, арнайы ыдыстарға салып мөр басып сақтауы керек. Бір бөлігін (данасын) сәйкес ыдыстарға салып лабораторияға сапасын анықтауға берсе, екінші бөлігін (данасын) қолхат алып тексерушіге береді. Сапасын анықтау үшін іріктеліп алынған бөлігіне акт жасалып субъектінің аталуы, бөліктің салмағы, данасы (көлемі), іріктелген орны, ауаның қызуы және сақталу орны көрсетіледі. Сапасын анықтауға жасалған актіге түгендеу комиссиясының мүшелері және материалды жауапкершілікті тұлға қолдарын қояды.

    Түгендеудің мәліметтері бойынша көшірме жасалады, оған түгендеу қомиссиясының мүшелері және материалды жауапкершілікті тұлғалар қолдарын қояды. Материалды-жауапкершілікті тұлға әрбір көшірме бойынша жобамен  мынандай мағынада: «осы түгендеу көшірмесінде аталған барлық құндылықтарды комиссия менің қатысуыммен натуралды күйінде көшірмеге ендірілді. Сондықтан түгендеу комиссиясына шағым талабым жоқ. Көшірмеде келтірілген құндылықтардың сақталуы менің жауапкершілігімде болғанын растаймын» деп қолхат беріп, қол қойып, күнін жазады. Салыстыру ведомостын жасау үшін бухгалтерияға береді. Салыстыру ведомості тек қана осы мәліметтерінен ауытқулары анықталған құндылықтарға жасалады. Оларға   бас   (материалды)   бухгалтер   және   материалды- жауапкершілікті тұлға қолдарын қояды. Егер кем немесе артық құндылықтар анықталса, онда материалды-жауапкершілікті түлға жазбаша түсініктеме береді. Нормадан жоғары табиғи кемуден  болған  жетіспейтін  материалды  құндылықтардың  құнын кінәлі тұлғалардың мойнына апарып, артық шыққанын кіріске алу керек. Артық шыққан, бұлінудің нәтижесінде кем шыққан біртекті материалдарды сол тексеру жүріп жатқан кезеңінде, тек қана   сол   материалды-жауапкершілікті   тұлға   бойынша   бірі-біріне жатқызуға рұқсат етілуі мүмкін. Материалды құндылықтардың табиғи кему нормасының жоғарылауынан жөне бұлінген құндылықтарға нақты кінәлі тұлға анықталмаса немесе оларды өндіру  туралы   шағым-талапты   сот  органдары   қараудан  бас тартса, субъект қаржылық нәтижеге шығысқа шығаруы мүмкін. Аудитор   шаруашылықтың   бухгалтериясында   салыстыру ведомостінің дұрыс жасалғандығын, бухгалтерияда қызметкер-лерінің оған жазылған жазуларының мәліметтерімен сәйкестігін тексеруге міндетті.

Аудитор түгендеуге дейін орындайтын рәсімдер:

Түгендеу басталғанға дейін аудиторға өткен жылы жүргізілген түгендеу материалдарын шолуды жүргізген, оның өткізілу мерзімдерін қарастырған, осының алдындағы аудитор мен клиентке сұрақтар қойған жөн болады. Аталған сұрақтар қою тауар – материалдық қорлардың табиғатындағы қандай да бір өзгерістер туралы, олардың қайда сақталғандығы, қалайша бақыланғандығы және т.б. жөнінде сұраудан тұрады.

Сонымен қатар түгендеу процесі қалай бақыланатындығын, оны жүргізу бойынша қандай нұсқаулықтардың бар екендігін және қандай ереже бұзушылықтар анықталғандығын білу керек. Мұндай ақпарат аудиторға тауарлы - материалдық қорларға қатысты бақылаушы тәуекелді және таппау тәуекелін бағалауға мүмкіндік беруі ықтимал. Аудитордың ескірген, зақымдалған, тозып біткен тауарлы - материалдық қорларды ұқсастыру (идентификациялау) жөніндегі тиісті рәсімдерді көріп қалуы мүмкін. Ол клиентке тиесілі емес, бірақ оның қоймасында сақталатын тауарлы - материалдық қорларды, сонымен қатар клиенттің үшінші жақтардың қоймаларында сақталып жатқан тауарлы - материалдық қорларын қарап шығуға тиіс. Бұл жағдайда аудитор үшінші жақтардан оларда сақталып жатқан тауарлы - материалдық қорлар туралы жазбаша растауды ала алады.

Аудитор түгендеу жүргізу кезінде орындайтын рәсімдер:

      Түгендеу комиссиясының мүшелерінің өз міндеттерін қалайша тиімді орындап жатқандығын бақылау;

      Түгендеу тізімдерінің, салыстыру ведомосттарының (егер олар құрастырылатын болса) толтырылуын қарап шығу;

      Консигнациялық тауарларға (егер олар бар болса) ерекше көңіл бөлу;

      Басшылықтың есептеу дәлдігін тексеретіндігіне және айырмашылықтарды, алшақтықтарды жіті қадағалап отырғандығына көз жеткізу;

      Есептеуші қызметкерлерге және басшылыққа кез келген проблемалық учаскелер туралы сұрақтар қою;

      Барлық түгендеу тізбелерінің дұрыс толтырылғандығына, жазбалардың сапалы жасалғандығына көз жеткізу;

      Есептеудің адекваттылығы және тауарлы-материалдық қорлардың бар болуы мен қалпы, күйіне қатысты алынған растаулардың, дәлелдердің сәйкестігі туралы пікір қалыптастыру.

       Осылардың тиісті кезеңде ескерілгендігіне, есепке алынғандығына көз жеткізу үшін, аудитор түгендеу нәтижелері бойынша алынған мәліметтерді есепке алу регистрінің мәліметтерімен салыстыруға тиіс.

      Сондай-ақ түгендеу жүргізілгенге дейін көрсетілген үшінші жақтардың жауаптарын қарап шығып, олардың жауаптарын клиенттің жазбаларымен салыстырып шығу керек. Бұл жерде үшінші тұлғаларда сақталып отырған тауарлы - материалдық қорлардың енгізілгендігіне, ал үшінші жақтарға тиесілі тауарлы - материалдық қорлардың алынып тасталғандығына көз жеткізу керек.

     Егер түгендеуде бола отырып, аудитор ол тиісті деңгейде жүргізіліп жатыр деп есептемесе, қалыптасқан жағдайды түзету үшін ол осы мәселені басшылықтың алдына қоюға тиіс.

     Түгендеуді жүргізу сәтінде тауарлы - материалдық қорлардың қозғалысына бақылау жасау дәлдігінің аудиторлық рәсімдері:

      клиенттің аумағына келіп түскен тауарлардың қоймада бар тауарлы - материалдық қорлардан бөлінетіндігіне және жеке саналатындығына;

      өндіріс цехында тұрған қорлардың дайын өнім қоймасына орын ауыстыруының болмағандығына;

      жөнелтілген қорлардың ең соңғы номерге дейін материалды-жауапты тұлғаның есебінен алынып тасталғандығына;

      алынған қорлардың ең соңғы номерге дейін материалды-жауапты тұлғаның есебіне енгізілгендігіне көз жеткізуді талап етеді.

     Тауарлы - материалдық қорлар бойынша бағалаулар категориясына сәйкес келетін аудит мақсаттарына қол жеткізу аудитордың «Қорлар» МСФО 2 стандартын білуіне негізделеді. Аудиторға аталған стандарттың тауарлы - материалдық қорлардың өзіндік құнның ең азы және сатудың таза құны бойынша есепке алынуын талап ететіндігін көңіліне тоқығандығы жөн. Онымен қоймай, аталған мәселені зерттеген кезде:

      өзіндік құнның сатып алуға, сатуға кететін шығындардан және тауарлы - материалдық қорларды олардың қазіргі қалпына келтіру кезінде кеткен өзге де шығындардан тұратындығын;

      сатып алуға кететін шығындардың импорттық баждарды, көлік шығындарын және өңдеуге кететін шығындарды қосатынын;

      тауарлы - материалдық қорларды бағалаудың ФИФО әдісі бойынша немесе орташа өлшенген құн бойынша жүргізілетіндігін;

      сатудың таза құнының сатуды ұйымдастыру жөніндегі шығындарды алып тастағандағы, қалыпты қызмет ету кезіндегі сатудың бағалық құны болып табылатындығын зерттеу керек.

         Сальдо есептердің мән-жайы бойынша тексеру жүргізген кезде құндары өзіндік құннан төмен тауарлы - материалдық қорларға (ескірген, зақымданған, бүлінген) көңіл бөлу керек.

Осындай тауарлы - материалдық қорларды идентификациялау үшін:

      ескірген, зақымданған қорлардың тізімін алу;

      түсіндірмелерді растау үшін басшылықтың ақпараты мен жиналыс хаттамаларын зерттеу және өзіндік құнынан төмен болуы мүмкін өзге де тауарлы - материалдық қорларды қарастыру қажет.

      Белгіленген рәсімдер аяқталған соң аудитор айтарлықтай бұрмалаулардың жоқ екендігіне ақылға сыйымды, көкейге қонымды сенімділік бар ма – жоқ па екендігін бағалауға тиіс. Бақылау тәуекелдері басында бағалағанға қарағанда жоғарырақ екендігін куәландыратын дәлелдер табылмаса, аудиторлық пікір толтырылады.

      Егер бақылау тәуекелдері басында бағалағанға қарағанда жоғарырақ екендігін куәландыратын айғақ, дәлелдер табылса, жекелеген мәселелерді тексеру арқылы мән-жай бойынша қосымша тексерулер, сонымен қатар сыртқы растауларды алуға арналған рәсімдер жүргізіледі.

      Бұл ретте тауарлы - материалдық қорларды жеткізуге, жұмыстарды орындауға және қызметтерді көрсетуге берілген аванстардың есепте рәсімделу және көрсетілу дұрыстығын талдап шығу керек. Аудитор бастапқы құжаттарды және есепке алу регистрлерін зерттеу арқылы аванстардың берілуінің (оның ішінде валютамен) негізділігін, талдамалық және синтетикалық есептің жүргізілуінің дұрыстығын анықтайды.

    Аудитордың алынатын тауарлы - материалдық қорлардың, орындалған жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің саны, мөлшері мен сапасы бойынша, сонымен қатар бағалар мен тарифтердің сақталмауына, есептеу құжаттарында арифметикалық қателердің табылуына, өлшеу мен таразыға тарту кезіндегі қателерге байланысты берілген шағымдардың дер кезінде берілуін тексеруге зор көңіл бөлуі керек. Шағымдар тек жеткізушілерге ғана емес, көлік ұйымдарына – жолда жүктің жетіспегендігі үшін, банктерге – есеп айырысу шотынан және валюталық шоттан қателікпен шығынға жазылған немесе оларға қателікпен енгізілген сомалар бойынша берілуі де мүмкін. Шағымдар шағымдану сомасы мен қажетті дәлелдерді көрсете отырып, жазбаша түрде ұсынылады және факспен немесе тапсырыс хатпен жіберіледі.

     Аудитордың шағымданудың ескіру мерзімдері өткен шағымдардың бар-жоқтығын және төлемеудің себептерін анықтауы керек. Ол шағымдар бойынша есеп айырысуды желеу етіп, жетіспейтін сомалар немесе шығынға жазуға құқық беретін құжаттары жоқ тауарлы - материалдық қорлардың шығындалуы, сонымен қатар оларды лауазымды тұлғалардың жымқыру фактілері жасырынып жатқан-жатпағанын анықтайды.

     Аудитор жеткізушілердің қосылған құн салығын анықтауларының дұрыстығын дәлдеп тексереді. Ол мүмкін болғанынша көбірек есеп-фактуралар санын іріктеп алып, оларды қадағалайды. Анықталған алшақтықтар, айырмашылықтар аудитордың жұмыс құжаттарында белгіленуі тиіс, осылардың негізінде аудитор қосылған құн салығын есептеу және бюджетке төлеу жөніндегі анықтаманың қайта қаралуын талап етеді.

   Шетелдік жеткізушілермен есеп айырысу кезінде аудитор курстық айырмашылықтарды есептеу мен жүргізудің дұрыстығын тексереді.

     Өзімізге белгілі, әрбір шаруашылық операцияны жасау бастапқы құжаттармен рәсімделеді. Сондықтан тауарлы - материалдық құндылықтарды есепке алу, тіркеу бойынша мән-жай жөнінде тексеру жүргізген кезде аудиторға құндылықтарды сатып алу процесін құжаттық рәсімдеуге ерекше көңіл бөлу керек. Оған тауарлы - материалдық құндылықтарды алу үшін жеткізушіге алушының басшысы мен бас бухгалтері (немесе бухгалтерлік есептің жүргізілуін жүзеге асыратын тұлға) қол қоятын және мөрмен расталатын сенімхат ұсынуы керек екендігі белгілі болуы керек.