Тауарлы-материалдық қорлар есебі

    Қоймадағы материалдар есебін, материалды жауапкершілікті тұлға болып саналатын қойма меңгерушісі (қоймашы) жүзеге асырады. Бұл қызметке бұрынғы қызметінде материалдарды талан-таражға салған материалдар үшін сотталған, еңбек тәртібін бүзғаны үшін бұрын жұмыстан босатылған тұлғалардың қабылданбауы тиіс. Қоймашыны жұмысқа шаруашылықтың бас бухгалтерінің келісімі бойынша қабылдайды. Оны қызметінен босату тауарлы-құндылықтарға жаппай түгендеуден еткізіп жасаған қабылдау-өткізу актісін шаруашылықтың басшысы қарап бекіткеннен кейін ғана жүзеге асырылуы мүмкін.

    Аудитор қоймашылармен жеке материалды жауапкершілік, олардың жұмысын бақылаудың жағдайы туралы келісім жасалғандығын, материалды сақталу орындарында олардың түр-түрлері бағаларының ілінгендігін, қоймадағы жұмыс режимінің сақталуын анықтауға тиісті.

Құндылықтарды тез қабылдап және босатуды қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ нақты қолда барының бекітілген қор шектеу нормасына сәйкестігін бақылау үшін тәртіп бойынша қоймадағы материалды құндылықтар секцияларға, ұяларға орналастырылады. Секцияның ішінде топтары, тұрақты және сорты, көлемі бойынша, қобдиларға, жәшіктерге, контейнерлерге, сөрелерге, текшелерге, ұяларға орналастырылады.

    Қоймашы материалдардың өрбір номенклатурасының нөміріне материалдық таңба қағаз толтырып, оны материалдардың тұрған  орнының тұсына жапсырып  қояды.  Таңба  қағаздары материалдардың аталуын, номенклатураның нөмірін, өлшем бірлігін, бағасын және нақты қолда бар материалдарды көрсетеді.

    Материалдардың қозғалыстарының және қалдығының есебі материалдардың қоймалық есеп карточкаларында жүргізіледі. Әрбір номенклатуралық нөмірге жеке карточка ашылады, сондықтан мұндай есепті сұрыптық есеп деп атап, оларды натуралды түрде жүргізеді.

    Карточканы бухгалтерияда немесе электронды есептеу техникаларында ашып, оған қоймасын, нөмірін, материалдардың аталуын, маркасын, сортын, кескінін, көлемін, өлшем бірлігін, номенклатураның нөмірін, есептік бағасын және шектеуді жазады. Содан кейін карточка қоймаға беріліп, қоймашы материалдардың кіріс, шығыс және қалдық бағаларын толтырады. Операциялардың жасалған жұлдызына (күніне) қоймашы карточкаларға бастапқы құжаттарының (кіріс ордерлерінің талап ету накладнойлардың және т.б.) негізінде жазуларын жүргізеді.

    Осының арқасында қоймадағы материалдық қорлардың жағдайы туралы жедел мәлімет алуға болады. Егер материалдардың қалдықтары бекітілген қор нормасынан жоғары немесе төмен болса, ол туралы қойма меңгерушісі жабдықтау бөліміне хабарлауға міндетті.

    Бастапқы құжаттарының мәліметтерін қоймалық есеп карточкаларына жазғаннан кейін, оларды бухгалтерияға береді. Шектеп жұмсау карталарын қолдау тәртібіне қарай келесі айдың бірінші жұлдызынан кешіктірмей береді. Құжаттарын тапсыруға тізімдеме толтырып, онда еткізілген құжаттардың аталуын және нөмірі керсетіледі.

    Шағын сақтау орындары бар цехтарда, сондай-ақ есеп беруге тиісті субъектідегі (пункттер, бөлімдер, цехтар) материалды жауапкершілікті тұлғалардың пункін және белімнің меңгерушілері, цехтың шеберлері жауапкершілігіндегі материалдардың қалдықтары және қозғалыстары туралы айлық қорытынды есеп жасап, оларды бухгалтерияға өткізеді. Бухгалтерияда материалдардың жұмсалу нормасын есептеп шығарып және қорытынды есепті бағалайды. Материалдық қорытынды есебін пайдаланған кезде, босатылған материалдарға басқа құжаттарды жасаудың қажеті де болмайды. Материалды жауапкершілікті тұлғаның қорытынды есебі аналитикалық есеп регистрлары ретінде қолданылғандықтан, жауапкершіліктегі материалдардың есебі жеңілдетіледі.

    Шаруашылықтың қоймасындағы материалды құндылықтардың қозғалысының есебінің жағдайын тексерген кезде, аудитор жазуларының дұрыстығына, материалдарды қабылдау және босатудың бастапқы құжаттары бойынша материалдардың қозғалысының есебінің ведомостінің жасалуына ерекше назар аударып, материалдардың жедел-бухгалтерлік есеп жүргізу қалдықтау әдісін қолданған кезінде қойма меңгерушісінің бухгалтерияға тапсырған және материалды жауапкершілікті тұлғалардың жасаған есебіне қоймалық есеп карточкаларының жазуларының дұрыстығына бухгалтерия қызметкерлерінің тарапынан қатаң бақылау жасалғандығын анықтауға міндетті.

    Бүлінген тауарлы-материалдық қорларды жабдықтаушылармен ауыстырғанда:

    Д-т 1420  К-т 1410

    Егер  жақтардың келісімі бойынша тауарлы-материалдық қорлардың бағасын төмендету сұрақтары шешілген болса:

    Д-т1410  К-т 1420

     Егер сатып алушылармен төлем жүзеге асырылмаса, қарыздар азайса:

     Д-т 3310  К-т 1410

     Егер төлем жүзеге асырылса:

     Д-т  1030 К-т 1410

    Аудитордың жұмысының маңызды бағыттарының бірі -өндіріс қорларына талдау жасап, шаруашылықтың кідіріссіз қызметін жүзеге асыру үшін қажетті материалдармен қамтамасыз етілуін анықтау.

    Шаруашылық операцияларын істің мән-жәйі бойынша тексеру

    Шаруашылық операцияларын істің мән-жайы бойынша тексеру шаруашылық операциялары тиісінше санкцияланды ма, олар дұрыс есепке алынған ба және бастапқы құжаттарда жалпыландырылған ба, сонымен қатар синтетикалық тіркеу регистрлеріне және Бас кітапқа дұрыс көшірілген бе деген мәселелерді анықтаудан тұрады.

    Шаруашылық операцияларының аудиторлық тесттері 4-кестеде көрсетілген мәселелерді қоса алады.

Ішкі бақылау тәсілдерінің тиімділігін сипаттайтын шаруашылық операцияларының тесттері

Кесте-6

2.3. Тауарлы - материалдық қорлар, оларды жіктеудің, бағалудың  және түгендеудің аудиті.

    Аудитордан әр түрлі мақсаттарға  қоймадан босатылған материалды құндылықтар бойынша бухгалтерлік жазулардың дұрыстығын мұқият тексеруді талап етеді.

    Аудиттің маңызды сұақтарының бірі өндіріске шығысқа шығарылған материалдар ресурстарының дұрыс бағалануын  тексерумен тығыз байланысты.

    Өйткені материалдар әр түрлі көздерден келіп түсетіндіктен, оладың бастапқы қалдығын сатып алу бағасымен салыстырғанда арасында айырмашылық  болуы мүмкін. Тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны  қорларды сатып алу, жеткізу, тасымалдау, дайындау,  өнімді қайта өңдеу шығындарын қамтиды.

   Өз кезегінде тауарлы-материалдық қорларды сатып алу бағасын, ауданнан, аймақтан алып шығу баждарын, жабдықтау, делдалық ұйымдарға төлеген комиссиондық сый ақыларын, тасымалдау-дайындау шығындарын және сатып алуға тікелей байланысты басқа шығындарын қамтиды.

     Тауар шегерімдерін, қайтарылған артық төлемдерді және басқадай осындай түзетулерді, сатып алу шығындарын анықтаған кезде шығарып тастайды.

     Шикізаттардың және материалдардың ( жұмыс, қызмет) шығындары, өндіріс үрдісінде қолданылатын табиғи ресурстардың, отындардың, энергияның, еңбек ресурстарының,  ең негізгі құралдарының тозу құнының, сондай-ақ технологиялық процесстен туындайтын басқа да өнім ( жұмыс, қызмет)  өндіруге байланысты шығындарының жиынтығын қамтып, өнімнің ( қызмет, жұмыс)  өзіндік құнын құрайды.

      Есеп саясатында анықталғандай, өндіріс қорларының өзіндік құнын бағалау, арнайы ( жалпылама) бірыңғай ұқсастық, орташа есептік құны, ФИФО, әдістерінің бірін қолдану арқылы жүргізіледі.

    Арнайы ( жалпылама) бірыңғай ұқсастық әдісі бойынша бағалау арнайы жобалар және тапсырыстар үшін өндірілген, өзара айырбастау құралының  қызметін атқаратын тауарлы- материалдық қорлардың өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді.

     Өндіріс қорларының орташа есептік құнын, есепті кезеңнің басындағы қолда бар және сатып алынған немесе осы кезеңнің  ішінде өндірілген ұқсас қорлардың орташа құнын анықтау арқылы есептеп шығарады.

    Өндіріс қорларын ФИФО әдісі бойынша бағалаған кезде, бірінші кезекте алғакшқы сатып алыңған немесе өндірілген қорлардың құнын шығысқа шығару көзделеді.

   Аудитор материалдық құныдылықтарға аудит жүргізген кезде субъектінің есеп жүргізу саясатында қарастырылған материалдарды бағалау әдістерімен салыстырып тексеруге міндетті.

   Материалды аудиттеген кезде тасымалдау-дайындау  шығындарының нақты өзіндік құнының олардың есептік бағасы бойынша құннан ауытқудың таратылу тәртібінің дұрыстығына назар аудару қажет.

   Материалдардың нақты өзіндік құнының олардың тұрақты есептік бағасы бойынша құннан ауытқудан жұмсалған және қоймада тұрақты бағасы бойынша  қалдық материалдардың құндарының арасында пропорционалды таратады. Осы мақсат үшін материалдардың нақты өзіндік құнымен  тұрақты есептік бағасының  арасындағы ауытқу пайызының қатынасын тұрақты есептік бағасы бойынша босатылған және қалдық материалдарының құнына  көбейтеді.

   Материалдардың нақты өзіндік құнының тұрақты есептік бағасынан ауытқуының  пайыздық қатынасын формула бойынша анықтайды.

( Аб+Ас)

Тб=----------------------100%

Ат+Ак

    Бұнда, Тб материалдың нақты өзіндік құнының тұрақты есептік бағасына ауытқу пайызы;

  Аб- айдың басындағы материалдардың  нақты өзіндік құнының тұрақты есептік  бағасы бойынша ауытқуы;

Ас - айдың ішінде келіп түскен материалдардың нақты өзіндік құнының тұракты есептік бағасы бойынша  құнынан ауытқуы;

Ат - айдың басындағы материалдардың тұрақты есептік бағасы бойынша  құны;

Ак - ай ішінде келіп түскен материалдардың тұрақты есептік бағасы бойынша  құны;

     Осы пайыз бойынша жүмсалған материалдардың ауытқуын (тиісті шоттарға) шығысқа шығару қажет. Бұл пайызды есептеп шығару  мәліметтері  материалдардың  қозғалысының  есебінің ведомостінің   бөлігінде   келтірілген.   Материалдық   қорларды бағалау және тасымалдау-дайындау шығындарының (ауытқуы; +, -) сомалары сатылған өнімнің, жүмыстың, қызметтің өзіндік  құны  арқылы жалпы табыстың көлеміне тікелей  әсер етеді, демек заңды тұлғаларға салынатын табыс салығының көлемінде. Сондықтан   материалдық  қорларды   бағалауды   және   оларды өндіріске шығысқа шығаруды дұрыс қолдану салық органдарының бақылауында болатындықтан, аудитор шаруашылық жүргізуші    шаруашылықтың    бухгалтериясының    бұл    бағыттағы жүмысын өте мүқият тексеруі қажет.

  Материалдық құндылықтардың сақталуын қамтамасыз етуде шикізаттарға, материалдарға, отындарға, қосалқы болшектерге және басқа да материалды құндылықтарға дер кезінде сапалы түгендеу жүргізудің маңызы зор. Аудитор, нақты қолда бар материалды құңдылықтарға түгендеу жүргізу тәртібінің және оның мерзімінің сақталғандығына толтырылған түгендеудің көшірмесіне салыстыру ведомостіне түгендеудің нәтижесіне оның шаруашылықтың басшысының қатысуымен жіберген кемшіліктерге қолданылған әкімшілік шараларына тексеру жургізіп жоне танысуға міндетті.