Табыс

    
 
 
 
 
 
 
 
 

 4. Нарықтың тиімділігі, жетіспеушіліктері  нарықтық экономиканың  институттары 

    4.1. Нарық жетіспеушіліктері  

       Нарықтың жайлы функциялары оны  тиімді жүйеге айналдырады. Бұл  нарықтық қатынастардың жеткілікті  болуын және барлығында қоғамның жайлы дамуын қамтамасыз етуді білдіреді. Нарықтық шаруашылықта өзінің кемшіліктері де бар.

       Біріншіден, нарықтық жүйені атқару  экономикалық реттеушілердің іс- әрекетіне байланысты. Осы жағдай  экономикалық тұрақсыздықты жеңеді. Бірқалыптылықты қамтамасыз ету кризистерінен басқа да жағдайларымен де жүзеге асып отырады.

       Екіншіден, нарықтық ортаның бақылаусыздық  негізінде бәсекенің еркіндігін  шектейтін монополизацияланған  құрылымдар пайда болады.         

       Үшіншіден, нарықтық қызмет етуші механизм экономиканы көптеген қоғамдық қажеттіліктермен қамтамасыз ете отырып, бизнеспен байланысты емес қоғамның жетіспеушіліктерін қамтамасыз ету мақсатында ішкі қорлы құрылымды қажет етпейді. Ең алдымен, осы әлеуметтік Бұл экономикалық трансферттерді (зейнетақы, степендия, төлемақы) денсаулық сақтауды қолдауды, білім-ғылымды, мәдениетті, спортты және т.б. құру болып табылады.

        Төртіншіден, нарық жұмысқа жарамды  халықты кепілденген еңбектік  төлемақымен немесе тұрақты түрде  жұмыспен қамтамасыз ете алмайды. Әрбір адам қоғамдағы белгілі бір орын алуына өзі ғана әсер ете алады, мұның барлығы қалай болса да әлеуметтік жағынан қабаттануға, әлеуметтік топтарға, яғни кедей мен бай етіп бөлінуге мәжбүр болады. Нәтижесінде әлеуметтік жағдай күрделене түседі. Нарықтық қатынастар арам ниеттердің пайда болуына жағдай жасайды, алдауды, коррупцияны, рэкетті, есірткі және қоғамға қарсы заттарды сатуды алып келеді.

        Нарықтың барлық қарама-қайшы  функциялары экономиканың өтпелі  кезеңінде көрінеді.

        Сонымен, нарықтың жетіспеушілік  ерекшеліктеріне кішкене болса  да, ойластырылған экономикалық  саясат жүргізе отырып әсер  етуге болады. Мұнда шаруашылықты  мемлекттік жолмен реттеу аса  маңызды рөлге ие. Мемлекет өзін  нарықтық қатынастар арқылы қамтамасыздандыра алмайтын қоғамдық өмірдің кейбір салаларына қаражатты бөле отырып жоғарыда аталған саясатты жүзеге асырады. 
 

 4.2. Нарықтық экономика институттары

    

  Экономикалық  жүйенің жұмыс атқаруы, оның  тепе-теңдігі мен динамикасы «нарықтық  институттардың» іс-әрекеті арқылы жүзеге асырылады. Нарықтық институттар – арнайы нарық шектеуінде жұмыс атқаратын арнайы мамандандырылған мекемелер. Қазіргі таңда бұл институттар бір-бірімен тығыз байланысты және өзара тәуелді болып келеді.    

      Тауарлар және қызмет көрсету нарығы - ұсынады: тауар биржалары, көтерме және бөлшектік сауданың кәсіпорындары, жәрмеңкелер мен аукциондар, нарықтық қатынастарға қатытсатындады ақпаратпен қамтамасыз етумен (жарнама, маркетинг, түрлі делдалдық мекемлер, сервистік орталықтар және т.б.) айналысатын фирмалар.

       Тауар нарығының ифрақұрылымының  осы буындарының барлығының іс-әрекеті  экономикалық «кеңістікті» өзіндік  «полюстермен» толтырады (тұтынушылар  мен өндірушілер). Тауар нарығы  инфрақұрылымының негізгі функциясы қоғамдық өндірістің барлық сфераларын өзара байланыстыруда болып келеді.

       Капитал нарығы екі бөліктен  құралады: «несиелік нарық» және  «бағалы қағаздар нарығы». 

       Несие нарығы – бұл жалға  алу капиталы нарығы; оның жұмысы  бос қаражатты жинақтап, оны несиелерге айналдыра алатын банктер, сақтандыру компаниялары, түрлі қорлар арқылы қамтамасыз етіледі. Бағалы қағаздар нарығында негізінен кәсіпорынды иелену үлестері сатылады. Бұл жеке капитал нарығы болып табылады, оның негізгі институты – «биржа қоры».   

       Еңбек нарығы өндіріс факторлары  нарығының көлемді бөлігі ретінде  капитал нарығымен бірге жұмыс  атқарады. Еңбек нарығында еңбек  күші сауда-саттық арқылы бөлінеді. Ол еңбек биржасы ретінде құрылған.   

       Мемлекеттік қаржы нарық құрылымының аса маңызды элементі болып табылады. Олар өзіндік функцияларын орталық немесе жергілікті бюджет арқылы жүзеге асырады.

       Бағалы қағаздар нарығының пайда  болуы акционерлік қоғам тәрізді  кәсіпорынның белгілі бір формасының  бекітілуіне байланысты. Олардың пайда болуы өндірістің техникалық негіздері өзгерген кезде оның көлемі өскен кезде, кәсіпорындардың саны ұлғайған кезде, кәсіпорынның табиғи өсу нәтижесі болады. Ірі кәсіпорындар шағын кәсіпорындардың қасында өзінің жоғары деңгейін көрсеткен соң, инвестицияға қажетті біршама капитал массаларын қажет етті. Алғашқы капитал мөлшері, яғни өндірісті ұйымдастыруға қажетті қаражат өсіп кетті. Бөлек кәсіпорындарға жаңа өндірістер ашуға немесе барды жетілдіруге мүмкіндік болған жоқ. Сондықтан, олар өзіндік каптиалдарын біріктіріп, акционерлік қоғамдар ұйымдастыруға мәжбүр болды. Акционерлік қоғам – кәсіпркерлердің, яғни акционерлер капиталдарының бір бөлігінде құрылған кәсіпорын. Акционерлер кәсіпорынның қарыздарын жауапкершілікке алмайды. Жауапкершілік қоғамдық сипат алады, тәуекелге акционерлердің жеке меншігі емес, тек кәсіпорынға еңгізген қаражат қана барады.

       Осылайша, арнайы нарық аумағында  жұмысын атқаратын өзара байланысқан  институттардың жиынтығы нарықтық  экономиканың инфрақұрылымын құрайды.  Нарықтық инфрақұрылымның классификациясы, оның ерекше мазмұны нарық ерекшеліктерімен анықталады.

         

 4.3. Нарықтың тиімділігі

      

        Нарықтық қатынастардың даму  шарттарында тұтынушының көзқарасының  басымдылығы мол. Жоғары табыс  алуға деген бағыт және шығындардың пайда болуынан сақтану мақсатымен шаруашылық субъектілері мен жабдықтаушылар өз іс-әрекетінде тұтынушылардың талаптарын негізгі алады. Шаруашылықтың нарықтық жүйесі өзінің механизмі арқылы төмендегілерді қамтамасыздандырады:

       1. Өнімділігі жоғары технологияларды қолдану, нәтижесінде мүмкін болатын өндіріс шығындарының мөлшерін азайту;

        2. Жабдықтаушылар мен кәсіпкерлерді  сұраныстың өзгергендігі туралы  ақпаратпен қамтамасыз ету, нәтижесінде  ресурстарды таратуда қарама-қайшылықты  жояды.

        3. Қоғамжық және жеке мүдделерінің  жинақталуы. Бәсекелестік арқылы  «көрінбейтін қолмен» кәсіпорындар  мен жабдықтаушылардың заңсыз  іс-әрекеттеріне қарсы әрекет  етеді, шектеулі ресурстарды тиімді  жолмен пайдаланғызады.

        Бәселестік нарық жүйесінің негізгі жетістігі – оның әрқашан өндіріс тиімділігін арттыруға ынталандыруда. «Экономика тұтынушылардың қажет ететін заттарын ғана ең тиімді технологияларды қолдана отырып өндіреді. Нарықтық жүйе орталықсыздандырылған шешімдердің нәтижесінде автоматты түрде жұмысын атқарып отырады»

           Жоғарыда аталған жайттар мынадай  қорытындаға алып келеді:

        1. Нарықтық экономика шаруашылық  іс-әрекеттің ұйымдасуының мынадай  формасы болып келеді: барлық  шаруашылық субъектілердің өзара  байланысы мен үш негізгі мәселенің шешімі (нені, қалай және кімге өндіру) нарық және оның механизмі арқылы жүзеге асады.

        2. Нарықтық жүйенің ерекше қасиеті  оның ішкі және сыртқы ортадағы  шарттарға бейімделе білуімен  өзгере алуында болады,.

        3. Нарықтық жүйе басқа экономикалық жүйелерге қарағанда, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін жақсы пайдаланады, өндірісті интенсивтендіреді, нәтижесінде қоғам қажеттіліктері толығымен қамтамасыздандырылады.

        Қандай-да болсын нарықтық жүйеге  мынадай шарттардың болуы қажет: жеке меншік иеленуге құқық, келісім жасауда тәуелсіздік, тұтынушылық бәсекелестіктің де болуы, баға құрылуы мен мамандықты, білім алу және жұмыс орнын таңауда толық тәуелсіздік.

        Өзінің тиімділігін ұзақ уақыт  бойы дәлелдеп келген осы жүйенің негізін нарық құрайды, оның тиімділігі жоғары шаруашылықты ынталандыруда болады.  
 
 

    Қорытынды. 

 Жалпы түрінде нарық – экономикалық қатынастардың жүйесі, олар өндіріс процесінде, тауар қабылдауында және таратуында, сонымен қатар ақша массаларының қозғалысымен құрылады. Нарық тауар айырбасқа тек қана өндірістік өнімдерді ғана емес, еңбек нәтижесі болмайтын өнімдерді де еңгізе отырып (жер, орман), өндірісінің дамуымен қатар дамиды. Нарықтық байланыстардың басқару шарттарына байланысты адамдардың барлық қарым-қатынастары сауда-саттықпен байланысты болады. Нарық айырбас сферасын да ұсынады, мұнда тауар өндірушілер мен тұтынушылар, өндіріс пен тұтыну арасындағы байланыс қамтамасыз етіледі. Нарық өндіріске қызмет етеді: айырбастайды, таратады, тұтынады. Өндіріске нарық қажетті ресурстарды жеткізеді және оның өнімін өткізеді, сонымен қатар оған сұранысты да анықтап береді. Айырбас үшін нарық ең негізгі тауар мен қызметтерді өткізу және сатып алу өзегі болады. Тарату үшін арналған нарық механизмі ресурс иелеріне нарықтағы сауда арқылы алынатын табыс көлемін анықтайды. Ал тұтыну үшін нарық тұтынушыға қажетті игіліктердің негізгі өзегі, көзі болып табылады. Нарық – нарықтық экономиканың негізгі индикаторы болып саналатын бағаны да анықтайды.

      Нарықтық экономикада әрбір субьектінің байлығы, оның нарықта өндірген тауарынын қандай мөлшерін өткізе алуымен есептеледі. Тұтынушыларға ең тиімді тауарды, ең тиімді шарттармен ұсынған адам бәсекелестік күресінде жеңімпаз атанады.

       Қазіргі таңдағы нарық қаншама жинақталғанымен, қаншама реттелгенімен, оның табиғаты негізінен өзгермейді – бұл шаруашылық әрекеті толығымен тәуелсіз сатушы мен сатып алушының байланысы. Табыс кәсіпорын  қызметіндегі  атқаратын  ролі үлкен,ол  кәсіпорынның  мүлкінің  ұлғаюының, қарыз  құжаттар  тартудың, жалпы әлеуметтік-экономикалық  дамуының  алғы  шарты  болып  табылады.Табыс  таппай  кәсіпорын  кредиторлар  мен  инвесторлар  тарапынан   қосымша  қаражаттар  тарту  мүмкіндігіне  үміт  арта  алмайды.Сонымен  қатар,табыс  кәсіпорынның ішкі  қаржылық  мұқтаждықтарының  негізгі көзі  болып  қоюмен  шектеліп  қана  қоймайды,ал  қоғам  өмірінде,мемлекеттік  бюджет  ресурстарының, бюджеттен тыс қорлардың  және  қайырымдылық  қорларының  қаражаттарының  қалыптасуында  да  үлкен  роль  атқарады.

        Кәсіпорынның  өндіріске  салыған  активтерінің  табыстылық  деңгейі  инвестициялық  шешімдер  қабылдау  барысында,қаржылық  жоспарлау жұмыстарында, жоспарлық  көрсеткіштерді  нақты  көрсеткіштермен  салыстыру  мен  үйлестіру,сондай-ақ шаруашылық  қызметі  мен  оның  нәтижесін  бақылау  мен  бағалауда маңызды  роль  атқарады.

         
 
 
 
 
 

    Қолданылған әдебиеттер тізімі 
 
 

 1. Дүйсенбаев К.Ш., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы-2001  

   2. Мейірбеков Л.Қ., «Кәсіпорын экономикасы», Алматы-2003

   3. Дүйсенбаев К.Ш., «Экономика» Алматы - 2001

4. Ниязбеков Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Г., «Кәсіпорын экономикасы»            /Алматы экономика - 2008

   5.Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі. Алматы – 95.

6. Шеденов  Ө.К. , Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А. «Жалпы экономикалық теория», Алматы – Ақтөбе, 2002 ж.

 7.  Осипова  Г.М. «Экономикалық теория негіздері», Алматы – 2002 ж.

 8. Мамедов  О. Ю. Қазіргі таңдағы экономика. Ростов н\Д., 1998, 633 бет.  

9. Микульский  К. И. Әлеуметтік-бағдарланған нарықтық экономика. // Қоғам және экономика. 1997. № 1-2, 8 бет

 10. Николаева  И. П. Экономикалық теория. – М.: «Проспект», 1998, 511 бет.

 11. Раицкий  К. А. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құрылы. М., 1999, 625 бет.

 12. Райзберг  Б. А. Экономика курсы. –  М.: ИНФРА-М, 1999, 718 бет.

 13. Самуэльсон  П. Экономикалық ғылымдар. – М 1990, 282 бет.

 14. Самуэльсон  П., Нордхаус В. Экономикс. М., Республика. 1990, 687 бет. 

 15. Сажина  М. А., Чибриков Г. Г. Экономикалық теория. – М.: 1998, 405 бет.