Табыс

 1.2. Кәсіпорын табысының қалдыптасуы және           

                       орналастырылуы 

        Кәсіпорын табысының қалыптасуы және оның орналастырылуы (үлестірілуі,пайдаланылуы) оның кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерімен және стратегиялық мақсаттарымен анықталады.Кәсіпорынның жалпы табысы оның ағымды кезеңдегі негізгі,қаржылық ,инвестициялық қызметтерден,төтенше жағдайлардан алған табыстарының жиынтығынан қалыптасады.

       Жалпы  табыстың құрамында кәсіпорынның барлық қызмет түрлерінен алынған табыстары  кіреді.Бірінші кезекте жалпы  табыс өнімді өткізуден,яғни  негізгі  қызметтен алынған табысты қамтиды.Бұл  табыс жалпы өнімді өткізуден  түскен сомадан қосылған құн салығы мен акциздерді өнімді өндіруге,өткізуге кеткен шығындарды шегеріп тастау арқылы анықталады.

       Екіншіден,жалпы  табыстың құрамына тауарлық емес өнімдерді  сатудан алынған табыс,яғни кәсіпорынның балансында есептелетін қосалқы

 өзгерістердің (ауыл шаруашылық өндірісінің,көлік шаруашылығының және басқа да шаруашылықтардың)табыстары кіреді.

          Үшіншіден ,жалпы табыстың құрамына негізгі қорларды және өзге де мүліктерді студан түскен табыс кіреді.

          Сондай-ақ,жалпы табыс өткізілімнентыс алынған табыстар мен шығындарды, яғни тауар немесе қандай да бір активті сатудан тыс

 операциялардың  нәтижесін қамтиды.

       Кәсіпорынның  қарамағында қалатын жалпы табысы әрі қарай үлестіру объектісі ретінде қпрастырылады.Оны үлестіруді табыстың бір бөлігін мемлекеттік бюджетке және басқа да міндеттемелерді өтеуге,ал қалған бөлігін кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарына сәйкес мүдделеріне бағыттау деп түсінуге болады.Табысты үлестіру заңдылығы-салықтар мен басқа да міндетті төлем шарттары түрінде түрлі деңгейдегі бюджетке түсетін бөлігі.Содан кейін қалатын табысты үлестірудің бағытына анықтау кәсіпорынның құзыретіне жатады.

       Табысты үлестірудің негізгі принціптері  келесілер:

       -  кәсіпорынның өндірістік -шаруашылық ,қаржылық және инвестициялық  қызметтерден алынған табысы шаруашылық субъектісі ретінде мемлекет пен  кәсіпорын арасында бөлінеді;

       - мемлекет қазынасына түсетін табыстың бөлігі салықтар және алымдар ретінде мемлекеттік бюджетке түседі.Салықтардың құрамы,мөлшерлемелері және сәйкес деңгейдегі бюджеттердің есебіне түсу тәртібі заңды түрде бегіленеді;

       -салықтардан  кейін шаруашылық субъектінің қарамагында қалатын табыс мөлшері өндіріс көлемінің арттыруға және өндірістік-шаруашылық, қаржылық, инвестициялық қызметінің жақсаруына, сонымен қатар, кәсіпорынның қаржы қызметінің жақсаруына мүдделілігін арттыруға жетерліктей болуы керек;

       Кәсіпорыннын  әрі карай дамуын қамтамасыз ететін қорларға ал қалаға бөлігі тек тұтыну қорларына кетеді.

 Кәсіпорын қарамағында қалатын табыс (таза табыс) екі бөлікке бөлінеді.Бірінші бөлігі тұтыну қорлаоына,екінші бөлігі жинақтау қорларына бағытталады.

 Тұтыну  қорларына бағытында қолданылып табыс кәсіпорынның мүлкін арттыру  мақсатында өндірістік активтерді, жаңа технологияларды енгізу,сондай-ақ, қосымша еңбек ресурстарын тартуға жұмсалады.Кәсіпорынныңкапиталын ұлғайтұға орналастырылған табыс өндірілген өнімнің көлемін арттыруға,өнімнің өзіндік құнын төмендетуге,түптеп келгенде шаруашылық субъектінің келешектегі әлеуетті(потенциалды) табыстылығын арттырудың алғы шарты болып табылады.

       Сондай-ақ, табыс тек өндіріс процесіне орналастырылып қана қоймай,сонымен қатар,жұмысшылар мен қызметкерледдің әлеуметтік мұқтаждықтарын қамтамасыз етуге,олардың біліктілігі мен жауапкершілігін арттыруға, оларға қосымша сыйақылар төлеуге,басқа да әлеуметтік сала объектілерін қаржыландыруға жұмсалады.Бұл,өз кезегінде,қызметкер тарапынан еңбекке деген арттыруға септігін тигізеді.

       Жинақталу қорларына бағытталатын табыс алуан түрлі қосымша қорларды қалыптастыркға жұмсалады:әлеуметтік сақтандыру қоры,резервтік қорлар ,экологиялық  қор және тағы басқа да қорлар.Бұл кәсіпорындардың келешекте болу ықтимал күтпеген шығындар мен зияндардың орнын толтыруға,қоғам өміріне өндіріс барысынан  келетін зиянды өтеуге,сондай-ақ қолайлы жағдайлары туындаған кездерде резервтік қорлардағы қаражаттар есебінен қосымша күтпеген табыстарды алу мүмкіндіктерін жүзеге асыруына көмегін тигізеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 Кәсіпорынның  жалпы табысының  қалыптасуы : 

      2. Нарық,тауар құны туралы түсінік.Құн заңы.  

 2.1.Нарық туралы түсінік

  Нарыққа бірнеше анықтама беруге болады. Нарық – тауар өндірісі және пайдалану заңдарына сай ұйымдастарылған тауар айырбасы қатынастарының жиынтығы. Нарық – сатып алушылар мен сатушылар арасындағы өзара байланысты жүзеге асыру механизмі, яғни сұраныс пен ұсыныс қатынасы болып табылады. Нарық – ел ішінде және мемлекетаралық айырбас шеңбері, өнімді өндірушілермен тұтынушыларды байланыстырады. Осылай, нарықты тауар айырбасы жиынтығы немесе тауар өндірісі мен пайдалану заңдарына сай ұйымдастырылған тауар айырбасы ретінде қарастырады. Ф. Котлердің еңбегінде нарық қазіргі уақытта бар және болуы мүмкін сатып алушылардың жиынтығы деп айтылады. Ал, «Экономикс» кітабында нарық қандай да болсын өнім немесе қызмет түрінің сатушыларын және сатып алушыларын біріктіретін механизм деген анықтама беріледі. Нарық туралы өзіндік қызықты пікірлерін американ ғалымдары Р. Липси, П. Стейнер, Д. Первис айтқан. Олар нарық деген сахна, мұнда қойылатын қойылым экономикалық мәселелерді шешетіндер жиыны қатысады: миллиондаған тұтынушылар қандай тауарды, кандай мөлшерде сатып алуды шешеді; аса көп кәсіпкерлер нені және қалай өндіруге деген сұрақтарға жауап табады; өндіріс факторы иесі кімге жіне қалай осы таурларды сату мәселелерін қарастырады. Нарық экономикалық дамудың маңызды, әрі тиімді жолдарын түсінуге және микро және макро деңгейдегі тиімділікті арттыруға арналған фундамент, негіз болады. Оның негізі барлық шаруашылық етуші

 6 субьектілерінің, адамдар мен жалпы қоғамның арасындағы тауар айырбасы қатынастарының жиынтығымен сипатталады. Экономисттердің нарық айырбас саласында сатушы мен сатып алушы арасында арнайы экономикалық қатынастардың жүйесін құрайді деген пікірі толығымен расталған. Нарықтың сатушы мен сатып алушы арасындағы экономикалық қатынастарға тигізетін әсері баға, сұраныс және ұсыныс, бәсекелестік, табыс және шығын, яғни «нарықтық механизм» ұғымына кіретін элементтердің барлығын қолдану арқылы қамтамасыздандырылады. Нарық нақты әлеуметтік-экономтикалық шарттармен өмір сүреді. Ол толығымен меншік институтына тәуелді болады. Нарық қоғамның жаңғыртылуының бүкіл кезеңдерінде - өндірісте, таратылуда, айырбас және тұтынуда аса маңызды рөлі бар.   

  2.2. Нарыќ шаруашылығының ќазіргі заманғы  моделдері.

 Өмір сүріп жатќан нарыќтыќ жүйелер және олардың бағыттау дамуына байланысты:

 жағырафиялыќ орналасуынан;

 табиғи ресурстардың бар болуынан;

 дамудың тарихи жағдайын;

 халыќтың дәстүрі мен болмысынан;

 өндірістік күштің даму деңгейінен;

 ќоғамның әлеуметтік бағытынан;

               Сонымен бірге барлыќ нарыќ  моделдерінде жалпы мінездер  бар, оларға жататындары:

 меншіктің көптүрлі ќалыптарының болуы;

 тауарға және ќызметке еркін бағаның болуы;

 еркін бәсекелестің дамыған жүйесі;

 кәсіпкерлік ќызметтің таратылуы;

 экономиканың мемлекеттік реттестіруінің ерекше

 бір жүйесі;

               Нарыќтыќ экономиканың моделдерін бөліп айтуға болады, ќазіргі жағдайда пайдаланатын.

               Америкалыќ модель. Бұл модель капитализмнің либералды моделі, оның тиісті жағдайлары болып табылады:

 мемлекеттік меншіктің кіші салыстырмалы салмағы;

 мемлекеттің экономикадағы кіші реттеуші ролі;

 кәсіпкерлікті бүкіл әлемдік мадаќтау;

 байларға және кедейлерге жедел дифференциялау;

 еңбек аќы деңгейінде үлкен айырмашылыќ;

 халыќтың аз ќамтылған топтары өмір сүру деңгейі;

               Жапондыќ модель. Шаруашылыќтың ќазіргі заманғы моделінің ќалыптасуы спецификалыќ даму жағдайында өтті. Әскери шығындардан бас тарта отырып, Жапония барлыќ өзінің ресурстарын концентрация жасады, экономикалыќ мүмкіндіктерді өнеркәсіпте өсіруде.

               Бұл моделге тиісті:

 ұлттыќ экономиканың негізгі бағыттарына әсері

 мемлекеттік жоғарғы деңгейі;

 өзін ќорғау дамуының күшін және нығайтуды 5

 жылғы жоспарын ќұру, 1957 жылдан жасалған;

 жұмысшыларды фирмаларға жолдауды өмірлік кең

 түрде тарату;

 еңбек аќы деңгейінде азғана айырмашылыќ,

 фирманың бастығы мен ќызметкерлерінің арасында 17 есені ќұрайды;

 моделдің әлеуметтік бағыты;

             Неміс моделі. Ол өзінің әлеуметтік – экономикалыќ мазмұны бойынша бір-біріне жаќын. Әлеуметтік нарыќтыќ экономиканың басты идеологы болып Людвиг Эрхард табылады, өзінің кітабында жаңа неміс экономикасының негізгі принциптерін ќызмет етуін жазды. Бұл жерде негізгі мінез болып табылады:

 эконмикаға күшті мемлекеттік әсері, әлеуметтік

 мәселелерде шығады;

 банктердің шешуші ролі;

 басшымен  ќызметкердің айырмашылығы;

               Швед моделі. Бұл моделдің ерекшелігі; әлеуметтік бағыт, мүліктік теңсіздікті ќысќарту, аз ќамтылған халыќтың бөлігін ќамќорлыќќа алу.   

               Француз моделі. Оның ашыќ ерекшеліктері жоќ. Бұл модель америкалыќ және неміс моделдерінің ортасында. Француз моделінде мемлекеттің реттеуші ролі жоғары болып табылады.

               Оңтүстік-Кореялыќ модель. Бұл модель өзінің экономикалыќ даму процессінде пайдалануы Оңтүстік-Кореяға аз уаќыт ішінде артта ќалған елден индустриалды дамыған ел ќатарына айналды. Бұл моделде ерекше болып табылады:

 экономикалыќ  дауды жоспарлау;

 несие –  ќаржылыќ сферада мемлекеттік

 монополияның әсері;

 сыртќы  экономикалыќ сфераны реттестіру;

               Экспорт мәселесі ерекше баќылауда болады. Экономиканың жансаќтауынан кейін алдыңғы экономикада үкімет әлеуметтік бағдарламаларды енгізуге кірісті.

               Жоспардың және бағдарламаны орталыќтандырылған түрде пайдалануы нашар дамыған борьерді басып озуға және әлем өркениетінде белгілі бір орын алуға мүмкіндік береді.

               Ќытай моделі. Ќытай экономикасын  реформалау ауыл шаруашылығында пайдаланудан басталды, яки “халыќтың коммунадан” жанұялыќ әдіске өтуден.

               Бұл модель мемлекеттік реттестіру жағдайында нарыќтыќ механизм ќызмет етумен белгіленеді.