Табыс

 Бағаның еркін  қозғалуы. Бұл сұраным мен ұсыным еркін өзара әрекет етуі процесінде нарықтық бағалардың көлемімен қозғалысы  қалыптасатынын білдіреді. Бағалардың еркін қозғалысы нарық қана қамтамасыз ете алады, нарық дегеніміздің өзі де осы бағалардың қозғалысына жасалған кезкелген кедергі нарықтық экономиканы бүлдіруге пара – пар.                          

 3.3. Нарық түрлері  

  Нарық  жүйесі – әр алуан шарттары  мен іс-әрекеттерімен сипатталатын барлық нарық түрлерінің жиынтығы. Нарық әр түрлі сатыда, барлық сфераларда және іс-әрекеттің барлық түрлерінде мемлекеттің әр аймағында құралады. Сондықтан да нарық жүйесі күрделі, әрі алуан түрлі болып келеді. Заңнамада салықтың келесідей жүйелері көрсетілген:

            1) ресми 

            2) ресмисіз (көлеңкелі) 

      Ресмисіз нарық –заңсыз және  тіркелмеген іс-әрекеттермен айқындалатын  көлеңкелі экономиканың айырылмас  бөлшегі. 

      Нарықтың екі типін ажыратады:  жетілген және жетілмеген бәсекелестік.   

      Әрбір нарық түрінің жеке арнаулы  міндетіне қарамастан, олардың барлығы  өзара тығыз байланыста ғана  болып қоймай, сонымен қатар бірін  бірі шарттастырады. 

      Әрбір тауарөндіруші өзінің өндірісін  дамыту мақсатында, өндірістік шикізаттың, капиталдың және жұмысщылардың осыған сәйкес нарықта сатып бере алатындай мөлшерде есептесе алады. Осылардың әрқайсысында, өз алдына көршілес нарықта бар сұраныс және ұсыныс назарға алынады. Қоғамдағы экономикалық өмір екі сатыда дамиды:

 Айырбастау  кезеңінде басқарушы субьектілерді  анықтайтын микроэкономикалық; 

  2) Өндірістің  жұмысын, оның ішінде нарықтың  жағдайын, бүкіл ұлттық шаруашылық  көлеміндегі халық экономикасын  сипаттайтын макроэкономикалы;

 Нарық жүйесі меншіктің формаларының шарттарында, басқарушы субъектілер іс-әрекеттерінің  еркіндігіне және өз іс-әрекеттерінің  жауап беру нәтижесінде еркін  баға беру, сәйкес экономикалық рычагтар көмегімен нарық процестерін  басқаруда мемлекеттік қатысуын құрайды. Ішкі нарықта ұлттық экономика интеграциясы нәтижесінде гипермакроэкономиканың мазмұнын анықтаған микро шаруашылық қатынастарының жүйесі әсер етеді. Нарық құрылымы шарттарынан тәуелді нарық құралады. Бірақ, нарықтың барлығында да бір бірімен байланысты болып келеді және бір- бірін толықтырып отырады:

  1. Нарықтық қатынастар обьектісі бойынша:       

                o Тауарлар мен қызметтер; 

                o өндіріс элементтері; 

                o еңбек күші; o несие капиталы;

                o қаржы; 

                o бағалы қағаздар;

   2. Географилық  жағдайына байланысты:

                o жергілікті;

                o аймақтық; o ұлттық;

                o әлемдік; 

   3. Бәсекелстік  деңгейі бойынша: 

               o еркін; 

                o монополистік бәсекелі;

               o олигоплиялық;

               o монополиялы;     

           4. Сауда көлемі бойынша: 

                     o бөлшектік; 

                     o көтермелі; 

           5. Басқару механизмі бойынща: 

                     o жеткілікті бәсекелестік;

                     o жеткіліксіз бәсекелестік;

                     o реттелетін (мемлекет бақылауында) 

        Осылайша, нарық тауар айырбасының  қатынастарының дамыған жүйесі  ретінде өз алдында бөлек нарық  жүйесін көрсетеді, ол үлкен  және біріктірілген нарық элементтері түрінде болады. Бұл, ең алдымен, нарық

 ресурстары, сонымен қатар басқалары. Өз алдына бұл нарықты одан да жұқаланып, бөлініп  кетеді.

       Нарық осындай маңызды функцияларды  атқарады: ақпараттық, делдалдық, бағақұрышы, сауықтырушы, басқарушы.

       Экономикалық жүйенің жұмыс істеуі, оның тепе- теңдігі және ілгері дамуы нарықты институттардың өз дәрежесінде жұмыс істеуіне байланысты. Олардың істейтін арнайы мамандырылған мекеме орындары. Қазіргі уақытта бұл институттар бір- бірімен байланысты және мүдделі. Ерекше нарық шеңберінде жұмыс істеп, бір- бірімен байланысты және арнайы міндеттер     

 атқаратын институттардың жиынтығы нарықты экономиканың инфрақұрылымын құрастырады.

             Нарықты инфрақұрылымның бөлінуі,  олардың арнайы мазмұны нарықтардың қазіргі жағдайларда жұмыс істеулеріне қарай төмендегіше бөлінеді:

        Дамыған елдердің тәжірибесінде  қаржы құралдарының айналыс мерзімі  бір жылға толмайтын болса,  онда бұл ақша нарығы құралы  деп саналады. Ұзақ мерзімді және орта мерзімді құралдар капитал нарығына жатады. Әр қилы елдерде қаржы құралдарын қысқа, орта және ұзақ мерзімдерге бөлу әр түрлі болады. Қазақстанда негізінен қысқа мерзімді қаржы құралдары ақша нарығының құралдарына қатысты, ал орта және ұзақ мерзімділері- капитал нарығына қатысты. Ақша нарығының құралдары, ең алдымен бизнес салалары мен мемлекеттік ұйымдардың өтімді қаржыларын қамтамасыз ету үшін қызмет етеді, өйткені капитал нарығының құралдары жинақ және инвестициялау процестерімен байланысты. Ақша нарығы құралдарының үлгілеріне вексельдерді, банк акцептерін, чектерді, банкноттарды, төлем карточкаларын және т. Б. жазуға болады. Капитал нарығының құралдарына облигациялар, акциалар, орта және ұзақ мерзімді несиелер жатады.

        Қазақстан Республика мемлекеттік реттеу органдарының қаржылық  есеп берулерді ұсынудың белгіленген тәжірибені сәйкес қаржы құрылымын былайша көрсетуге болады:

    Ақша нарығы. Ақша қаражаты қаржының  негізін құрайтындықтан, ақша нарығының  маңызы мен мәні алдыңғы қатарға  шығады. Қолданысқа енген уақытынан бергі әр түрлі формадағы ақшалар операциялар нарығында жүзеге асқан барлық ауыспалы айналымға қызмет етіп келеді және ол кез келген қаржы нарығының бастапқы субстанциясы болып табылады.

        Депозит нарығы. Халықтың табысты  екі негізі бөліктен: тұтынуға арналған табыс пен жинақтауға арналған табыстан тұрады. Уақытша бос ақша қаражаттар әр түрлі салым негізінде банкке және қаржы- несие мекемелеріне тартылады. Ақшалай депозиттерге трансформацияланады, банктер ақшаны пайдаланғаны үшін иелеріне тиісті ақшалай сыйақы- пайыздар төлейді.

           Несие нарығы. Депозиттер түрінде  банкке түсетін қаражаттың бір  бөлігі одан ары несиелер ретінде  бөлінеді. Комерциялық банктер уақытша  бос ақша қаражаттарды шоғырландыру  арқылы әр түрлі мақсаттарры үшін заңды және жеке тұлғаларға несие береді. Ақшалар нарықта несиелер ретінде айналыста болады. Қарыз алушылар бұл несиелерді пайдаланғаны үшін банкке тиісті пайыздар төлейді.

            Валюта нарығында Қазақстан нарығында  операциялардың бір бөлігі ұлттық валюта жүзеге асырылады.

       Бағалы қағаздар нарығы. Басқа  да қаржы құралдары секілді  бағалы қағаздар тұтастай қаржы  нарығына жағымды әсерін тигізеді. Бағалы қағаздар ақша ресурстарын  қайта бөлудің жұмылдырылған  қаражаты болып табылады. Барлық нарықтар сияқты, бағалы қағаздар да нарықты сатып алу, сатумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесін құрайды. Нарықтың мөлшері- қоғамдық еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей байланысты.

            Бағалы қағаздар нарығы- тікелей  алғашқы және қайталама нарықтан тұрады. Алғашқы нарықта мемлекеттік және муниципалды облигациялар, сол сияқты акциалар. Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары: коммерциялық және инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары. Бағалы ғағаздардың қайталама нарығы- эмитент бағалы қағаздары, орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен сатуды түсіндіреді. Бағалы қағаздар- спецификалық тауар, барлық тауар сияқты тұтыну құны мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні- белгілі дәрежеде табыс келтіреді, пайыз және дивидент төлегенде, бағалы қағаздардың құн курсының өсуі нәтижесінде келетін табыстар.  

        Еңбек нарығы.Еңбек нарығы дегеніміз-  ең алдымен жұмыс күшіне сұраным.Еркін  еңбек- бұл тиімді экономиканың негізі.Өндіріс факторларының бір бөлігінің нарығы есебінде көрінетін еңбек нарығы.

        Онда жұмысшы күшін сатады. Еңбек  нарығы еңбек биржасы есебінде  ұйымдастырылған. 

        Мемлекеттік қаржылар инфрақұрылымының  керекті бөлігін құрастырады.  Олар өз міндеттерін орталық және жергілікті бюджет арқылы атқарады. 

 3.4.. Нарықтық экономика туралы түсінік  

        Шексіз қажеттіліктер арасындағы тұрақтық айырмашылығы және ресурстардың шектеулігі барлық шаруашылықтар алдында келесі негізгі бір-бірімен байланысты мәселелерді алға қояды.

       1. Нені өндіру – бұл берілген  экономикалық аймақта және арнайы  мерзімде қандай сападағы, қандай  мөлшердегі және қашан өндіруін  есептеу туралы шешімдер.

       2. Қалай өндіру, немесе кіммен, қандай  шектелген ресурстармен және олардың комбинацияларымен, бұл шаралардың нұсқасы қандай технологияларды қолдана отырып өндірілген туарлы шешімдер.

       3. Кім үшін өндіру – бұл  мәселе өндірілген өнімдер кімге  бұйырады және тұтынушы олармен  қандай мөлшерде падаланады деген  мәселелерді шешуші болып табылады. Осы мәселенің шешімі ұлттық шикізатты 18 пайдалануға, оның қоғамының әр саласындағы бөлшегін, байлар мен кедейлер санынан және басқаларға да тәуелді.

        Айтылған мәселелер барлық экономикалық  жүйеде өсір сүреді, бірақ олар  әрбіреуінде түрліше шешіледі. Әкімшіл-әміршіл жүйемен басқарылатын экономикада мемлекет өндіріске әсер ету жолын, айырбас және жоспарлы басқарудың орталықтынған жүйесі арқылы тұтыну жолымен барлық мәселелерді шешуді өз қолына алады (кімге, қалай өндіру керек? шешімдері).    

        Дамыған нарықтық қатынастар  экономиканың жүйесінде берілген  мәселелер: нарықтық механизм, сұраныс  және бәсекенің ұсынылуы кіріс  пен шығыс арқылы шешіледі. Нарықтық  экономиканың әрбір басқарушы  субъектісі шығынды аз пайдаланатын (қалай өндіру шешімі) тауарларды өндіру бәсеке және табысты көп табудың шараларынан шығады, ал өндірілген тауарларды сату және тұтыну (кім үшін өндіру шешімі) әр түрлі халық топтары кірісімен анықталады (олардың бюджеттерімен).

        Нарық механизмін қолдану кезінде кәсіпкерліктің еркіндігі және таңдалуы экономикалық жүйенің маңызды шарты болып табылады. Тұтынушылар өздеріне қажетті тауарларды ғана алады, ал кәсіпорын – сол пайда әкелетін өнімдерін өндіруі керек. Ресурстарды жеткізуші өзінің таңдауы бойынша олардағы материалдық ресурстарды қайта жіберу керектігін шешеді.

         Экономикалық іс-әрекет көптеген  қарама-қайшы көзқарастарымен сипатталады:  сатушылардың үлкен жауапкершілігі  кезінде сатып алушылар арзан  тауарларды сатып алуға тырысады, сатушылар тауарға жауапкершілікті аз мөлшерде ала отырып, қымбат бағамен сатқысы келеді, жұмысшылар жақсы және еңбекақысы жоғары жұмысқа баруға тырысады, ал жұмыс беруші үлкен өнімді, мүмкіндігінше төмен еңбекақымен қамтамасыз етуге және одан да басқа экономикалық процестерге қатысушысы қалайда өз пайдасын алғысы келеді; сатушы – мүмкіндігінше үлкен табыс табуды, тұтынушы – істі өз пайдасына шешуді мақсат етеді. Көптеген басқа да және аталған қарама-қайшылықтарды шешу, нарық жүйесіндегі баға және бәсеке факторы болып табылады.

        Нарықтық қатынастар жүйесі тұтынушыларды,  өндірушілерді және ресурстарды  жеткізушілерді, осы қатынастардағы  әрбір қатысушы қатысқан шешімдерді  шешуді, осы шешімдердің оңтайланыдырлуды, өзгертушіліктерді синхронизациялауды, келісілген іс-әрекеттерді қамтамасыз етуде және тағы сондай жағдайларды қарастырады. Өндіруші өнімнің тек өндіріс бағасын қоя алмайтын түрін, барлық шығындарды өтей алатын және жоғары табысты құрай алатын өнімді өндіруге ниеттенеді, өнім өндірудің басқа тәсңлдеріне нарықтық экономикада өмір жоқ.