Нарықтық экономика жағдайында аудиттің мәні мен маңызы

ҚР Аудиторлық қызмет туралы Заңында мынадай анықтама берілген: «Аудит Қазақстан Республикасының заңында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есептіліктің дұрыс және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып табылады».

Классикалық ұғымда аудит- кәсіпорында жұмыс істейметін маманданған  тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге  тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.

Аудиттің мақсаты – бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың, серіктестердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілірдің қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді. Аудит бақылаудың шығармашылық дамуын білдіреді. Ол экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше толықтырады.

Қаржылық есеп беру аудитінің  мақсаты – белгіленген талаптарға сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны немесе жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.

Бұл негізгі мақсат экономикалық әлеуетті, қаржылық ресурстарды, салықтарды дұрыс есептеудің талдауын, қаржылық  жағдайды жақсарту бойынша шараларды әзірлеуді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістерімен шығыстарын, қызмет нәтижелері мен шығынды оңтайландыруды жақсы пайдаланатын резервтерді анықтаудың шарттары мен міндеттері туралы клиентпен болатын арадағы келісімшартпен толықтырылуы мүмкін.

Егер аудиттің объектісіне  кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің  жағдайы кіретін болса, онда аудиттің мақсатына, оның қолданыстағы заңның талаптарына, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз ішінде қабылданған есептік саясатпен және мемлекет белгілеген жалпы нормаларға, стандарттарға және ережелерге қаншалықты сәйкестігін тексеру жатады.

Егер аудиттің объектісіне  барлық шаруашылық қызметтері кіретін  болса, онда мақсат – осы қызметтің  тиімділігін бағалау, шығынды барынша  кемітудің ықтимал жолдарын анықтау, өндірістің пайдалылығы мен еңбек өнімділігін арттыру, жұмыстың аса жоғары түпкілікті нәтижесіне қол жеткізу үшін ұсыныстарды әзірлеу.

Аудит мақсатының консалтингтік  қызмет жүзеге асыру барысында клиенттің  коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады, сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі.

Алға қойылған аудит  мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты  міндеттерді шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшклеп мыналарды  бөліп көрсету керек:

• кәсіпорынның қаржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын қамтамасыз ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелді қолайлы деңгейге дейін азайту;
• шешім қабылдаудың логикалық тұрғыдан негізделген базасын құру үшін жеткілікті дәрежеде құзыретті мағлұматтарды алып, бағалау;
• кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің, оның ішінде, инвестициялық, маркетингтік және сыртқы экономикалық қызметін жүйелі талдау;
• кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін, жасалған бизнес-жоспардың және басқа да тапсырмалар мен нормативтердің орнықтылығын тексеру;
• заңды белгілейтін бастапқы құжаттар мен олардың шыныйы мазмұнына шаруашылық операциялардың қаншалықты сәйкесетіндігін тексеру;
• кәсіпорынның өндірістік, маркетингтік, инвестициялық және басқа қызметтерін бақылау мен есебі саласындағы әр түрлі мәселелер бойынша клиентке кеңес беру қызметін көрсету;
• клиенттің меншігін бекітіп беруге, оның бизнесінің тиімділігін арттыруға және кемшіліктерді жоюға ықпал ету.

Кәсіби аудиттің осы заманғы даму кезеңінде оның бақылаушылық және сараптамалық, талдамалық, кеңес берушілік және өндірістік функциялары бар.

Бақылаушылық және сараптамалық функциясы – қаржылық есепті тексеру  мен бағалау.

 Талдамалық функциясы  – талдау, реттеу, болжау, үйлестіру, әр түрлі көрсеткіштерді есептеу, ұсынысты жасау.

Кеңес берушілік функциясы  – есеп, менеджмент, салық салу, маркетинг, құқық, қаржы және тағы басқа сұрақтарға жауап беру.

Өндірістік функциясы  – есептің қойылуы, персоналды оқыту, салық декларацияны және есеп берулерді жасау.

 

 

 

 

 

 

 

1.3. Аудиттің сатылары  және негізгі функциялары 

 

Аудитті жоспарлау сатысы.  Жоспарлау -  аудит жүргізуді мейлінше  парасатты атқаруға  мүмкіндік  беретін шара және сондай-ақ тәуелділікті төмендетеьін маңызды жағдайлардың айқындалмауы. Жоспарлау -  аудиторлық іс-шаралар тізімінің жай ғана  механикалық құрастырылымы емес,  кез келген тексеріс жүргізу шараларында қайталынып келіп отырады. Әрбір клиент жеке жоспарлау кезінде ескеру қажет. Аудиторлар өз жұмысын тексеріс  жасаймын деп отырған  ұйымның қызметімен танысудан бастау керек. Ол үшін оны  ұйымдастыру құжаттарын зерттеу, қызмет түрі  мен оған деген лицензиясы, есеп саясаты және т.б.  Басқарушылар мен үйым мамандарымен  ынтымақтасу кезінде қаржылық есептілік  көрсеткіштерін анықтау керек, клиент қызметінің ауқымын байқау үшін қажет. Тек қана  қайта зерттеу нәтижесінде ұйымның алдағы уақыт жұмыстарының үлгілі көлемі  мен  еңбек сыйымдылығын анықтауға болады, сонымен қатар аудит ұзақтығын. Сәйкесінше жұмыс көлемі, оның қиыншылықтары мен  ұзақтығынан аудит  жүргізу құны анықталады.

Жоспарлау шараларын  сатылар бойынша көрсетуге болады;

 

Алдын – ала жоспарлау

     

Клиент туралы жалпы  мәліметтер жинау

 

Аудиторлық тәуекелділіг мен  маңыздылығын бағалау

 

Ішкі бақылау жұмысын  бағалау

 

Аудиттің жалпы жоспары  мен бағдарламасын құру

 

2 –сурет. Аудиторлық  тексеруді жоспарлау сатылары.

Алдын ала жоспарлау. Алдын ала жоспарлау сатысы келесі аудиторлық қызмет жағдайларынан тұрады:

-клиентті таңдау және аудит атқарғаны туралы шешім қабылдау;

-аудит жүргізу үшін персонал таңдау;

-жұмыс талаптарымен келісу;

-аудит жүргізуге клиенпен келісім- шарт жасау.

•      Клиент және аудиторлық ұйым аудит жүргізуге байланысты келісім-шарт талаптарын біркелкі түсінуі қажет.Түсінбестілікті минимумға апару үшін, бұл талаптпарды келісім-шартта анықтап белгілеу керек. Міндетті хаттың құрамында міндеттер аудитті жоспарлау үшін маңызды, себебі ло тестер жүргізу және жалпы аудитті орындау мен басқа да қызмет көрсету мерзімінің шарттарын қвмтиды. Аудиторлық қызмет көрсету туралы келісім-шарт Қ.Р-ң Азаматтық Кодексінің 384 статьясына сәйкес қызмет көрсетуі қайтарымды келісім-шарт категориясына жатады.Келәсәм-шарт қорытындыланғаннан бастап күшке енеді және екі жақ үшін де міндетті болып табылады және белгіленген мерзіміне дейін әрекет етеді. Егер соңғысы көрсетілмесе, онда келісім-шарт сонда берілген уақытқа дейін әрекет етеді деп танылады.

            Аудиторлық тексеріс жүргізу  келісім-шартты ресми құжат болып  табылады. «Аудитор – клиент»  арасындаңы қарым-қатынасты регламентейтін және жай келәсәм-шарттардан айырмашылығы жоқ кәсіпкерлік қызметте пайдаланылады. Басқалар сияқты, бұл келісім-шартта заңды түрде қатаысушы жақтар қызығушылық келісімін көрсетеді және осы жағдайда тапсырыс беруші –клиент, атқарушы – аудиторлар. Дегенмен, кәсіпкерлікте пайдаланылатын маңызды келісім-шарттардың басқа келісім-шарттардан ерекшеленеді. Біріншіден, келісім-шарт жасаған кезде үшінші жақ (қаржылық есептілік мәліметтерін пайдаланушылар ) қызығушылығы есептеледі. Себебі деректер бойынша аудитор сапасыз тексеріс жүргізу нәтижесінде болған залал үшін тек клиент алдында ғана емес ,сонымен қатар пайдаланушылар алдында жауапты болады. Келісім-шартқа қол қою алдында аудиторға қажетті түрде мүмкінділігінше клиенттің тілегін нақты анықтап алу керек және оның талабының дұрыс тұжырымдалуына көмек беру. Аудиторлық тексеріс жүргізуінің сапасы, аудиторлар мен клиент арасындағы қарым-қатынасы көбіне аудит жүргізу келісім-шартының нақты құрылуына байланысты болады. Аудитоплық ұйымның көбіне келісім-шарт жасаудың стандарттық түрін пайдаланады. Бірақ нақты кәсіпорында аудит жүргізу ерекшелігін ескерген жөн, себебі клиент көбіне толық мөлшерде оның мәні мен мазмұнын түсіне бермейді. Аудиторлық тексеріс жүргізу келісім-шарттында клиент тексеріс жүргізуге қажетті құжаттарды ұсыну мерзімін анықтаған жөн, себебі клиент аудитроды шақырып алады, бірақ бухгалтерлік есебі жиі дайын емес, бұл жұмысты өте қиындатады. Келісім-шартта тапсырысшы талабында аудиторлық ұйым алдын-ала төлеу сомасын көрсеткен дұрыс, аудит шаралары кезінде аудиторлық қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Клиент жағынан оған деген «қысымның» болуы және аудит үшін сыйақыны төлемей қою мүмкіндігін жояды. Әдетте аудиторлық ұйым талап ететін алдын-ала төлеу сомасы 50-ден – 100 ٪ дейін мөлшерді құрайды. Келісім –шартта тексеріс кезінде аудиторға тапсырысшының көмек көрсету  міндеттеме пунктін қарастырған жөн (яғни, түгендеу кезінде жәрдем беретін қызметкерді анықтап беру, мүмкін болған жағдайда аудиторлық командировкаға шығу үшін қамтамасыз ету және т.б.) Қызмет үшін төлеу Қ.Р-ң Азаматық Кодексінің 385 статьяға сәйкес, келісілген баға бойынша тапсырыс беруші көрсетілген қызмет үшін төлеу міндетті. Келісім-шарттың негізгі бөлімдері – бұл:

• келісім-шарт заты;
• қызмет көрсету мерзімі;
• құқықтар;
• міндеттемелер;
• жақтар жауапкершілігі;
• төлеу талаптары мен мөлшері;
• басқа да талаптар.

Аудиторлық тәуекел  және маңыздылықты бағалау. Қаржылық есептілікті  тексеруді жоспарлау кезінде  аудитор алдағы аудиторлық жұмыстың сипатын және көлемін анықтайды. Клиент «тәуекелдірек» болған сайын жұмыс көлемі де сәйкесінше көбірек болатыны ескеру қажет. Сондықтан аудитор маңыздылық пен тәуекелділікті бағалауы қажет. Аудиторлық шаралар мен бұрмалауд салдарын бағалауды жоспарлау кезінде маңыздылық ескеріледі. Маңыздылық туралы алдын –ала пікірлескенде баланс бөлімшелері үшін маңызды болатын кіріс және шығыс туралы есептілік, ақша қозғалысы, меншікті капиталды пайдалануын толық бағалау жатажы. Қаржылық есептілік үшін маңыздысы туралы алдын-ала пікірлесу мақсатының бірі болып жалпы жалпы аудиторлық жоспарды анықтау кезінде аудитор көңілін қаржылық есептіліктің маңызды элеметтеріне аудару керек. Бірақ практикада бұндай пікірлер және негізгі көрсеткіштер бойынша біріккен қателер деңгейі болып, көлемі арнайы басқарушылармен қарастырылған ішкі ұйымдық стандарттарға сай жасалады. Тексеріс жоспарлай отырып, аудиторға маңыздылық деңгейін анықтау қажет, бұл есеп құжаттарындағы кез-келген қателер мен бұрмалауды табуға мүмкіндік береді. Аудиторлық тексерістің барлық сатыларында маңыздылықты бағалайды: жоспарлау, аудитті жүргізу, және аудиттің қорытындысын жалпылау. Жоспарлау кезінде аудитор алдын ала баланс бөлімшелері, кіріс және шығыс туралы есепте  жеке алғанда және толық қаржылық есептілік туралы пікір жасайды. Аудитор маңыздылықты бағалағанда белгіленген дәйектілікпен атқарса болады:

            Әр саладағы қателер саны аудит  жүргізу барысында бағаланады. Сондықтан  аудитор маңыздылық туралы жасаған  алдыңғы пікірін өзгертіп отырады.  Бағалауды қайта қарау негізінің  бірі болып өзгеріс немесе  аудитордың жасаған қорытындысы, яғни алдыңғы қабылдаған деңгейі һте жоғары немесе төмен. Маңызды жоспарлау кезінде төмен деңгейді белгілеу бұрмалау тәуекелділігін төмендету үшін және қажет болғанда маңыздылық деңгейін коррктілеу. Бұл есеп кезінде дәлелдемелерді алғаннан кейінгі соңғы күнде жасалады. Маңыздылықтың жоспарлы деңгейін анықтау арнайы Бұйрық негізі бойынша арнайы аудиторлық ұйыммен құрылған, маңыздылық деңгейін алдын-ала бағалау қаржылық есептілік көрсеткіштеріне сәйкесінше жасалады. Тәуекл әртүрлі формаларды қабылдайды және тәуекел сияқты көрінеді:

• клиент тұрақсыз нарық жағдайында жұмыс істеп жете алмайды;
• қаржылық есептілік басқару жүйесінің қателерінен бұрмалау немесе ішкі бақылау таппай, қате түзелмейді.

 

 

 

ІІ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА Аудиттің түрлері

 
2.1. Аудиттің түрлері мен нұсқаларын  жіктеу

 

Аудиттің мазмұнын анықтамалар  арқылы қарастырғаннан кейін оның негізгі  түсінікті болған сияқты. Сонымен  қатар, аудиттің мазмұнын одан әрі терендеу қарастыру мақсатымен бізмына үш бұрыш үлгіссімен беруді ойластырдық .  
1. аудитор-кәсіпкер, табыс табу үшін кәсіпорындарға қызмет көрсету.  
2. Шаруашылық субъектісі-кәсіпорын, оған аудитор қорытындысы керек 
Ол кезінде басылымға шығуына кепілдік береді. 
3. мемлеке, кәсіпорындардың жақсы жұмыс жүргізіп табысты болғанын қалайды, себебі олар салық төлейді, аудит жұмысына құштар болу себебі аудитор тексеру барысында табыстылық есебін тексеріп кәсіпорының қанша табыс тақанын, қанша салық төлейтінін анықтайды анықтайды. Ал қажет болған жағдайда аудитор тікелей мемлекет салық инспекциясына мәлімет бере алады. Яғни, аудит жүргізілген кәсіпорындарда табыс сомасын жасырып қалу, салық төлемеу үшін қылмысқа немесе басқалай әр түрлі жалтарушылыққа жол берілмейді.

Осы үшбұрыштың өзара  байланысын қарастыратын болсақ, аудит “осы үшбұрыштың төбесін” қосып қана қоймай ерекше қызмет атқаратынын айту қажет. Біріншіден, «аудит қорытындысы» арқылы шаруашылық субъектілері бір қалыпты шаруашылығын жүргізуге қандай денгейде болса да даму процесін қамтамасыз етуге кепілдік алады. Яғни, бір регионды немесе бір ел көлемінде шаруашылық субъектілері даму жолында болған жағдайда ол елде өзінің экономикалық инфраструктурасы қалыптасады да, оның әсерінен сол елде нарықты қатынас экономикалық зандылықтары күшейіп, нағыз нарықты қатынасқа көшу арқылы ол елде тауар бағалары тұрақты деңгейге көшіп нарықты қатынас заңдылығын іс жүзінде қалыптастырады.

Бизнес аудитін жүргізу  үшін белгілі бір салалар мен  компаниялар іс — әрекетінің жағдайы  туралы шындыққа жанасымды ақпарат  алудың ауқымды мәселелерін жан — жақты зерделеу қажет [4].

Мемлекеттің, аймақтың экономикалық жағдайы, белгілі бір салалар  мен шаруашылық жүргізуші субъектілер  іс-әрекетінің жағдайы туралы мәліметтерді алу бірқатар әдістемелік тәсілдемелер мен нұсқалар бойынша Бизнесті білу 310 Халықаралық аудит стандартында ашып көрсетілген. Осы арада бизнес аудитін озық ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық және іс-тәжірибе сипаттарындағы бірқатар мәселелер пайда болады.