Мемлекеттің фискалдық саясаты

gn="justify">  Макроэкономикалық  реттеу жөніндегі жалпымемлекеттік  шаралар арасында қаржылай - бюджеттік  рөлді атқарады. Бұл жерде мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің  кіріс бөлігін орындаудағы шиеленісушілік әлеуметтік сала мен ғылымның дамуына жұмсалатын бюджет шығындарын шектеуге негіз бола алмайтындығын атап өту керек. 

I. 2  Өтпелі экономика кезеңіндегі  макроэканомикалық процестерді  мемлекеттік реттеу.

 Нарықтық  экономика кезенінде макроэкономикалық  процестерді мемлекеттің реттеуі  тікелей және жанама тәсіл арқылы жүргізіледі.

 Өтпелі  экономика кезінде мемлекеттік  реттеудің обьектілеріне  экономиканы   тұрақтандыру саясаты немесе  антициклдық саясат, ақша айналымын,  инфляцияны, мемлекеттік бюджетті  бақылау, тұрғындарды жұмыспен қамту саясаты, антимонополиялық саясат, яғни нарықтық бәсекелестік жағдайын бақылау, тұрғындарды әлеуметтік қорғау саясаты жатады.

 Халықаралық  тәжірибе көрсеткендей, тікелей  тәсіл – мемлекеттік экономикалық  бағдарламаны жасау мен өткеру  арқылы жүргізіліп, қысқа, орта, ұзақ мерзімді міндеттерді шешуге ат салысады. Бұдан басқада, қалыпты және төтенше бағдарламалар жасалады.

 Бұған  ұқсас бағдарлама ретінде, соғыстан  кейін Оңтүстік Кореядағы экономиканы орынынан тұрғызуға қабылданған төтенше бағдарламаны, ал Жапонияда «Автомобиль жолын салудағы төтенше шаралар» заңын айтуға болады. Жапонияда мемлекеттің 10 – нан астам институттары нарық дамуының жоспары мен бағдарламасын жасайды.

 Жалпы  қабылданғандай, қазіргі жағдайда  мемлекеттің кез – келген реттеушілік  шараларының негізінде ақша айналымы жатады. Өтпелі экономикада ақша айналымы мемлекет  бақылауынан шықпауы керек. Бұл макроэкономикалық деңгейіндегі мемлекеттің ең маңызды реттеуші қызметі болып табылады. Бұл жағдай  «экономикалық құлпырыс» жасаған мемлекеттер - Жапония, Оңтүстік Корея, Тайвань – тәжірибесімен расталады. Бұл елдерде  ең қиын – 1970 - 80 – ші жылдары өнеркәсіп құрылымының қайта құру мен реформалау кезінде ақша айналымы, инфляция, мемлекееттік бюджнттің тапшылығы тұрақты түрде мемлекеттің қатаң бақылауында болды олардың бәсеңдеуі мен күйреу салдарын жоққа шығарды.

 Ал, Қазақстан республикасы нарыққа өту кезеңінде (1990 ж.) бастапқы шарттарда басқаша түрде болды. Республика экономикасы осы кезде КСРО халық шаруашылығы кешенімен тығыз интегацияда болды. Ақшалай табыстың өсуі өндіріс құлдырауына қарағанда тауар массаымен (мөлшерімен) қамтамасыз етілмеді. Тұрғындардың 1990 жылғы салым қалдықтары шамамен 13 млрд рубьлден асып кетті немесе жылдық тауар айналымы мен ақылы қызмет көрсетудің 76 %  астамын құрады. Жасырын инфляция ашыққа ұласып, қаржы жүйесі бақылаудан шығып кетті.

 Қазақстан  реформаны өз бетінше 1993 жылы  қараша айында ұлттық валютаны  ендіргеннен бастап жүргізе бастады,  шын мәнінде  1994 жылдан  бастады.

 Мерзімді  басылымның көрсеткеніндей, реформаны  жүзеге асырған жылдары инфляция  деңгейі 13250 ретке өскен, өнддірістің құлдырауы 1991 – ші жылғы деңгейге қарағанда 50 % жеткен. Қазақстан үкіметі қабылдаған дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасы (1993 – 1995 жж.) және  (1994 – 1995 жж.) өндіріс құлдырауы мен инфляциялық процестіңі дамуын тоқтата алмады. Макроэкономикалық тұрақтандыру мен өндірістің құлдырауын тоқтату үшін Қазақстан Республикасы үкімет қаржы – бюджеттік және ақша – несие саясатын қатаңдау ұстап, сыртқы  экономикалық қызметі либерализациялауда салық жайлы жаңа заңдар шараларын қабылдайды. Меншікті жекешелендірудің батыл түріне  көшіп,  экспорттық сектордағы кәсіпорынды шетел фирмаларының басқаруына  берді және келесі кезеңде кәсіпорынның  бақылау пакет акциясын оларға сатады.  Мемлекеттік  кәсіпорынның 16 мыңы жекешелендірілді, оның  ішінде экономиканың экспорттық секторын құрайтын ең ірі өнеркәсіп кәсіпорындары бар. Жапония, Оңтүстік  Кореядағы өтпелі экономика тәжірибесі көрсеткендей, жақсы бағдарламаның болуы жеткіліксіз. Бұл жерде  осы бағдарламаны қатаң түрде жүзеге асыру үшін мемлекеттің араласуы қажет. Әңгіме жоспарлы  қайту туралы емес, мемлекеттік реттеудің жаңа түрлері мен механизмін ендіруде  болып отыр. Ұлттық экономикалық мәселелерді  шешуде жеке сектор мен мемлекет арасында өзара іс - әрекет пен құқықтық әріптестікті қалыптастыру.

 Экономиканы  тұрақтандыру мен экономикалық  өсуге жету үшін мемлекеттің  де, жеке сектордың да күш –  жігері қажет. Жалпы белгіленгендей, мемлекет ыңғайлы – қалыпты  жағдай жасауы  керек, себебі  жеке инвесторлар (отандық және  шетелдік) Қазақстанда қолдау саласын  тапқаны дұрыс.

 Осы  мақсатта 1991 жылдың басында Қазақстан  Республикасында «Тікелей инвистицияны  мемлекеттік қолдау туралы» Заң  қабылданып, «Салық және бюджетке  міндетті төлемдер туралы» Заңына  өзгерістер мен толықтырулар  енгізілді. «Шетел инвистициясы  жайлы» заң отандық және  шетелдік  инвесторлар үшін өте ыңғайлы  – қалыпты жағдай жасауға көмектесті.

 Біріншіден, инвесторлар үшін жеңілдіктер анықтаған. Жеңілдіктер мөлшері тікелей инвистиция көлемі мен экономика секторының басымдылығына байланысты.

 Екіншіден,  жобаны жүзеге асыру үшін импорттық  жабдықтарды, шикізат пен материалдарды  кеден баж салығын салудан  толық немесе жекелей  босатылуын  заң құптқұрылымдық жағынан қайта құруда да мемлекеттің рөлі өте зор.

І. 3 Мемлекеттің  фискалдық саясаты

 Мемлекеттік  бюджетпен реттеу құралдарын  қамтиды. Бұған ең алдымен мемлекеттік  сатып алуды көбейту немесе  азайту, ірі қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс салаларына, кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қаржылар (субсидия), салық шаралары жатады.

 Салықтық  реттеу фискалды саясаттың маңызды  бөлігі болып табылады. Оның көп тараған түрлеріне мыналар жатады

 а)  кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында салық мөлшерін өзгерту.

 ә) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін өзгерту. Бұған, мысалы, негізгі қорларды амортизациялаудың мерзімін өзгерту жатады;

 б)  салық жеңілдіктерін ендіру немесе  алып тастау. Салалық жеңілдіктерді  ендіру капиталдың салааралық  құйылымын реттейді. Салық салуға  тиісті пайдадан жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге  рұқсат беру негізгі қорларды жаңғыртуды тездетеді.

Қазыналық экспансия– бұл саясат қысқа мерзімді кезеңде экономикадғы  циклдік құлдырауды жою мақсатын қояды. Мұны жүзеге асыру мемлекет шығындарды (G) өсіріп, салық мөлшерін төмендету арқылы немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады.

 Ұзақ  мерзімдік кезеңде салықты төмендету  саясаты, өндіріс факторларының ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әлеуеттің өсуіне алып келуі мүмкін. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кещенді салық реформасының жүргізілуіне байланысты болалды. Бұл шаралардың орындалуы Орталық банк жүргізетін тежеуші ақша – несие саясатымен және мемлекеттік шығындардың құрылымын оңтайландырумен байланысты.

Қазыналық шектеу – экономикадағы циклдік  өсуді тежеу мақсатын көздейді. Бұл  саясатты жүзеге асыру ұшін, мемлекеттік  шығындар төмендеп (G), салық мөлшері (T) жоғарылайды немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады. Қысқа мерзімдік кезеңде бұл шаралардың нәтижесінде, өндірістің құлдырауы және жұмыссыздық деңгейінің өсуі салдарынан болған сұраныс инфляциясын төмендетуге мүмкіндік береді.

 Ұзақ  мерзімдік кезеңде өспелі салық  “сынасы” жиынтық ұсыныстың  төмендеуіне және құлдыраушылық  механизмін ашуға негіз болуы мүмкін. Бұл құбылыс әсіресе төмендегі жағдайларда кездеседі: мемлекеттік шығындардың азаюы бюджеттің барлық баптарында пропорцияналды қысқарып, жүзеге асырылып отырса және еңбек нарығының инфрақұрылымына мемлекеттік инвестиция берілуінде басымдылық болмаса.

 Мемлекеттік  шығындарды тиімсіз басқарумен  қатар ұзақ уақытқа  созылған құлдыраушылық экономикалық әлеуеттің бұзылуына әсерін тигізеді. Мұндай жағдай экономиканың өтпелі кезеңінде жиі кездеседі.

 Қысқа мерзімдік кезеңде салық – бюджет саясаты баланстық бюджеттің, салықтың және мемлекеттік шығындардың мультипликаторы  әсерімен байланысты болады.

Дискрециялық  қазыналық саясат –ұкіметтің арнайы шешімі бойынша салықты, мемлекеттік  бюджеттің сальдосын және мемлекеттік  шығындардың көлемін мақсатты бағытта  өзгерту. Бұл шаралар төлем балансының жағдайын, инфляция қарқынын, өнім көлемін, жұмыс бастылық деңгейін өзгертуге бағытталған.

Дискрециялық  емес қазыналық саясат – Жиынтық  табыстың циклдік тербелістерінің  нәтижесінде жоғарыда аталған шамалардың дағдылы өзгеруі. ЖҰӨ  - нің өсуі (төмендеуі) кезеңдерінде мемлекет бюджетіне түсетін таза салық салымдарының дағдылы түрде өсуін (төмендеуі) дискрециялық емес саясат қарастырады.

 Бұл  саясат экономикадағы тұрақтылыққа әсерін тигізеді. Таза салық тұсімі – бюджетке түсетін жалпы салық мөлшері мен үкімет тарапынан берілетін трансферттің арасындағы айырма. Дискрециялық қазналық саясат экономикадағы  құлдырау  кезеңінде жиынтық сұранысты ынталандыру мақсатында мақсатты  түрде мемлекеттік шығындарды өсіре отырып, немесе салық мөлшерін төмендетіп мемлекеттік бюджетте тапшылық құрылады. Экономиканың өрлеу кезеңінде сәйкес түрде мақсатты түрде бюджет артықшылығы құрылады.

 Үкіметтің  дискрециялық саясаты ішкі уақытша  ешеуілдеумен байланысты болады, өйткені мемлекеттік шығындар  құрылымының және салық салымы  пайыз мөлшерлемесінің өзгерістері  парламентте ұзақ уақыт талқылауға түседі.

 Дискрециялық  емес қазыналық саясатта бюджет  артықшылығы және тапшылығы дағдылы  түрде пайда болады, ол экономиканың  кіріктірме тұрақтандырғышы арқылы мүмкін болады.

Кіріктірме тұрақтандырғыш -  үкіметтің экономикалық саясатын жиі өзгертпей – ақ, өнім көлемі мен жұмыс – бастылық деңгейінің циклдік амплитудасын төмендетуге мүмкіндік беретін экоеомикалық тетік. Өркениетті, дамыған мемлекеттерде мұндай тұрақтандырғыш ретінде үдемелі салық салу, мемлекеттік трансферттер жүйесі, жұмыссыздықтан сақтандыру және пайданы бөлуге өатысты жүйесі алынады.

 Экономиканың  “кіріктірме тұрақтандырғышы” дискрециялық қазыналық саясаттың  уақытша кешеуілдеу мерзімі  ұзақтығының проблемасын салыстырмалы түрде қарағанда әлсіретеді, жұмсартады, өйткені бұл механизмдер парламенттің қатысуынсыз да жұмыс істейді.

 Мына  – кестеде, соңғы жылдардағы  пайыздық мөлшерлемеде потенциялдық  немесе фактілі ЖІӨ - нің федералдық үкіметтің  бюджеттік тапшылықтары мен артықшылықтары (2 бағана)  және толық жұмысбастылықтағы тапшылықтар мен артықшылықтар (3 бағана) көрсетіледі.   Мынаған назар аударыңыз  толық жұмысбастылықта тапшылықтар мен артықшылықтар негізінде фактілі  тапшылықтан кем болып келеді. Дискрециялық саясат үшін керекті  мәліметтерді  толық жұмысбастылықтағы тапшылықтар жинайды.

3 - ші  бағана 1990 жылы қазыналық саясат  экспансиялық болғанын көрсетеді.  Мысал үшін 1992 ж қарастырып көрейік.  Кестеден көріп тұрғанымыздай  сол жылы  фактілі бюджеттік тапшылық ЖІӨ - нің 4,7% құраған,  толық жұмысбастылықта бюджеттік тапшылық потенциялдық ЖІӨ - нің 2,9% құрайды.  1990 – 1991 жж экономика тығырықтан шығуда болатын, сондықтан салықтық түсімдер  әлдеқайда төмен болды.  Бірақ егерде 1992 жлы экономика толық жұмысбастылықта жұмыс істесе осының арқасында  салықтық түсімдер біршама жоғары болса, федереалдық бюджет  2,9 % құраған тапшылықта болар еді.  Және де  бұл пайыз мөлшері соңғы екі жылдың тапшылық мәнінен  жоғары болар еді. Сондықтан 1992 ж толық жұмысбастылықта бюджеттік тапшылық  экспансиялық қазыналық саясатты көрсеттетіні анық.

 Алайда, экномика 1990 – 1991 жж тығырықтан шыққаннан кейін толық қалпына келугеннен кейін де  жүргізілген есептер бойынша толық жұмысбастылықта  үлкен бюджеттік тапшылықтар әлі де сақталу керек еді. Биліктегілер - толық жұмысбастылықта  үлкен бюджеттік тапшылықтар үлкен пайыздық салымдарға,  аз көлемдегі инвистицияға  және де әлсіз экономикалық өсуге алып келе ме деп қорықты. Мұндай мәселенің өрши түсуін болдырмау үшін, 1993 жылы Клинтон администрациясы мен Конгресс жеке табыстың  және корпорация табысынның  салық салымдарын өсірді.   3 Кестедегі 3 бағанаға назар салыңыз, бұл кестеде көрсетілгендей толық жұмысбастылықта  бюджеттік тапшылықтар біртіндеп азая берген және 1999, 2000 және 2001 жылдары артықшылықтар пайда болды.

  Жүргізілген  есептер бойынша  фактілі бюджеттік  артықшылықтар  2000 жыл мен 2010 жыл  аралығында 5 трлн долларға  жеткен, 2001 жылы Буш администрациясы мен Конгресс салық салымдарын біршама қысқартын бірнеше заң жобаларын қабылдады. Салық түсімдерінің қысқартылуы жоспар бойынша бірнеше жылға созылып жасалмақшы болды. Мысалы, бұл төмендетулер  2001 жылдың 44 млрд доллорына және 2002 жылдың  52 млрд доллорына салық міндеттемелерін азайтты. 

  II. 2   Шығыс Еуропа мен оңтүстік  Шығыс Азия елдеріндегі нарықтық  қатынастарды дамыту және экономиканы  мемлекеттік реттеу.