Кассадағы ақша қаражаттарының синтетикалық және талдау есебі

 

Бұл кестені  талдай отырып, біз өндіріс көлемінің ұлғайғандығын көріп отырмыз. 2009 жылы тауарлы өнім құны 2007 жылмен салыстырғанда 2,3 пайызға ғана өсіпті. Ал тенгемен есептегенде 41175  мың тенгеге өскен. Ал 2009 жылы ол 2007 жылға қарағанда 2,4 есеге өскен, яғни 403950 мың тенгеге көбейген. Бұл құбылысты кәсіпорынның  талдау жасап отырған жылдар аралығында негізгі өндіріс қорларынымен жабдықталғанын көруге болады.

Бұл жаңа негізгі  құралдарды сатып алғандығын көрсетеді, сәйкес өндіріс көлемінің ұлғаюына байланысты мамандандырылған жұмысшылар саны да 2009  жылы  2007 жылмен салыстырғанды 40 пайызға көбейгенін, яғни  160 адамға көбейгенін көрсетеді. (Кесте 2)

Шаруашылық  әрекеті үшін негізгі құралдардың  құрамы мен құрылымын анықтаушы  мәні бар.

 

Кесте 2 - БҚОФ «Қазпошта» АҚ 2007-2009 ж.ж. негізгі құралдарының құрамы мен құрылымы.

 

№	Көрсеткіштер	2007 жыл		2008 жыл		2009 жыл
		мың тг.	%	мың тг.	%	мың тг.	%
1	Жер	10650,0	4	10650,0	3	10650,0	2
2	Ғимараттар мен құрылыс жайлар	140145,0	50	176625,0	50	161190,	24
3	Машиналар мен құралдар	58950,0	21	81210,0	23	443640,0	65
4	Басқалай негізгі құралдар	70020,0	25	86010,0	24	68235,0	9
	Барлығы	279765,0	100	354495,0	100	683715,0	100
Ескерту: «Қазпошта» АҚ мәліметтері негізінде автормен құралған.

 

Екінші кестенің мәліметтері бойынша талдау жасалып отырған жылдардың соңғысында негізгі құрал құрылымы бойынша неғұрлым көп үлесін машиналар мен құралдар - 65% құрайды. 2009 жылды 2007 жылмен  салыстырғанда 502590 мың теңгеге көбейген. Алдыңғы екі жылда көп үлесті ғимараттар мен құрылыс жайлар - 50% алған. Соңғы жылы басқа да негізгі құралдар құны 25% -дан 9%-ға дейін төмендеген. Негізгі құралдардың жалпы құны 403950  мың теңгеге немесе 2,4 есеге көбейді, бұл өндіріс көлемін ұлғайту үшін құрал жабдықтардың сатып алынуымен түсіндіріледі.

Мамандандырылуын  сипаттайтын негізгі көрсеткіш  болып тауарлы өнім құрылымы табылады. (Кесте 3)

 

Кесте 3 - БҚОФ  «Қазпошта» АҚ тауарлы өнім құрамы және құрылымы

 

№	Көрсеткіштер	2007		2008		2009		Ауытқу-лар (+;-)
		мың тг.	%	мың тг.	%	мың тг.	%
1	Баспа, кітап т.б. өнімдерін тарату	950850,0	55	1270515,0	70	1150485,0	65	+199635,0
2	Банктік қызмет көрсету	345765,0	20	272250,0	15	180000,0	10	-165765,0
3	Редакциялық-баспа іс-әрекеті	259320,0	15	181500,0	10	265500,0	15	+6180,0
4	Басқа да қызмет түрлері	172875,0	10	90750,0	5	174000,0	10	+1125,0
	Барлығы	1728810,0	100	1815015,0	100	1769985,0	100	41175,0
Ескерту: «Қазпошта» АҚ мәліметтері негізінде автормен құралған.

 

Кестені талдау кезеңіндегі тауарлы өнім құрамы мен құрылымында қатты өзгерістер жоқ. Үш жыл ішінде көп үлесті баспа, кітап өнімдерін тарату алып отыр, жылдарға сәйкес 55%, 70%, 65%. Осы қызмет құны соңғы 2009 жылы 199635,0 мың теңгеге өсті. Банктік қызмет құны 2009 жылы 165765,0 мыңға төмендеді, өйткені негізгі іс-қызмет түрлерін, басқа да іс-қызмет түрлері бойынша қызмет көрсетулер 1125,0 мың теңгеге көбейді. Осы кестеден көріп отырғанымыздай кәсіпорын көбінесе баспа өнімдерін таратумен айналысады екен. Ал банктік қызмет түрінің алатын үлес салмағы 20 пайыздан 10 пайызға дейін кеміген. Бұл құбылыс тұрғындардың  нарықта басқа да банкілердің қызметіне жүгінетіндігінің айғағы. Дегенмен кәсіпорын соңғы жылдары осы қызмет түрін алға қарай жылжыту мақсатында ХОМ-КРЕДИТ бағдарламасымен жұмыс жасап жатыр. Тұрғындарға тауаларды несиеге беріп, сол арқылы пайыздар алады. Ал жалпы алсақ кәсіпорнның тауарлы өнім құрамы жылдан жылға 2,3 пайызбен өсіп келеді. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның дамуының айғағы.

Төменде көрсетілген 4 кесте көрсеткіштері БҚОФ  «Қазпошта» АҚ табысты кәсіпорын екендігін сипаттайды. 2009 жылғы өнімді сатудан түскен табыс 2007 жылмен салыстырғанда 2,3 пайызға өскендігін көреміз. Ал сатылған өнімнің өзіндік құны 38,9 пайызға  көбейген. Бұл жағдай көрсетілген қызметтердің өзіндік құнының қымбат екендігін көрсетеді. Жалпы табыстың ең көп мөлшері 2008 жылы 815355,0 мың теңге алынған. Ал 2009 жылы 43,9 пайызға кеміген.   Кезең шығындарында көп үлесті жалпы және әкімшілік шығындар алып отыр, мысалы, 2007 жылы олар 88% тең. 2009 жылы  кезеңдік шығындар да 47,9 пайызға төмендеген. Негізгі емес қызметтен түсетін табыс жылдан жылға көбеюде.2009 жылы оның көлемі 8,8 есеге көбейген.  Салық салынғаннан кейін де табыс алынды, оның ең көп мөлшері 2008 жылы 83565,0 мың тенге алынған. Таза табыс 2009 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 11,8 пайызға төмендеген. Бұл өндіріс көлемі соған сәйкес өнімді сату көлемінің артып, кезең шығындарының 676845,0 мыңнан 353310,0 дейін түсіндіріледі.

Нарықтық  экономика жағдайында шаруашылық субьектілерінің  қаржылық жағдайын талдау ролі маңызды. Бұл кәсіпорынның коммерциялық делдалдардың, жұмысшылардың, меншік иелерінің алдында  өздерінің іс-қызметі нәтижесі үшін толық жауапкершілікте болуы мен байланысты.

 

 Кесте 4 - БҚОФ  «Қазпошта» АҚ 2007-2009 жылғы қаржылық-шаруашылық іс-әрекет нәтижесі, мың теңге

 

№	Көрсеткіштер	Жылдар			Ауытқуы, %
		2007	2008	2009
1	Өнімді (қызмет, жұмыс) сатудан табыс	1728810,0	1815015,0	1769985,0	102,3
2	Сатылған өнімнің  өзіндік  құны	965280,0	999660,0	1341390,0	138,9
3	Жалпы табыс	763530,0	815355,0	428595,0	56,1
4	Кезең шығындары, соның ішінде жалпы  және әкімшілік шығын, сату бойынша  шығын. Пайыз төлеу бойынша шығын.	676845,0	732195,0	353310,0	52,1
5	Негізгі қызметтен табыс	86685,0	83160,0	75285,0	86,8
6	Негізгі емес қызметтен табыс	225,0	405,0	1995,0	886
7	Салық салуға дейінгі қарапайым қызметтен табыс	86910,0	83565,0	77580,0	88,9
8	Корпоративті табыс салығы бойынша  шығындар	26073,0	25069,0	23274,0	89,2
9	Салық салудан кейінгі табыс	60837,0	58496,0	54306,0	89,2
10	Таза табыс	60837,0	58496,0	54306,0	89,2
Ескерту: «Қазпошта» АҚ мәліметтері негізінде автормен құралған.

 

Қаржылық  есеп мәліметтері бойынша қаржылық талдаудың басты мақсаты шаруашылық субьектінің қаржы-шаруашылық іс-әрекетін терең, кешенді зерттеу және соның негізінде келесі сұрақтарға жауап алу: оның тиімділігі қандай, шаруашылық субьектінің қаржы тұрақтылығын бекіту және жетілдіру жолдары қандай, іскерлік белсенділік көрсету. Сол мақсатта жойылу коэфиценті бойынша қоғамның қаржылық жағдайын талдаймыз. Жойылу кәсіпорынның міндеттемелерін активтермен өтеу деңгейі ретінде анықталады. Активтің ликвидтілігіне байланысты оның төлем қабілеттілігі анықталады.

Сонымен, кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын жоғарлату мақсатында дебиторлық және кредиторлық қарызды минимумға келтіру бойынша шараларды ұйымдастыру керек. Мұнда үлкен ролді «Қазпошта» АҚ есеп және қаржы жұмыстары ұйымы атқарады.

 

4. Кассадағы  ақша  қаражаттарының синтетикалық және  талдау есебі

 

 

Кәсіпорындар  банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының есебі 42 " Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары " деген бөлімшесінің шоттарында жүреді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді:

1060 " Өзге  ақша қаражаты" шоты. Бұл шотта  аккредитивтегі ақша қаржыларының  қозғалысы есепке алынады. Аккредитив  – клиенттің тапсыруымен өзі  келісімге отырған контрагенттің  пайдасына берілген банкісінің  сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан  банк (банк эмитент) жабдықтаушыларға  төлем жасай алады немесе осындай  төлемдерді олар аккредитивкте  көзделген құжаттарды ұсынған  жағдайда басқа банкілердің жүзеге  асыруына өкілеттік бере алады.

Аккредитивтің келесі түрлері ашылады:

Жабылатын (депоненттелген); қайтарып алынатын немесе қайтпайтын; дәлелденген және трансферабельдік (аудармалы) болып бөлінеді.

Жабылатын (депоненттелген) аккредитивті ашқан кезде банк-эмитент  орындаушы банкке аккредитивтің  сомасына тең ақша сомасын (жабылатын) оның билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің  әрекет ету мерзімінде осы ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша  төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен  келіседі.

Қайтарып  алынатын аккредитивті банк-эмитент  бенефициармен алдын-ала келіспей-ақ (мысалға, келісім-щартта қаралған жағдайды сақтамаған жағдайда) жоюы немесе өзгертуі туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент  арқылы бенефициарға бере алады. Бірақ  өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы  банк, аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар банкісі  қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.

Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) аккредитивте банк-эмитенттің барлық жағдайын орындаған  кезде аккредитив бойынша төлем  жасауды қатаң түрде өз міндетіне  алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың  келісімінсіз өзгертуге немесе жоюға  жатпайды.

Бенефициар  аккредитивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.

Дәлелденген аккредитив – бұл банк-эмитент  болып саналмайтын басқа орындаушы  банктердің қосымша кепілдігі бар  болса ғана жүзеге асатын аккредитив. [14, 13б]

Трансферабельдік (аударма) аккредитив – бұл бенефициардың  өзінен басқа (екінші бенефициар болып  саналатын) бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті толық немесе ішінара  пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.

Аккредитив  тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арнаулы мүмкін. Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі  және оның мерзімі бенефициар мен  төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің  түрі және оны пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі, аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттардың толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар мен шарттары болуы қажет.

Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген несиелердің есебінен ұсынылған болса 3010 " Қысқа мерзімді банктік қарыздар" шотында, ал егер аккредитив есеп айырысу шотынан  ұсынылған болса 1030 "Ағымдағы банктік  шоттардағы ақша қаражаттары"  шотында  аккредитивтің ашылуы мүмкін, ол кезде  жоғарыдағы шоттар (1030) кредиттеледі де 1060 "Өзге ақша қаражаты" шоты дебеттеледі.

Аккредитивтің мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға  қызмет көрсететін банктегі аккредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны  жөнінде атқарушы банк банк-эмитенті хабар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банке пайдаланылмаған  сомалар оның көрсетуімен қаржылар алынған шотқа қайтадан аударылады; сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылған аккредитивтің  сомаларына банк-эмитенттен мәлімдеме  келіп түскен күні кемітіледі.

Аккредитивтің жабылғаны жөнінде банк-эмитентке  хабарлама жіберіледі.

1060" Өзге  ақша қаражаты " шоты  бойынша  есеп айырысу чек кітапшаларындағы  чектер арқылы есепке алынады.  

Чек – бұл  өзінің шот есебінен қаражатты алушының (чек ұстаушы) шотына белгілі бір  соманы аудару жөніндегі арнаулы  қағазға (бланкке) толтырған клиенттің (чек берушінің) өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы.