Кассадағы ақша қаражаттарының синтетикалық және талдау есебі

Ақша баламаларын  кәсіпорынның есеп айырысу құралдары  ретінде қарастырудың қажеттілігі  де жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотында есептейді.

Кәсіпорындар  мен ұйымдардың меншігіндегі пошта  маркалары, алынған вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іссапар шығындары  үшін аванс ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің  басқа дебиторлық қарыздары ақшалар  қатарына жатпайды. Оларды бухгалтерлік есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.

Овердрафт –  дегеніміз кәсіпорынның иелігінде, яғни активті шоттың қалдығындағы сомадан  артық сомада төлем төлеу нәтижесінде  пайда болған кредиттік қалдық. Бұл  сома қысқа мерзімді міндеттеме болып  табылады және кредиторлық борыш  болып есептеледі. Овердрафт кәсіпорындар мен ұйымдардың банк мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы есеп айырысу  шотындағы қалдық соиадан артық  болған уақытта ғана пайда болады. Егер овердрафт үлкен көлемде  болатын болса, онда бұл сома кәсіпорынның балансында немесе өз алдына жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек көрсетілуі тиіс.   

Ақшалай қаражатқа  міндеттемені жедел төлеу үшін қолдануға  болатын қаржы ғана кіреді. Оларға қаржылық мекемелердегі ағымдағы шоттағы  қалдықтар, қолма-қол ақша қаражаты, монеталар, валюта мен субъект кассасына  нақты берілетін ақшалай құжаттар (жай чектер, кассалық ордерлер, клиенттердің чектері, ақшалай аударымдар және басқа  да есеп айрысу құралдары) жатады. [5, 26б]

БҚОФ «Қазпошта» АҚ Қазақстан Республикасы, Қарағанды  қаласы, Бұқар жырау даңғылы 39 мекен  жайында орналасқан. Қоғамда қазақ  және орыс тілдерінде өз атауы бар  фирма бланкілері, мөрі, штампы, өзінің балансы, банктердегі есеп және басқа  да шоттары бар. Қоғамның құрылу және іс-әрекеттерінің мақсаты:

- Баспа, кітап  т.б. өнімдерін тарату;

- Банктік  қызмет көрсету;

- Редакциялық-баспа  іс-әрекеті;

- Тұрғындарға газет-журнал, хат, посылка, бандерол  тарату;

- Қазақстан  Республикасы нарығын, қызметтермен  қамтамасыз етіп, пайда табу;

- Тұрғындарға байланыс қызметін көрсету;

-Жеке және  заңды тұлғаларға есептік кассалық қызметтер көрсету;

- Зейнетақы,  жәрдемақы, және басқада әлеуметтік  төлемдерді төлеу;

-Күнделікті  қажетті тауарларды сату  мен  лотореялық билеттерді тарату;

-Зейнетақы  қорлары, сақтандыру ұйымдарының  клиенттерімен шарттар жасау;

-Бюджеттегі  мекемелердің қызметкерлеріне жалақы, степендия төлеу;

Өз мақсаттарына жету үшін қоғам өзінің атынан келісім  шарт жасауға, мүліктік және мүліктік емес құқықтар, міндеттемелерді атқаруға құқылы.

 «Қазпошта»  АҚ қаржылық жұмыстың маңызды  бағыттары болып мыналар табылады:

- қаржылық  жоспарлау;

- оперативті  жұмыс;

- бақылау-аналитикалық  жұмыс.

Қаржылық  жоспарлау шаруашылық субьектісінің  қаржылық іс-әрекетін ұйымдастыруда маңызды орын иеленеді. Қаржылық жоспарлау кезінде әрбір кәсіпорын өзінің қаржылық жағдайын жан-жақты бағалайды, қаржылық ресурстарды арттыру мүмкіндігін анықтайды және оларды неғұрлым тиімді пайдалану бағыттарын айқындайды.

Қаржылық  жоспарлау бухгалтерлік есеп және басқару  есептерінен алынатын кәсіпорын қаржылары туралы ақпараттарды талдау негізінде іске асырылады.

Жоспарлау саласында  қаржылық қызмет келесідей міндеттерді  орындайды:

• барлық керекті есептеулері бар қаржылық және несие жоспарының жобаларын жасап шығару;
• өзіндік айналым капиталына деген қажеттілікті анықтау;
• шаруашылық іс-әрекеттерді қаржыландыру көздерін айқындау;
• керекті есептеулері бар капитал салмдарының жоспарларын жасап шығару;
• бизнес жоспарды дайындауға қатысу;
• кассалық жоспарды құрастыру;
• жоспарды құрастыруға, ақшалай көріністегі қызмет көрсетулерге қатысу, қорытынды табыстың жылдық және тоқсандар бойынша жоспарлы сомаларын анықтау, рентабельділік көрсеткіштерін есептеу.

Оперативті  жұмыс саласында қаржылық қызмет көптеген міндеттерді орындайды. Негізгілері  болып келесілері табылады:

• бекітілген уақытта бюджетке төлемдердің жасалуын қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді банк ссудалары бойынша пайыздардың төленуін, қызметкерлерге еңбек ақының берілуін және басқа да кассалық операцияларды қамтамасыз ету, қызмет көрсетулер және жұмыстар үшін жабдықтаушының шоттарына төлемдерді аудару;
• жоспар шығындарын қаржыландыруды қамтамасыз ету,
• несиелерді келісімдерге сәйкесті түрде рәсімдеу;
• түскен табысты және қаржылық жоспардың басқа да көрсеткіштерін күнделікті оперативті есепке алуды енгізу.

Кәсіпорында бақылау-аналитикалық жұмысына үлкен  көңіл бөлінеді, себебі оның тиімділігі көп жағдайда қаржылық іс-әрекеттің  нәтижесін анықтайды. Қаржылық қызметтер, пайда, рентабельділік бойынша қаржылық, кассалық және несие жоспарлары көрсеткіштерінің орындалуына бақылау жүргізеді, меншікті және қарыз капиталының  бағытталуы бойынша пайдаланылуын, банк несиесінің мақсатты пайдаланылуын  қадағалап отырады. Бақылау –  аналитикалық жұмысының іске асырылуына бухгалтерия бөлімі көмектеседі. Олар бірлесе отырып шоттардың құрастыру  дұрыстығын, капитал салымдарының өтімдігін  есептеуді тексереді, есеп берудің  барлық түрлеріне талдау жасайды, қаржылық және жоспарлы тәртіптің сақталуына бақылау жүргізеді. [6, 48б]

Қаржылық  қызмет шаруашылық іс-әрекетті басқарудың бірегей механизмінің бірі болып  табылады және ол кәсіпорынның басқа  қалған қызметтері мен тығыз байланыста болып келеді. Осылайша, бухгалтериямен тығыз байланыста болуы нәтижесінде  қаржылық қызметке өндіріс жоспарлары, кредитор мен дебиторлар тізімдері, қызметкерлерге еңбек ақы төлеу  бойынша құжаттар пайдалануға беріледі. Өз кезегінде қаржылық қызмет бухгалтерия бөлімін қаржылық жоспарлармен және олардың орындалуы жөніндегі аналитикалық есептермен таныстырып отырады.

Бухгалтерия бөлімінің іс-әрекеті бухгалтерлік есеп әдістемесі департаментінің және Қазақстан Республикасының қаржы  министрлігінің Бухгалтерлік есепті жүргізу  барысында әр жұмысшы өз міндеттерін  атқарады. «Қазпошта» АҚ бухгалтерлерінің құқықтары мен міндеттерін қарастырайық:

1. Бас бухгалтердің міндеттері мен құқықтары. Бухгалтерия бөлімін бас бухгалтер басқарады. Ол бухгалтерлік есепте шоттар жоспарын жалпы жүргізуді іске асырады, ұжым жұмысын ұйымдастырады, лауазымдық міндеттерді бөліп таратады, олардың орындалуын қадағалайды.
2. Бас бухгалтер орынбасарының міндеттері. Ол касса, негізгі құралдарды, жинақтаушы кассамен есеп айырысу және аудандық желі байланысының бастапқы құжаттарын өңдеп журнал ордерге енгізеді. Негізігі құралдарды күрделі жөндеуден, құрылыстан амортизация есептегенде құжаттарды өңдеу. Негізгі құралдарға аналитикалық есепті енгізу. Қорға, табысқа, шығысқа журнал-ордерге үйлетіру. Бас кітапқа енгізу. Есептің дұрыстығын бақылау.
3. Материалдық бухгалтерлік есеп жүргізушінің құқықтары мен міндеттері. Төлеу қызыметіне есеп және материалдық есептердің өңделген құжаттарды қабылдау. Жиынтық шешімді келтірудің қозғалысын, тауарлы материалдық құндылықтарды және олардың берілгенін салыстыруды құру.
4. Есептеуді жүргізуші бухгалтерінің міндеттері. Еңбек келісім шартын, бұйрықты, нарядты, табельдерді, зейнет ақы есептеудегі, барлық еңбек ақы түрлерін келістіруді есептеу. Еңбек ақы бойынша табыс салығын, касса арқылы төлеуді және басқа да құжаттарды ұстау. әлеуметтік салықты, зейнетақыны есептеуді, еңбек ақыны есептеуді және айлық бухгалтерлік жазуларды көрсету. Еңбек ақыдан әртүрлі ұстамдарды және несиелік қарыздарды аналитикалық есеп арқылы есептеуді енгізу.
5. Салық есебін жүргізуші бухгалтер мынадай міндеттерді атқарады: бюджетпен салықтық есеп айырысудың аналитикалық есебін жүргізеді, салық органдарына, салық төлемдеріне және жылдар бойынша декларацияны, оның есебін құрып тапсырады. Олардың уақытында төленуін бақылайды.
6. Бухгалтер-кассирдің міндеттері. Құрылған құжаттар бойынша бойынша ақша қаражаттарын береді және қабылдайды. Кассадағы ақша құралдарының сақталуына материалдық жауапкершілік және кассалық есепті құрайды. [7, 19б]

Қаржылық  жұмыстың негізгі міндеттері болып  келесілер табылады: табысты арттыру  және рентабельділікті жоғарлату жолдарын іздестіру, негізгі іс-әрекетті қажетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету, қаржылық органдар алдында қызметкерлерге еңбек ақы төлеу бойынша міндеттемелерін уақытылы және толық орындау.

2. Кассадағы ақша қаражаттарының  қозғалысын құжаттық рәсімдеу

Есеп-қисап  құжаттамаларын қолмен өңдеу, сол сияқты автоматтандырылған өңдеу кезіндегі  кассаға ақшаның түсуі кассалық кіріс ордерімен (№КО-1) (ҚОСЫМША) бір  данада рәсімделіп, оған бас бухгалтер  мен кассир қол қояды.

Кассалық  операциялар қолма-қол ақша қабылдаған соң  бас бухгалтер немесе өкілетті тұлға қол қойған кірістік кассалық ордермен рәсімдейді. Кассаға ақша салған жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол  қойған ақшаны қабылдаған туралы  түбіртек (квитанция) (ордердің қиынды бөлігі) беріледі. Төлемдерге ақшаны қабылдаған кезде  кассир “Төлем таңбаларын анықтау  тәртібін” басшылыққа алуға міндетті. Кассаға қабылданған теңге сомасы жазумен жазылып, тиын сандармен (цифрмен) жазылады.

Кассадан  ақша беру кассаның шығыс (№КО-2) (ҚОСЫМША) ордерімен немесе басшы мен бас  бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген  төлем тізімдемелерімен, ақша беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді. Егер касса шығыс ордерлеріне  қоса тіркелген құжаттарда субъект  басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол қоюы міндетті емес. Жекелеген адамға кассаның  шығыс  ордері бойынша ақша берген кезде  кассир алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап  етеді. Оның атауы мен нөмірін, кімнің және қашан бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды  және алған сомасын: теңгені –  жазумен, тиынды – сандармен көрсетеді.

Сенімхат  бойынша берілген ақша жағдайында касса  шығыс ордерінде ақшаны алуға  сенім білдірген адамның тегі, аты мен әкесінің аты көрсетіледі. Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша  жүргізілетін болса, ол тізімдемеге: “Сенімхат  бойынша” деген жазу жазылады. Бұл  жазуды касса шығыс ордеріне немесе ведомостқа (төлем тізімдемесіне) қоса тіркейді.

Кіріс және шығыс касса ордерлері мен  оның орнына жүретін құжаттарды  бухгалтерия дәл әрі айқын  етіп сиямен немесе түтікше қаламмен жазып береді.

Еңбекақы, уақытша  еңбекке жарамсыздығы бойынша  жәрдемақылар мен сыйлықтар төлеу, ақшаны беру мерзімі жалпы сомасы жазу түрінде  көрсетілуімен ұйым жетекшісі мен  бас бухгалтер қол қойған төлем  ведомостері бойынша жүзеге асырылады. Оның қас бетінде (титул) ақша беретін  мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі және оған басшы мен  бас бухгалтер қол қояды. [7, 25б]

Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң, кассир төлем тізімдемесіне еңбекақысы бойынша тиесілі сомасын алмаған  адамдардың аты тегінің тұсына мөртаңба соғады немесе “Депозитке салынды” деп  қолмен жазып, белгі соғады, берілген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі; тізімдемеде нақты төленген сома мен депозитке салынуы тиісті сома жазылады. Егер төлемді кассир емес, өкілетті адам жасайтын болса, төлем  тізімдемесінде: “Тізімдеме бойынша ақша таратқан (қолы)” деген жазу жазылады. Касса ордерлерінде өшіріп жазуға, бүлдіруге және түзетуге жол берілмейді.

Жазылған  касса ордерлері немесе олардың  орнына жүретін құжаттар кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі, ол кіріс және шығыс құжаттарына  жеке-жеке ашылады. Онда мыналар көрсетіледі: кіріс және шығыс ордерлерінің толтырылған  күні мен номері, кассаға түскен және жұмсалған ақшалардың нысаналы мақсаты көрсетіледі (жалақы, сыйлықтар, степендиялар, іссапарға төленген және басқа да шығыстар). Егер ақша қаражатының  нысаналы мақсаты туралы деректерді машинограмма түрінде алатын болса, кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тек құжаттың толтырылған  күні, нөмірі мен сомасы көрсетіледі.

Кіріс және шығыс кассалық құжаттарды тіркеу  үшін “Кіріс және шығыс құжаттарды тіркеу журналы” қолданылады, шығыс  құжаттарға бөлек, кіріс кассалық құжаттарға бөлек журнал ашылады. Бұл журналда мыналар көрсетіледі:

1. Кіріс және шығыс ордерінің күні мен нөмірі;
2. Кімнің қолына ақша берілді немесе кімнен алынды, сол адамның аты-жөні немесе кәсіпорынның атауы;
3. Берілген немесе алынған ақшалардың қандай мақсаттарға берілгені;
4. Түскен немесе берілген ақшалардың сомасы;

Касса ордерлері  бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек олардың рәсімдеген күнінде ғана жүргізіледі. Ордерді алған кассир  басшы мен бас бухгалтердің қолдарын, олардың дұрыс рәсімделуін, ордерлерде көрсетілген қосымшалардың болуын тексеруге міндетті. Операциялар жүргізіліп болғаннан кейін ордерге кассир қол қояды, ал оған тіркелген қосымша құжаттарға  штамп басылады немесе жазумен күнін, айы мен жылын көрсете отырып “Алынды” немесе “Төленді” деп белгі соғады.

Кассадағы сақталатын ақша қаражаттары мен қатаң есептегі бланкілеріне тексеру, есеп саясатында белгіленген мерзімдерде жүргізіледі. Оны кәсіпорын жетекшісі тағайындайтын  комиссия жүргізеді. Тексеру нәтижелері қолға берілетін ақша қаражаттарын түгендеу Актісімен (№ Түгендеу - 15) және құндылықтарды түгендеу тізімдемесімен және қатаң есептегі құжаттар бланкілерімен (№ Түгендеу – 16) рәсімделеді.