Капиталдың ұғымы

     2.5 Меншікті капиталды жетілдіру жолдары.

     Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі  бір мөлшерде мүліктерге ие болуы  тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің  ақшалай өлшемге айналдырылғандағы  жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады. Кәсіпорын алғаш құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйымның құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы осы ұйымның қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.

Жалпы кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы, яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрлымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі.

     Кәсіпорын мүлкінің құрамы.

Ұйымның барлық мүлігі қысқа мерзімді активтер және ұзақ мерзімді активтер болып екіге бөлінеді.

Ұзақ мерзімді активтер негізгі құралдардан, метериалдық  емес активтерден, ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардан, басқа да ұзақ мерзімді активтерден құралады. Жалпы ұзақ мерзімді активтер шаруашылық субъектінің материалдық-техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.

Ал, қысқа мерзімді активтер кәсіпорынның қызмет атқаруы  барысында пайда табуға негізделеді. Соған сәйкес олардың қатарына ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, қорлар, қысқа мерзімді дебиторлық берешектер және басқа да қысқа мерзімді активтер жатады.

Кәсіпорын мүліктерінің (капиталының) құрылу көздері.

Кәсіпорын мүлкі  оның негізгі құралдары мен қысқа  мерзімді қаржыларының құнынан құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар саналады:

- жарғылық капитал; 

- резервтік капитал; 

- бөлінбеген  кіріс. 

Кәсіпорындар  өздерінің қызмет атқаруы барысында  меншікті қаржыларының басқа қарыз  қаражаттарын да пайдаланады. Ал олардың  қатарына қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, қарыздар, алынған аванстар және басқа да кредиторлық қарыздар жатады.

Жарғылық қор  меншік иесінің (кәсіпорынның) жарғысында қаралған қызметтерін қамтамасыз ету  үшін инвестициялық қаржылардың  сомасы болып табылады.

Меншік иесінің тиісті құқығымен жауапкершілігіне қарай ұйымның жарғылық қоры мынадай түрлерге бөлінеді.

Кәсіпорындардың (толық серіктестік, коммандиттік серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.

Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).

Жарғылық қор  мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылық құжаттарында белгіленген, үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек. Оның мөлшері құрылтайшылық  құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.

Барлық ұйымдардың меншікті капиталына екі қасиет тән. Біріншіден, ол материалдық-құндылық құрылым  иеленбегендіктен сезілмейді және ол әрқашанда активтің көзі рөлінде  қатысады. Екіншіден, меншікті капитал ақшалай түрден заттық түрге ауыса алатын немесе керісінше жағдайда өзінің нысанын өзгертетін «меншікті құралдар» түсінігіне синоним деп қарастыруға болмайды.

Меншікті капиталдың қаржылық есебінің негізгі мақсаты  ресурстарды дұрыс қолдану мен сақтауда бақылаудың болуы. Бұл мақсатқа жету үшін қаржылық есеп мыналарды бақылауға қамтамасыз етуі тиіс:

• жарғылық капиталға  қатысушылардың үлестерін уақытында  және толық қабылдап алу;

• мерзімінде, толық  және дәл көрсетілген жарғылық капиталдың немесе оның әр түрлерінің жалпы сомаларының өсуі немесе кемуі жайлы өзгерістерді айқындап отыру;

• меншіктік  акцияларды сатудан (эмиссиялық кіріс) түскен табыстарды алу;

• инфляцияға байланысты негізгі құралдарды, инвестицияларды  және басқа да активтерді қайта бағалаудан кейін капиталдың сомасын уақытында және дәл анықтау;

• резервтік  капиталдың уақытында және дұрыс  құрылуы мен оны дұрыс қолдану;

• алдыңғы есеп беру жылы мен есеп беру жылында  пайда болған бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал) сомаларын дұрыс анықтау және көрсету.

Меншікті капитал  есебіне Халықаралық қаржылық есеп стандартының бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарына сәйкес V бөлім  арналған.

«Капитал және резервтер» бөлімінің шоттары капитал  мен резервтерді есепке алуға  арналған. Капитал- бұл ұйымның активтерінде оның барлық міндеттемелерін шегергеннен кейін қалған үлес.

Аталған бөлім  мынадай кіші бөлімдерді қамтиды:

5000 «Шығарылған  капитал» 

5100 «Эмиссиялық  кіріс» 

5200 «Сатып алынған  жеке меншік үлестік аспаптар» 

5300 «Резервтер»

5400 «Бөлінбеген  кіріс (жабылмаған залал)» 

5000 «Шығарылған  капитал» кіші бөлімі шығарылған  капиталды есепке алуға арналған  және шоттардың мынадай топтарын  қамтиды: 

5010- «Жарияланған  капитал» -мұнда акционерлік қоғамның  төленген эмиссияланған қарапайым, артықшылықты акцияларының жиынтық атаулы құны, сондай-ақ серіктестіктің жарғылық капиталына салымдар мен жарналар көрініс табады;

5020- «Төленбеген  капитал» - онда ұйымдардың жарғылық  капиталына эмиссияланған акцияларды  төлеу, салымдарды (мүліктік жарналарды) енгізу жөніндегі операциялар, сондай-ақ ұйымдардың жарғылық капиталына эмиссияланған акцияларды төлеу жөніндегі жеке тұлғалар мен ұйымдардың берешегі және салымдарды (мүліктік жарналарды) енгізу жөніндегі құрылтайшылардың берешегі көрсетіледі.

5100 «Эмиссиялық кіріс» кіші бөлімі шоттардың мынадай тобын қамтиды:

5110 - «Эмиссиялық  кіріс» - онда шығарылған акциялар  бойынша эмиссиялық кіріс есепке  алынады. 

5200 «Сатып алынған  жеке меншік үлестік аспаптар»  кіші бөлімі сатып алынған  меншікті үлес құралдарын есепке алуға арналған және шоттардың мынадай тобын қамтиды:

5210- «Сатып алынған  жеке меншік үлестік аспаптар»  - онда өздерінің меншікті үлес  құралдарын сатып алу кезінде  ұйым келтірген шығындар ескеріледі.

5300 «Резервтер»  кіші бөлімі резервтерді есепке алуға арналған, ол қаржылық есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес, сондай-ақ құрылтай құжаттарына және ұйымның есепке алу саясатына сәйкес капиталдың шоттарында көрсетіледі және шоттардың мынадай топтарын қамтиды:

5310- «Құрылтай  құжаттарында белгіленген резервтік капитал» - онда Қазақстан Республикасының заңнамасына және құрылтай құжаттарына сәйкес белгіленген резервтік капитал көрсетіледі;

5320- «Қайта бағалауға  раналған резерв» - онда қаржылық  активтерді, негізгі құралдарды, материалдық  емес активтерді қайта бағалау жөніндегі операциялар көрсетіледі;

5330- «Шетелдік  валютаны қайта есептеуге арналған  резерв» - онда монетарлық бап  бойынша туындайтын бағамдық  айырмалар көрсетіледі, ол барлық  жағынан шетелдік ұйымға ұйымның  таза инвестицияларының бөлігін құрайды, меншікті капитал ретінде ұйымның қаржылық есептілігінде, таза инвестициялардың шығарылуына дейін, одан кейін олар кіріс немесе шығыс ретінде танылуы тиіс;

5340- «Басқа да  резервтер» - онда алдындағы топтарда  көрсетілмеген басқа да резервтер көрсетіледі.

5400 «Бөлінбеген  кіріс (жабылмаған залал)» бөлімшесі  бөлінбеген кірісті немесе жабылмаған  залалды есепке алу үшін арналған  және мынадай шоттардың топтарын  қамтиды: 

5410- «Есептік  жылдың пайдасы (залалы)» - онда  есептік жылдың пайдасы немесе залалы көрсетіледі, сондай-ақ есептік жыл үшін түпкі қаржылық нәтижені қалыптастыру жөніндегі ақпарат жинақталады;

5420- «Есеп саясатының  өзгеруі нәтижесінде пайданы  (залалды) түзету» - онда есеп  саясатының өзгеруі нәтижесінде  пайданы (залалды) түзету жөніндегі операциялар көрсетіледі;

5430- «Өткен жылдардағы  пайда (залал)» - онда өткен  жылдардағы пайда (залал) көрсетіледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

6. Аналитикалық  және синтетикалық есеп.

 

    Капиталдың  қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдың қозғалысы бойынша тиісті операциялар көрсетілген.

    Төленбеген  капиталдың есебі.

    Жарияланған жарғылық капитал сомасына 5020 «Төленбеген  капитал» шоты дебеттеледі де, 5010 «Жарияланған капитал» шоттары кредиттеледі.

    Жарғылық  капиталға салымдардың салынуының жүзеге асырылуына қарай 5020-шы «Төленбеген  капитал» шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары дебеттеледі:

• материалдық емес активтерді жарғылық капиталға жарна ретінде төлеу кезінде- 2710, 2730 шоттары;
• негізгі құралдарды,  аяқталмаған құрылыс объектілерін жарғылық капиталға жарна ретінде төлеу кезінде-2410 шоты;
• ақша –қаражаттарын жарғылық капиталға жарна ретінде аударған кезде- 1010, 1020, 1040, 1050;

    Егер  де 5020 шотының дебеттік қалдығы болмаса, онда кәсіпорын өзінің жарғылық капиталын толығымен қалыптастырылғанын білдіреді.

    Эмиссиялық  кіріс есебі.

    Өз  меншігіндегі акцияларды сатқанда 5110 шоты кредиттеліп, мына шоттар дебеттеледі: 1050, 1040, 1010, 1020.

      «Арай» кәсіпорынына құрылтай құжаттарында көрсетілгендей 20 000 жай акцияларды номиналдық бағасы 100 теңгеге шығаруға рұқсат етілген.

    Д 5020 Төленбеген капитал..............................2000000

    К 5010 Жай акциялар........................................2000000     

    1 қаңтарда «Арай» 10 000 акцияны номиналдық құнымен сатады:

    1 қаңтар

    Д 1010, 1040 Ақша қаражаттары......................1000000

    К 5020 Төленбеген капитал..............................1000000

    Егер  болашақта кәсіпорынның потенциалы  жағымды деп саналса, басшылар қосымша акцияларды шығаруға ниет білдіреді. Бұл кезде компаниямен түзету жасалады, яғни акцияның нарықтық құны осы уақыттағы номиналдық құнынан жоғарлатылады.

    «Арай»  кәсіпорыны 1 000 акцияны 1 наурызда 120 теңгеге сатты.

    1 наурыз

    Д 1010, 1040 Ақша қаражаттары (120 тг.* 1 000)........120 000

    К 5020 Төленбеген капитал ( 1000*100тг)....................100 000

    К 5110 Эмиссиялық кіріс..................................................20 000

    Соңғы сома  авансталған (салынған) капиталдың бөлігі болып табылады.  

    Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар есебі бойынша бухгалрелік есеп жазуларын келесі кестеде қарастырамыз:

    Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар есебі