Капиталдың ұғымы

    Резервтік капиталдың өзгерісі заңға сәйкес жүзеге асырылады. Мысалға, акционерлік қоғамның резервтік капиталы қоғамның залалдарын жабу үшін оның жарияланған жарғылық капиталына 15 %-дан кем емес мөлшерде құрылады. Резервтік капитал қоғамның мемлекетік тіркеуден өткеннен кейін 2 жыл ішінде қоғамның таза кірісінен аударымдар жолымен құрылады. Резервтік капиталдың өзгерісі резервтік капиталды жарғылық  капитал мөлшерін өсіру өшін толық немесе жартылай бағыттау есебінен болуы мүмкін. Мұндай жағдайда өзгеріс резервтік капитал мөлшері мен жарғылық капитал мөлшерін бірдей сомаға  өзгертеді. Резервтік капиталдың азаюы дебеттік айналымда, ал жарғылық капиталдың өсуі кредиттік айналымда көрсетіледі.

    Незізгі құралдарды қайта бағалау «Негізгі құралдардың есебі» ХҚЕС №16 сәйкес жүргізіледі және сәйкесінше «Қайта бағалауға арналған резерв» бабының көрсеткішінің мөлшеріне әсер етеді. Айта кететін жай, негізгі құралдарды қайта бағалауда негізгі құралдардың құнының пропорционалды өзгерісінің тозуының қайта есептеу қажет.

    Инвестицияны  қайта бағалау. Қаржылық инвестицияларды  алған кезде сатып алу құны бойынша қолданады. Ұйым мемлекетік облигацияларды номиналдық құнынан 200,0 мың тг 220,0 мың тг сатып алды. Сатып  алу құны мен номиналдық құны арасындағы айырма жылға есептелгенде 10,0 мың тг (220,0 – 200,0)/2 жыл құрайды. Есепте облигациялар сатып алу құнымен есептелінеді немесе 220,0 мың тг. 15 жылдық пайызға 30,0 мың тг (200,0 * 15%) шартымен алынған.

    Пайыздарды  есептегенде 1 жылы инвестицияның құны 10,0 мың тг азаяды, 20,0 мың тг сома табыс ретінде мойындалады (30,0 – 10,0,  Екінші жылға пайыз осы сияқты анықталады.

    Қаржалық  инвестицияларды қайта бағалаудың ерекшеліктері бар. Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың қайта бағалау  нәтижесінен «Қайта бағалауға арналған резерв» шотында, ал кему шығын ретінде есептелінеді.  Өткен уақытта кему жағына қайта бағаланған инвестицияның құнының өсуінің қайта қалпына келтіруі керек.

    Шетел бөлімшелердегі инвестицияларды қайта  бағалаудан бағамдық айырмашылық инвестицияларды еншілес, тәуелді немесе бірлесіп бақыланатын ұйымдарға салу нәтижесінен туындайды. Шетелдік валюта операциялар бойынша туындайтын бағамдық айырмашылық сияқты шетелдік бөлімшелерге инвестициялардың табыс немесе  шығыстан бағамдық айырмашылықтың өзіндік ерекшеліктері бар.

    Ұйым  өзінің шетелдік бөлімшесіне  ұзақ мерзімді қарызды шетелдік валютада береді, пайда болған бағамдық айырма ұйымның қаржылық инвестициясының  кеңеюі ретінде мойындалады да оның меншікті капиталының өсуіне әкеледі.

    Кіріс және шығыс туралы есеп беруде мойындалмаған кіріс (залал)  негізгі құралдарды қайта бағалау сомасын бөлінбеген кіріске, сонымен қатар қайта бағаланған инвестиция сомасына көшіру есебінен  өзгертіледі.

    Кезең кірісі (залалы)  кіріс және шығыс  туралы есеп беру көрсеткіштеріне сәйкес есептік кезеңде алынған кіріс (залал) сомасын көрсетеді.

    Дивиденттер есеп беруге меншікті капиталдың есептеген  мөлшерін азайтады, егер акционерлік  жиналыста олардың төлеумеуі  шешілсе бұл жолы көрсетілмейді.

    Қорытындылай  келгенде, бухгалтерлік баланста, кірістер және шығыстар туралы есеп беруде, ақша қозғалысы туралы есеп беруде және меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп берудің құрамы мен мазмұнында бір есеп беру кезеңінің келесі кезеңінде қолданылады.

    Халықаралық  бухгалтерлік есеп беру стандартына сәйкес меншік капиталындағы өзгеріс туралы есеп беру келесі  баптарды қосады:

• кезеңге пайда мен зиян;
• басқа стандарттарға сәйкес меншікті капиталда мойындалатын кезеңге пайда мен зиян, табыс пен шығыстың әр баптары;
• ұйымның қатысушыларының үлесіне қатысты сомасы көрсетілген кезең табыстары мен шығыстарының қорытындылары.

Шаруашылық серіктестіктер резервтік капитал құруға міндетті. Резервтік капиталдың құрылы ужәне  пайдалану тәртібі жарғымен анықталады. Өндіріс көлемінің өсуі, инфляция және басқа себептерге байланысты жарғылық капиталдың көбеюі кезінде сәйкесінше резервтік капитал да көбеюі керек. 

Резервтік капитал  бөлінбеген табыстан аударулар есебінде құрылады. Резервтік капиталдың есебінен төленетін дивиденттер мен табыстардың  есептелген сомаларының реті қарастырылады. 

Басқа да резервтік  капитал есебі арнайы шотта жүргізіледі. Бұл шотта заңдарда қарастырылған  төменгі мөлшерден арты құрылған резервтік капитал есепке алынады. 

Акционерлік қоғамдар әрі қарай айналымнан алу мақсатында өз акционерлерімен сатып алынған меншікті акцияларының есебін «Қайтарып алынған капитал» шотында жүргізеді. 

Кәсіпкердің қолдағы  негізгі капиталды сатып алысымен пайдалану міндет емес, өйткені негізгі  құралдар қоймада резерв ретінде  жатуы, ұзақ уақыт бойы сақталуы немесе жалға берілуі мүмкін. 

Басқаша айтқанда негізгі капитал сатып алу  жолындағы кез келген жұмыс, кәсіпкер мен негізгі құралдар иесі арасындағы келісім шарт немесе келісімге қол  қоюдан басталады. Негізгі құралдарды есепке алу үшін талапқа сай ресімделген бастапқы құжаттар керек. Ол қөабылдау актілері, кіріс қағаздары, есеп-фактуралары, сатып алу, сату шарттары мен тағы басқалары болуы мүмкін. 

Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына пайдаланылады, қасиеті мен нысанын  сақтай отырыпе, жанама түрде тозады, өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді. 

Айналым құралдары  бір ғана өндірістік процесте тұтынылады және өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге толықтай көшіреді. 

Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша  бөлінеді: 

Қолданыстағы  – бұл пайдалану сатысындағы  негізгі құралдар қолданылмаған  консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша қолданылмай  тұрған негізгі құралдар. 

Запаста тұрған- қолданылып жүрген негізгі құралдардың  жөнделуі, жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын негізгі құралдар. 

Өндіріске қатысатын  әртүрлі құрал-жабдық пен айналымды  біркелкі жасалмайды, сондықтан оларды негізгі және айналмалы деп жіктейміз. 

Негізгі капитал  өнімді капиталдың бір бөлігі болып  табылады. Әдетте ол жабдықтар машина, станок, үйлер мен алып құрылыстың құнынан еніп кетеді. Оның ерекшелігі сонда, ол дайындалатын өнімге өзінің құнын бөлшектеп енгізіп отырады. Егер станок 10 жыл қызмет етсе, ал оның құны 100 мың долларға тең болса, ол 1 жылда өндірілген өнімге 01,-ге өзінің құнын бөлшектеп жайлап енгізу процесін амортизация дейміз. Табиғи тозу өндіріс процесінің әсерінен ғана болып қоймайды, оған табиғат күші де әсер етеді. Станок шіриді, ірі үйлер қолайды. Ал моральдық тозудың екі түрі бар: 

бұрынғы конструкицядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ  одан арзандай; 

бұрынғы конструкциядағыдай машинаның пайда болуы, бірақ  содан өнімділеу және үнемділеу; 

Техникалық прогресс негізгі капиталдың табиғи тозуына  дейін оның моральдық тозуын жеделдетеді. Моральдық тозуға кеткен шығынды азайту үшін және жабдықтарға жұмсалған шығынды қысқа мерзімде қайтару үшін кәсіпкерлер жедел амортизациялық жүйені кеңінен қолдануға мәжбүр. Негізгі капиталдың құны кәсіпкерге бірнеше шеңбер айналымынан соң қайтарылады. 
 
 
 
 
 
 
 

     2.4 Капиталдың шаруашылық және амалдық есебі.

     Шаруашылық  жүргізуші субьектілер іс жүзіндегі  қолданыстағы заңдарға және құрылтайшы құжаттарына сәйкес резервтік капитал  құра алады. Заңмен белгіленген резервтік  капитал есебі шаруашылық серіктестіктердің резервтік капиталының шамасы олардың құрылтайшы құжаттарында анықталады және белгіленген тәртіп бойынша анықталады және белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Осы құжаттарда есеп беру жылында табысты бөлу тәртібі анықталады, яғни табыстың резервтік капиталға жіберілуі мүмкін.

       Шаруашылық серіктестіктер резервтік  капитал құруға міндетті. Резервтік  капиталдың құрылы ужәне пайдалану  тәртібі жарғымен анықталады. Өндіріс  көлемінің өсуі, инфляция және  басқа себептерге байланысты  жарғылық капиталдың көбеюі кезінде сәйкесінше резервтік капитал да көбеюі керек.

 Резервтік  капитал бөлінбеген табыстан  аударулар есебінде құрылады. Резервтік  капиталдың есебінен төленетін  дивиденттер мен табыстардың  есептелген сомаларының реті  қарастырылады.

 Басқа да резервтік капитал есебі арнайы шотта жүргізіледі. Бұл шотта заңдарда қарастырылған төменгі мөлшерден арты құрылған резервтік капитал есепке алынады.

 Акционерлік  қоғамдар әрі қарай айналымнан  алу мақсатында өз акционерлерімен  сатып алынған меншікті акцияларының есебін «Қайтарып алынған капитал» шотында жүргізеді.

Кәсіпкердің қолдағы  негізгі капиталды сатып алысымен пайдалану міндет емес, өйткені негізгі  құралдар қоймада резерв ретінде  жатуы, ұзақ уақыт бойы сақталуы немесе жалға берілуі мүмкін.

 Басқаша айтқанда негізгі капитал сатып алу жолындағы кез келген жұмыс, кәсіпкер мен негізгі құралдар иесі арасындағы келісім шарт немесе келісімге қол қоюдан басталады. Негізгі құралдарды есепке алу үшін талапқа сай ресімделген бастапқы құжаттар керек. Ол қөабылдау актілері, кіріс қағаздары, есеп-фактуралары, сатып алу, сату шарттары мен тағы басқалары болуы мүмкін.

 Негізгі құралдар  көптеген өндіріс құралдары бойына  пайдаланылады, қасиеті мен нысанын  сақтай отырыпе, жанама түрде  тозады, өзінің құнын жаңадан  жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.

 Айналым құралдары  бір ғана өндірістік процесте  тұтынылады және өзінің құнын  жаңадан жасалған өнімге толықтай  көшіреді.

 Пайдалану  сипатына қарай негізгі құралдар  былайша бөлінеді:

  Қолданыстағы  – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар қолданылмаған консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі құралдар.

 Запаста тұрған- қолданылып жүрген негізгі құралдардың  жөнделуі, жойылуы, апатқа ұшырауы  жағдайында оларды алмастыру  үшін запас құрайтын негізгі құралдар.

 Өндіріске  қатысатын әртүрлі құрал-жабдық  пен айналымды біркелкі жасалмайды, сондықтан оларды негізгі және  айналмалы деп жіктейміз.

Негізгі капитал  өнімді капиталдың бір бөлігі болып  табылады. Әдетте ол жабдықтар машина, станок, үйлер мен алып құрылыстың құнынан еніп кетеді. Оның ерекшелігі сонда, ол дайындалатын өнімге өзінің құнын бөлшектеп енгізіп отырады. Егер станок 10 жыл қызмет етсе, ал оның құны 100 мың долларға тең болса, ол 1 жылда өндірілген өнімге 01,-ге өзінің құнын бөлшектеп жайлап енгізу процесін амортизация дейміз. Табиғи тозу өндіріс процесінің әсерінен ғана болып қоймайды, оған табиғат күші де әсер етеді. Станок шіриді, ірі үйлер қолайды. Ал моральдық тозудың екі түрі бар:

1. бұрынғы конструкицядағыдай  машинаның пайда болуы, бірақ  одан арзандай;

2. бұрынғы конструкциядағыдай  машинаның пайда болуы, бірақ  содан өнімділеу және үнемділеу;

Техникалық прогресс негізгі капиталдың табиғи тозуына  дейін оның моральдық тозуын жеделдетеді. Моральдық тозуға кеткен шығынды  азайту үшін және жабдықтарға жұмсалған шығынды қысқа мерзімде қайтару үшін кәсіпкерлер жедел амортизациялық жүйені кеңінен қолдануға мәжбүр. Негізгі капиталдың құны кәсіпкерге бірнеше шеңбер айналымынан соң қайтарылады.

 Амортизациялық  төлемдер өнімнің өндірістік  шығындарына енеді және оның өткерілуінен кейін кәсіпорын есебінде ақшалай қор түрінде қорланып, амортизациялық қорды құрайды. Амортизациялық қор негізгі капиталды толық қалыпына келтіруінде немесе ремонт процесінде оның бөлшегінің қалпына келтіруінде қолданылады.

Егер ақшаларды  құнды еселеу құралы ретінде қолданса яғни алғашқы салынғанға қарағанда көп құн алу үшін көп болса, онда ақшалар капитал бола алады.

 Ақша ақша  ретінде және айналым ақша  капитал ретінде алғашқыда бірінен  тек біркелкі емес айналым  түрінде өзгешеленеді.

 Ақшаның капиталға айналуының басты шарты ақша иегерінің нарықта сондай тауарды табу мүмкіндігі болып, ол жаңаша құнды жасауға қабілетті, одан да көп өзінің бай тұрғысынан құнды жасайды. Сондай тауарға жұмыс күші тауары жатады.