Капиталдың ұғымы

     Сонымен капитал дегеніміз корпорацияға табыс алып келетін қаражаттар көзі.

     Капитал ағымдағы және болашақ периодқа арналған негізгі көзі болады. Капитал корпорацияның нарықтық құнын өлшейтін негізгі құрал. Біріншіден бұл таза активтердің мөлшерін анықтайтын өзіндік капиталға жатады. Бұл уақытта қолданылатын өзіндік капитал қосымша табыс алып келетін заемдық капиталды өзіне тартады.

     Корпорацияның коммерицялық және өндірістік тиімділгінің өлшеуіші капитал динамикасы болып  табылады. Өзіндік капиталдың өсе  алуы корпорацияның таза пайдасының қалыптасуына көмектеседі. Капитал  келесідей классификацияланады:

     1. Жатқызылуына байланысты капитал заемдіқ және өзіндік болып бөлінеді. Өзіндік капитал корпорацияның өзіне жатқызылады және активтердің көпшілігінің көмегімен құралады. Заемдық капитал қайтарылып берілетін тартылған қаражаттарды айтамыз. Заемдық капиталдың барлық түрлері белгіленген мерзімде қайтарылуы тиіс. Қысқа мерзімді заемдық капитал айналым активтерін жабуға арналған.

     2. Қолданылуына байланысты капитал  өндірістік, ссудалық және спекулятивтік  болады. Спекулятивтік капитал екінші  қор нарығында айналымдағы акциялардың  өсуі негізінде пайда болады. Спекулятивті операциялардың негізгі мақсаты максимальды пайда табу.

     3. Инвестициялау формасына байланысты  капитал шаруашылқы серіктестіктердің  және қоғамдардың құрылуына арналған  материалдық және материалдық  емес формадағы қаржылар.

     4. Инвестициялау обьектісіне байланысты негізгі және айналым капиталы болады. Негізгі капитал барлық айналымнан тыс активтерге салынған, ал айналым капиталы айналымдағы активтерге инвестицияланған.

     5. Меншік формасына байланысты  мемлекеттік, жеке және ортақ  капитал бар.

     6. Құқықтық формасының қызметіне  байланысты акционерлік, жеке  және складтық болып шаруашылықтарға  бөлінеді.

     7. Өндірістік процеске қатысуына  байланысты капитал функцияланған  және функцияланбаған болып бөлінеді.

     8. Меншіктің қолданылуына байланысты жинақталған және қолданылатын капиталдар болады. Қолданылатын капитал дивиденттер бойынша төленетін сомма және басқа да әлеуметтік төлемдер жатады. Ал жинақталған капиталға есепті және өткен жылдардағы бөлінбеген табыс жатады.

     9. Мемлекеттің экономикасының қалыптасу көздеріне байланысты мемлекеттік және шет елдік капиталдар қалыптасады. 
 
 
 
 

2 тарау. Меншікті капиталдың есебі.

2.1. Резервтік капитал 

     Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде мүліктерге ие болуы тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады. Кәсіпорын алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйымның құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы осы ұйымның қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады. Жалпы кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру көздері баланстың пассивінде көрсетіледі. 

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексте шаруашылық серіктестікті  қалыптастыру, құқық және міндеттерінің  тәртібі анықталған. Азаматтық кодекстің 58-бабында шаруашылық серіктестігі жарғылық капитал құрылтайшыларының үлесіне бөлінген коммерциялық ұйым ретінде сипатталады, ал өзінің қызмет процесінде жасаған, жинаған немесе құрған мүлік жеке меншігіне жатады. Шаруашылық серіктестіктің жарғылық капиталындағы салым ақшаға ақшалай қаражат, құнды қағаздар, заттар, мүліктік құқық, оның ішінде ақыл-ой меншігі және басқа нәрселер жатуы мүмкін. 

Жарғылық капитал  – «жарғы» деген сөзден алынған  – ұғымды анықтайтын ережелердің  жиынтығы, белгілі бір ұйымның  атқаратын қызметінің тіртібі, немесе актив құндарының екінші жағынан көрінуі, яғни жарғылық қорға салынған активтердің жалған және номиналдық құны. 

Әр бір шаруашылық жүргізуші субъектіні құру үшін құрылтайшылық  құжаттары болуы керек, бұл құжаттың ең негізгісі Жарғы болып табылады. Құрылтайшылық құжаттар нотариалдық тұрғыда расталып, заң органдарында мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жарғыда субъект серіктестік құрылтайшыларының салым ақшаларынан тұратын жарғылық капиталды жариялайды. Салым ақшаны бағалау тараптардың келісімі бойынша жүргізіледі және тәуелсіз аудиторлық тексеруге жатады. 

Резервтік капитал  құрылтайшылық құжаттарға сәйкес акционерлік  қоғамды өз қалауынша құрады. Оны  басқа ұйымдар да құруы мүмкін. Акционерлік қоғамдағы резервтік  капитал залалдарды жабуға, сондай-ақ қоғамның облигацияларын жабуға және басқа қаражат болмаған жағдайда акцияны сатып алуға арналған. Серіктестікте резервтік капиталды пайдалану бағыттары жарғы бойынша анықталады. 

Резервтік капитал  жыл сайынғы таза табыстан аудару жолымен құрылады. Жыл сайынғы  аудару мөлшері акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді. Резервтік капиталды пайдалану жағдайында көрсетілген шамаға дейін оны толтыру үшін аударым жаңғыртылады.

    Жарғылық  капиталдың бекітілген мөлшерін қамтамасыз ету үшін және құрылтайшылардың (акционерлер, инвесторлар)  тұрақты түрде дивидендтер алу қызығушылығын сенімді қорғау үшін кәсіпорындарда резервтік капитал құрылуы мүмкін.

    Резервтік капитал – акционерлік қоғамның және басқа да тараптардың таза табысының  есебінен қалыптасатын меншік капиталының  бір бөлігі. Резервтік капитал субьектінің негізгі қызметінен алынған залалдарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншік капиталы болып табылады.

    Резервтік капиталды құрудың негізгі мақсаты  акция құнының төмендеуі тәуекелі туындаған жағдайда жарғылық капиталдың белгіленген мөлшерін ұстап тұру, себебі  жарғылық капитал осы резервтер есебінен толып отырады. Резервтік капитал ұйымның мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін екі жыл ішінде қалыптасуы керек.

    Резервтік капиталдың есебі 5300-ші «Резервтер» бөлімшесінің мынадай пассивті шоттарында жүргізіледі: 5310-ші   «Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал», 5320-шы «Қайта бағалакға арналған резерв», 5330-шы «Шетелдік валютаны қайта есептеуге арналған резерв», 5340-шы «Басқа да резервтер».

    Заңдармен белгіленген резервтік капиталдың есебі. Шаруашылық жүргізуші серіктестіктің (ЖШС, АҚ және басқалары) резервтік капиталы құрылтайшылардың құжаттарында (жарғысында, құрылтайшылардың шарттарында) белгіленеді, сондай-ақ белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жыл сайын түскен таза табыстан аударып отыру акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді. Оның мөлшері жарияланған жарлық капиталдың 15%-нен кем болмауы керек.

    5340 «Басқа да резервтер» шотында  заң тәртібімен көзделген ең төменгі мөлшерден тыс жасалған резервтік капиталдар есептелінеді.

    Бұл шоттардың аналитикалық есебі  №13 журнал-ордерде жүргізіледі. 
 
 
 

    2.2. Төленбеген капиталдың есебі. 

    Жарияланған жарғылық капитал сомасына 5020 «Төленбеген  капитал» шоты дебеттеледі де, 5010 «Жарияланған капитал» шоттары кредиттеледі.

    Жарғылық  капиталға салымдардың салынуының жүзеге асырылуына қарай 5020-шы «Төленбеген  капитал» шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары дебеттеледі:

• материалдық емес активтерді жарғылық капиталға жарна ретінде төлеу кезінде- 2710, 2730 шоттары;
• негізгі құралдарды,  аяқталмаған құрылыс объектілерін жарғылық капиталға жарна ретінде төлеу кезінде-2410 шоты;
• ақша –қаражаттарын жарғылық капиталға жарна ретінде аударған кезде- 1010, 1020, 1040, 1050;

    Егер  де 5020 шотының дебеттік қалдығы болмаса, онда кәсіпорын өзінің жарғылық капиталын  толығымен қалыптастырылғанын білдіреді.

    Эмиссиялық  кіріс есебі.

    Өз  меншігіндегі акцияларды сатқанда 5110 шоты кредиттеліп, мына шоттар дебеттеледі: 1050, 1040, 1010, 1020.

      «Арай» кәсіпорынына құрылтай  құжаттарында көрсетілгендей 20 000 жай акцияларды номиналдық бағасы 100 теңгеге шығаруға рұқсат етілген.

    Д 5020 Төленбеген капитал..............................2000000

    К 5010 Жай акциялар........................................2000000     

    1 қаңтарда «Арай» 10 000 акцияны номиналдық құнымен сатады:

    1 қаңтар

    Д 1010, 1040 Ақша қаражаттары......................1000000

    К 5020 Төленбеген капитал..............................1000000

    Егер  болашақта кәсіпорынның потенциалы  жағымды деп саналса, басшылар қосымша акцияларды шығаруға ниет білдіреді. Бұл кезде компаниямен түзету жасалады, яғни акцияның нарықтық құны осы уақыттағы номиналдық құнынан жоғарлатылады. 

    2.3. Есептік кезеңнің және алдыңғы кезеңнің бөлінбеген табыстың есебі. 

    Кәсіпорынның  қорытынды табысынан бюджетке төленетін  салықтарын және табыстың есебінен өтелетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы есепті жылдың «Бөлінбеген кірісі (жабылмаған залалы)» болып табылады.

          «Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал)» есебі бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарындағы 5400 бөлімшесіндегі шоттарында жүргізіледі.

    Меншік  капиталындағы өзгерістер туралы есеп беру.

    Қазақстан Республикасының «бухгалтерлік  есеп және қаржылық есеп беру туралы»  Заңына сәйкес қаржылық есеп беру өзіне: бухгалтерлік баланс; кірістер мен шығыстар туралы есеп; ақша қозғалысы туралы есеп;  меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп беруді қосады.

    Меншік  капиталындағы өзгерістер туралы есеп беру акционерлер немесе ұйымға қатысушылар  сияқты қаржылық есеп беруді қолданушылардың қызығушылығын көрсетеді. Баланста меншікті капитал жеке бөлім ретінде қарастырылған. Меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп беру бұл ақпаратты сандық өзгерістермен толық қамтиды. Есеп беру кесте ретінде талданады, меншікті капиталдың шоттары бойынша дебеттік және кредиттік айналымдары көрсетіледі, ал жиыны есеп берудің жолдарының көрсеткіштері сомаланғаннан кейін есепті жылдың 31 желтоқсанына «Меншікті капитал» баланс бөлімінің көрсеткішінің жиынтық сомасын береді.

    Есеп саясатындағы өзгерістер қорлардың өзіндік құнын бағалағанда, амортизацияны есептеудің әртүрлі әдістерін қолданғанда пайда болуы мүмкін. Есеп беруді жасалу бойынша Әдістемелік нұсқауларда негізгі құралдардың амортизациясын есептеу әдісін ұйымдастырудағы өзгерістерді есепті кезеңде де болатыны жазылған «Есеп саясаты және оны ашу» ұйыммен тандалған есеп саясаты бір есепті кезеңмен келесісіне жүйелі түрде қолданылады. Амортизацияның есептеу әдісінің өзгешесі бөлінбеген кіріске ғана емес сонымен қатар «Қайта бағалауға арналған резерв» бабына әсер етеді.

    «Негізгі  құралдардың есебі» ХҚЕС №16 сәйкес активтің қайта бағалалау сомасы амортизацияны есептеу әдісі  қолданылуына сәйкес анықталған мөлшерде бөлінбеген кіріске көшіріледі.

    «Қайта  есептелген қалдық» есеп берудің жолы меншікті капиталдың құрылымындағы өзгерістер есебімен жарғылық капитал, резервтік капитал, эмиссиялық кіріс және бөлінбеген кіріс (залал) бойынша қалдықты қайта есептеуді айқындайды. Қайта есептеу 31 желтоқсанға қалдықты есептеу мен есеп саясатыңдағы өзгерістермен жүргізіледі.