Ұйымдағы қаржылық тәуекелділіктер және оның басқару есебі

Кассалық операциялардың синтетикалық есебін 1010 «Кассадағы қолма-қол ақша кіретін «Кассадағы қолма-қол ақша» бөлігінде жүргізіледі.

1010 шоттарындағы операцияларды жазу үшін кассалық есептер (кассалық кітаптың екінші данасының жыртылған парақтары) негіз болып табылады.

Субъектілер заңда рұқсат етілген жағдайларда шетелдік валютамен  кассалық операциялар жасауға мүмкіндігі бар. Шетелдік валютамен операциялар жөніндегі бухесптегі жазбалар  операция атқарылған күнгі  ҚР ұлттық банкінің бағамы бойынша саналған ҚР валютасымен бухгалтерлік есепшоттарында көрсетілуі тиіс.

Кассадағы ақшаның кірісі мен шығысы бойынша топтастырылған кассалық есептердің корреспонденттелетін шоттар тұрғысынан күн сайы немесе  3-5 күнде бір рет кассир есептерінің негізінде № 1 журнал-ордерге (шығыс) және № 1  тізімдемеге (кіріс) жазылады.

Өзіндік балансы бар  және меншікті айналымық қаражатқа  ие, заңды тұлға болып табылатын әрбір субъект ҚР Ұлттық банкі Басқармасының 2000 ж. 2 маусымдағы № 266 «Клиенттердің ҚР банктерінде банктік шот ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы нұсқаулық» Қаулысына сәйкес бос ақшалай қаражатты сақтау мен есеп жүргізу үшін банктерде ағымдағы, корреспонденттелетін  немесе жинақ шоттарын ашады.

Ағымдық және жинақ шоттары  – жеке және заңды тұлғалардың  жекелеген бөлімшелерінің банктік  шоттары.

Корреспонденттік шоттар -  банктік операциялардың жекелеген  түрлерін атқаратын банктер мен ұйымдардың банктік шоттары.

Ағымдағы немесе корреспонденттік  шоттарды ашқан кезде банк клтенттің  пайдасына түскен ақшаны қабылдауға, клиенттің клиентке немесе үшінші  тұлғаларға тиісті ақша сомасын аудару туралы ұйғарымын орындауға  және банктік шот шартында қарастырылған (ҚР АК 747 бап) басқа да қызметтерді көрсетуге міндеттенеді.

Банктік шотты ашу  үшін клиент банкке мынадай құжаттар ұсынады:

1. ҚР Заңды тұлғалары  – резиденттер мен олардың  жекелеген бөлімшелері (филиалдары  мен өкілдіктер):

• қаражат берушілердің (басшы, бас бухгалтер) қойған қолдарының үлгілері бар құжат және нотариалды куәландырылған, екі дана мөр бедерлемесі;
• клиенттің салықтық есепке (СТН) қойылған фактісін растайтын салық қызметі органы берген құжаттың түпнұсқасы;
• мемлекеттік тіркеуден өту фактісін растайтын  уәкілетті орган берген, белгіленген формадағы құжаттың көшірмесі;
• фирмалар мен өкілдіктер үшін  - ҚР заңды тұлға – резиденті филиал немесе өкілдік басшысына берген сенімхаттың көшірмесі;
• жарғының нотариалды куәландырылған көшірмесі, не болмаса клиенттің үлгі жарғы негізіндегі қызмет фактісін растайтын құжат;
• банк белгілеген үлгідегі өтініш.

Қолма-қол ақшасыз  есеп айырысуды ұйымдастыру  ҚР –і  1998 ж. 29 маусымдағы  № 237-1 «Төлемдер  мен ақша аударымдары туралы»  Заңына, ҚР Ұлттық банкі Басқармасының 2000 ж. 25 сәуірдегі  № 179 «ҚР территориясында төлемдік құжаттарды қолдану  мен қолма-қол ақшасыз төлемдер мен аударымдарды атқару ережелері» атты қаулысына  және ҚР Ұлттық банкі Басқармасының «ҚР территориясындағы банктік шот ашпай, қолма-қол ақшасыз төлем мен ақша аударымдарын атқару  Ережелерін бекіту туралы» қаулысына, ҚР Ұлттық банкі Басқармасының 200 ж. 25 қарашадағы № 433 «Клиенттер мен оған қызмет ететін банк арасында қолма-қол ақшасыз төлем жүргізу Ережелерін бекіту туралы» атты қаулысына сәйкес жүзеге асады. Осы заңнамалық және нормативтік құжаттармен қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі формалары ұсынылады:

1. Төлем тапсырмасы.

2. Чек.

3. Вексель.

4. Төлемдік талап-тапсырма.

5. Аккредетив.

6. Инкассолық өкім, салық қызметі органдары мен кеден органдарының инкассолық өкімі.

7. Ұлттық банктің құқықтық-нормативтік  актілерімен белгіленген басқа  да құжаттары.

Төлеуші мен алушы  арасындағы қаражат есептеу формалары  шартпен немесе келісіммен  белгіленеді.

Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу дегеніміз- ақша жіберушінің тапсырмада көрсетілген сомада бенефициар (қаражатты алушы) пайдасына ақша аудару туралы қызмет көрсететін алушы – банкке тапсырмалары.

Төлемдік талап-тапсырмалармен есеп айырысуда бенефициар банкке тиелген өнім, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет үшін төлеу туралы ақша жіберушіге талабы бар, көрсетілген тапты растайтын құжаттар негізінде ұсынылатын есептік құжат береді.

Инкассолық өкім, ақша өндіру туралы сот шешімдері, үкімдері, белгілеулері мен қаулылары немесе сот бұйрығы   бойынша берілетін орындау қағазының түпнұсқаулары тіркеліп, заңнамалық актілерде  қарастырылған жағдайларда, осы өндірудің негізділігін растайтын  көшірмелерді қосып, сондай-ақ салық пен кеден қызметі органдарының инкассолық өкімдері.

Инкассолық өкім  ақша жіберушінің банкісіне үш данада, ал бенефициар банкіне – төрт данамен  ұсынылады.

Аккредитив дегеніміз  шарт бойынша контрагенттің пайдасына  клиенттің тапсырмасымен  берілетін  банктің шартты ақшалай міндеттемесі.

 

2.2 Кәсіпорынның тауарлы –материалдық қорлардың есебі

 

Қоймалардан түскен құжаттар жік-жігімен жинақталып, жөнелту  қағаздарымен жабдықталады, содан соң  олардың деректерін бухгалтериядағы  мәліметермен салыстырады. Құжаттың бірінші даналары кейінгі есептік өңдеуге пайданылады, ал екінші даналары – материалдар сақталатын орындарда қалады, олар құндылықтар топтары және номенклатуралық көшірмелері бойынша орналасады. Олар анықтамалық мақсатта қоймалар бухгалтериядағы есеп деректерін  салыстыру тексеру үшін пайданылады.

Салыстырудан кейін құжаттардың деректері кәсіпорында белгіленген есеп топтары бойынша материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы тізімдемесінде топтастыралады, ол тауарлы-материалдық құндылықтар кірісі мен шығысы бойынша 13 «Материалдар» бөлімшесінің жинақтаушы шоттары және материалдар топтары бойынша жүргізіледі. Бұл тізімдемеді материалдардың әрбір тобы бойынша өткен айдағы құжаттардағы өткізу тізімдерінің топтары бойынша материалдардың кірісі мен шығысы салалық сипаттамасы көрсетіледі және айдың басындағы қалдығы, ағымдағы құжаттардағы өткізу тізімдерінің топтары бойынша материалдардың  кірісі мен шығысы салалық  сипаттамасы көрсетіледі және айдың аяғындағы әрбір жинақтаушы шоты мен материалдар тобы бойынша қалдығы шығарылады. Материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы тізімдемесін көрсетіп өтемін.

Жинақтаушы ведомосы қойма мен  бухгалтерлік есептерінің мәліметтерін салыстыру үшін пайдалынады, ол материалдар  есебінің карточкасы мен материалдардың қалдық кітабы бойынша жүргізіледі.

Материалдардың қалдықтарының кітабы бір ай бойы бухгалтерияда сақталады және оны материалдардың қалдықтары туралы мәліметтерді алу үшін пайданылады. Айдың аяғында кітап бухгалтериядан қоймаға беріледі, қойма меңгерушісі есепті жылдың аяғында материалдық құндылықтардың қалдықтарын оған түсіріп, өз қолын қойып оны растайды. Материалдар қалдықтарының кітабы кейінгі 1-3 күні бухгалтерияға тексеруге және топтар мен тауарлы-материалдық құндылықтарды есепке алу жөніндегі шоттар бойынша жинақталған есебі беріледі. Материалдардың қалдық кітабы төменде келтірілген.

Айдың аяғында материалды жинақтап есепке алудың жинақтаушы тізімдемесіндегі қалдықтар туралы әрбір есептік  топ бойынша салалық түрдегі  дерек материал қалдықтарының кітабындағы  топтарының жиынтығымен салыстырылады.бұл  деректер сәкес келуге тиіс, өйткені қоймадағы және бухгалтериядағы жазбалар бір құжаттың негізінде жазылады.

Бухгалтерияда материалдың жинақтама  есебінің жинақтаушы тізімдемесінің негізінде  немесе материалдық жағынан жауапты  адамдардың материалдық құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы есеп берулерінде «Материалдардың ақша түріндегі қозғалысы» деген тізімдемесі жасалынады. Бұл тізімдемеде материалдық құндылықтардың қоймадағы немесе материалдардың жауапты адамдар арасындағы қозғалыс көрсетіліп, нақты өзіндік құнымен есептік бағалары бойынша бір айдағы материалдық құндылықтардың қалдықтары мен кірісі туралы деректері шығарылады.

Олардың негізінде материалдық  салалық және пайыздық ауытқулары анықталады. Табылған процент бойынша жұмсалған  материалдардық құндылықтардың нақты құны шығарылады. Тізімдеме екі бөлімнен тұрады: тізімдеменің бірінші бөлімінде кәсіпорында түскен материалдардыцң нақты өзіндік құны мен есептік бағасының арасындағы ауытқулар анықталады.

Тізімдеменің екінші бөлімінде  екінші бөлімін «Материалдардың синтетикалық есебінің жинақтаушы ведомствосы» немесе «Материалдық құндылықтардың қозғаласы менқалдығы туралы есеп беруі» мәліметтерінің негізінде жасалады. Бұл бөлімнің деректері «материалдар» мен «Тауарлар» бөлімдерінің шоттары жөніндегі мәліметтер Бас кітаппен салыстырылады.тізімдеменің екінші бөлігі төменде келтірілген.

Бухгалтерияда жинақтау ведомосінің  немесе материалдың жауапты адамдардың материалдық құндылықтардың қалдығы  мен қозғалысы туралы есептемесінің  негізінде «Материалдардың ақшалай  өлшемдегі қозғалысы» деген № 10 ведомосі жасалады. № 10 ведомосі талдамалы есептің деректерін материалдық құндылықтардың талдамалы есебінің көрсеткіштерімен ұйымдастыруға арналған. Келіп түскен материалдық құндылықтардың құны жинақталмалы шоттардың немесе есептік топтардың келісімінде есептік бағалар бойынша келтіріледі. Сонымен бірге ведомосте сатып алынған материалдық құндылықтарын нақты құнының олардың есептік бағағсы бойынша құнынан ауытқуының есебі жүргізіледі. № 10 ведомос материалдар шығыстарын шығыстың бағыты бойынша бөлуге қызмет етеді.

№ 10 ведомос бірнеше бөлімнен тұрады: 1-ші бөлім нақты өзіндік құн  бойынша жиынтық деректер мен  ай ішіндегі келіп түскен материалдардың есептік құнын көрсетуге арналған. Бұл деректер әртүрлі журнал –ордерлерден ( №6, №10, №3, №7, №1 және т.б.) көшіріледі. № 10 ведомостің екінші және, одан кейінгі бөлімдері материалдың құндылықтарды сақталу жері бойынша кірісін, шығысын және қалдығын ақшалай өлшеммен көрсетуге арналған. Бұл деректер материалдық есеп берудің сальдолық жинақтаушы ведомостерінің негізінде толтырылады, ал оларда – материалдық құндылықтардың қозғалысы мен қалдығы есептік бағамен келтірілген. Материалдың толық нақты өзіндік құны есептік бағалар мен ауытқулар бойынша материалдар құнының саласы ретінде анықталады. Материалдың қозғалысын есепке алу жөніндегі жөніндегі шоттардың корреспонденциясын қарастырайық:

Мынадай материалдық құндылықтар  қоймаларға келіп түсіп, кіріске  алынады: 20-шы «Материалдар» бөлімшесінің шоттары (1310) дебеттеледі де, ҚР-да ҚҚС  төлеушілерден түскен материалдық материалдық материалдардың құнына, 1420-ші «Қосылған құн салығы» шоты дебеттеліп – жабдықтаушылардың жалпы салықтық шот-фактурасындағы саласына 4110- шоты белгіленеді.

2.Негізгі құралдарды  жоюдан алынған материалдарды  кіріске алған кезде: 1310 «Шикізаттар мен материалдар» шоты дебеттеледі де, « Негізгі емес қызметтен түскен басқадай табыстар» шоты кредиттеледі.

3.Өндірістегі алынған шоттарда, өндіріс қалдықтары, өндірістен  қоймаларға қайтарылған материалдар  кіріске алынған кезде: 

1310 «Шикізат пен материалдар» шотының дебетінен және

2930 «Аяқталмаған құрылыс»,

8040 «Үстеме шығыстар», 

8012, 8113,– « Материалдар» шоттары кредиттеледі.

4.Кәсіпорынға тиесілі емес қоймаларда  материалдарды                                                                                                         

  тасымалдау, түсіру, сақтау жөніндегі  шығыстар төленді.  

               Дт                                   Кт                            

             1310                      4110, 1250, 1060, 1010, 3350, 3420,4220.

 

Егер ТМҚ келісім  шарттағы бағасы бойынша сатылса, онда 1210, 321-323 шоттары дебеттеледі де, 6010 кредиттеледі.

Синтетикалық және аналитикалық тауарлар жалпы соманың көрсеткіште № 11 журнал –ордерде кредит шоты 1330 «Сатып алынған тауарлар» сату мекемесі

Бойынша түгелімен. № 11 журнал –ордерде, сонымен қатар, 30 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі», 32 «Еншілес ұйымдардың дебиторлық берешгі» және 70 «Негізгі қызметтен түсетін табыс» бөлімшесінің шоттарында арналған.

Аналитикалық құн есебі  тауарлар қозғалысын МЖА – ға «Материалдардың  қозғалысы бойынша ведомосіі» құжатын  пайдалануға болады, оған №  6 журнал –ордер арналған.

Ұсынылатын «Материалдардың қозғалысы бойынша ведомосі» құжаты енгізілген өзгерістерді ескергенде келесідей болады.Өзіңізге белгілі, журнал –ордерлерге және ведостарға бірінші ретті құжаттар негізінде, тауарлы есеп беруге қосымша салынған, олардың түсу уақытын ескере отрып.

Сауда кәсіпорындарына бір ведомос жүргізу ыңғайлы, себебі көптеген жеке ведомостарды жазбауға рұқсат етеді. «Материалдардың қозғалысы бойынша ведомос» әрбір вариантта сату бірлігіне бір жол арналады, ол кезектілік сату бірлік көшірмесіне сай келеді. Арналған жол әрбір ведомосте тұрақты және жол нөмірі тұрақты болуы және жол нөмірі тұрақты болуы тиіс. Сол нөмір мен жолды тауарлық есеп беруде көрсетіп кету керек. Бұл МЖА ай соңындағы соңғы көрсеткіштерді тез тауып тексеру үшін керек.

Ведомостегі жазуларды  тауарлық бірлікпен атын көрсетумен басталады, сосын күнін және тауарлы есеп берудің нөмірі және шығыс шотарының тауарлардың есеп беру бөлігі ведомоске көшіріледі

 

2.3 Кәсіпорынның негізгі құралдар есебі 

 

Негізгі құралдардың  есебі ұйымның бухгалтериясында инвентарлық объектілер шегінде жіктемелік топтар бойынша ұйымдастырылады. Инвентарлық объекті ретінде толығымен жинақталған құралдар немесе сол объектіге жататын барлық құрылғыларды қамтитын заттар кешені түсіндіріледі.