ХАС-қа сәйкес аудитті жоспарлауу

- аудиторлық тесттердің бухгалтерлік есеп жүйесіндегі кемшіліктерге нақты бағытталуға көмектеседі.

Блок-схемада  шаруашылық операцияның алғашқы  құжаттарда тіркелуінен Бас кітапқа шоттарды енгізуге дейінгі құжаттаманың енуі мен шығуын ашық көрсету жеткілікті. Бұл қателерді табу, мұқият бақылау жүргізу кажет учаскелерді анықтау мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

Жүйенің блок-схемасын дайындауды қызметкерлер жасауы қажет (қолмен) бухгалтерлік есеп процедурасын талап етеді. Олардың  міндеті — бақылау жүйесінің нақты бөлімінде жүргізілген құжаттар, тексерулер мен операциялар қозғалысын схемада көрсету.

Ол жүйені диаграмма  түрінде көрсететіндіктен, басқа сипаттаушы нысандармен салыстарғанда оны түсіну, ішкі бақылау кемшіліктері мен тиімсіздігін анықтауда тиімді болып табылады. Ол тұрақгы көрініс береді және оны соңғы мәліметтермен толықтыру оңай. Ол сонымен қатар тез тәуелсіз тексеруді жүргізуге мүмкіндік береді. Блок-схеманың кемшілігі - оны құрудың еңбек сыйымдылығы мен шағын жүйедегі қолдануының тиімсіздігі.

Блок-схеманың ішкі бақылауын бағалау кезінде пайдалы болу үшін әр операцияның бірізділігін (мысалы, бекіту, тексеру, салыстыру, толтыру), сонымен бірге персонал міндетін бөлуді және әр операцияға кім жауап беретіндігін бөліп көрсету керек.

Блок-схеманы құру кезінде құжаттар, операциялар мен жүргізілген тексерулердің символдық белгісі пайдаланылады.

Ішкі бақылаудың бағалау кағазы клиентте ішкі бақылаудың қажетті жүйесі бар-жоқтығын анықтау үшін дайындалады. Тексеру алаяқтылық пен қателер фактылары пайда болуы мүмкін сфераларды анықтайтын бақылаушы сұрақтар мен клиент жұмысының негізгі кезеңдері арқылы іске асырылады [12].

Аудит жоспары аудиттің жалпы стратегиясына қарағанда жоба бойынша топ мүшелері орындайтын аудиторлық шаралардың сипатынан, мерзімдері мен ауқымынан тұрады. Келісім бойынша аудитті жоспары дамытылып отыратынымен, шаралар бойынша жоспарлау аудит барысында жүргізіледі. Мысалы, тəуекелділікті бағалау жөніндегі аудиторлық шаралар аудиттің бастапқы кезеңінде жүзеге асады. Бірақ арнайы аудиторлық шаралардың сипатын, мерзімдері мен ауқымын жоспарлау нəтижелерге байланысты болады. Сондай-ақ аудитор операциялардың кейбір кластары, қалдық шоттары мен аудиттің маңызды жоспарының аяқталуына дейін ашулар бойынша аудиторлық шаралардың орындалуын бастауы мүмкін. Аудитор қажет болғанда аудит барысында аудиттің жалпы стратегиясы мен аудиттің жоспарын жетілдіруі тиіс. Аудиторлық дәлелдердегі күтпеген өзгерістер мен жағдайлар аудиторға аудиттің жалпы стратегиясы мен аудит жоспарын жəне соған сəйкес аудиторлық шаралардың сипаты, мерзімдері мен ауқымын модификациялаудың қажеттілігін білдіреді. Аудитор жоба бойынша жасақтың мүшелерін бағыттау мен қадағалау, сонымен қатар олардың жұмысын шолу деңгейінің сипатын, мерзімін, көлемін жоспарлауы тиіс.  Жоба бойынша жасақтың мүшелерінің сипаты, мерзімі мен ауқымы мен олардың жұмысын шолу көптеген факторларға байланысты.

- ол субъектінің күрделілігі мен көлеміне;

- аудит  баптарына;

- маңызды бұрмалаулар тəуекелділігіне (мысалы, аудиттің баптарына қарай маңызды бұрмалаулар тәуекелдігін арттыру әдетте бақыттау ауқымы мен мерзімдерін арттыру мен жасақтың мүшелерін бақылау мен олардың жұмысынын егжей-тегжейлі түрде қарастырады);

- аудиторлық жұмыс орындайтын персоналдың компетенттігіне.

230 ХАС аудиторлық жұмысты бағыттау, бақылау жəне шолу бойынша нұсқаулықтан тұрады. Аудитор құжаттауы тиіс жағдайлар:

- аудиттің жалпы стратегиясы;

- аудит жоспары;

- аудит келісімін орындау барысында аудиттің жалпы стратегиясын немесе аудит жоспары жасалған барлық маңызды өзгерістер, сол сияқты өзгерістер себептері [13].

Аудитор аудиторлық құжаттарды тəжірибелі аудитор  бұрында аудитпен қатысы болмағанның  өзінде оларды түсіне алатындай етіп əзірлеуі тиіс:

- ХАС-на, бекітілген заңдық жəне құқықтық, реттеуші талаптарға сəйкес түрде орындалған аудиторлық рəсімдердің сипаты, мерзімі мен ауқымы;

- аудиторлық рəсімдердің нəтижелері жəне алынған аудиторлық дəлелдемелер;

- аудит барысында туындайтын елеулі мəселелер жəне соларға негізделумен жасалған қорытындылар.

Аудиторлық  құжаттардың нысаны, мазмұны мен  ауқымы әсер ететін факторлар 6-сызбада көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

Сызба 6. Аудиторлық құжаттардың мазмұны мен ауқымына әсер ететін факторлар

Аудитор басшылық және қажет болған жағдайда, өкілеттік берілген тұлғалармен  елеулі мәселелер талқыларды құжаттауы  тиіс, талқыланған елеулі мәселелер  сипаты және қашан да және кім де талқылағанын қоса алғанда.

Егер  аудитор елеулі мәселеге қатысты  аудитордың соңғы қорытындысына  сәйкес келмейтін ақпаратты анықтаған  болса, аудитор қалай да сәйкессіздіктерді  реттейтін екенін құжаттауы тиіс.

Аудиттің  жалпы стратегиясын құжаттауда топ мүшелерін ақпараттауға қажетті барлық шешімдер қамтылуы керек. Мысалы аудитор аудиттің жалпы ауқымына, уақытына жəне жасалуына қатысты маңызды шешімдерді түйіндейді.

Аудит жоспарын құжаттау аудиторлық шаралар мен  тəуекелділікті анықтау шараларының  жоспарланған сипатын, мерзімдері мен  ауқымын көрсетуге жеткілікті болып  саналады. Аудитор аудиттің стандарттық  бағдарламаларын немесе тексеру  тізімдерін пайдалана алады.

Аудиттің  бастапқы жоспарланған жалпы стратегиясы  және аудиттің жоспарындағы маңызды  өзгерістерді құжаттау, аудиторлық шаралар  жоспарланған сипаты, уақыты мен ауқымындағы  өзгерістері кезіндегі аудитор  əрекеті мен жалпы стратегия  мен аудиттің жоспарын аудитке сәйкестендіру  аудиторлық шараларды түсіндіруден тұрады. Бұл аудит барысында пайда  болатын шын мәніндегі өзгерістерге тиісті түрдегі аудитор жауаптарын көрсетеді.

Қысқаша меморандум кішігірім кәсіпорын аудиті үшін құжатталған стратегия ретінде қызмет көрсетуі мүмкін. Аудиттің жоспары мақсатымен, аудитордың тәуекелдікке баға берулерін қоса алғандығымен, кішігірім субъектілерде көп емес бақылау бойынша ой-пікіріне негізделетін мұндай стандарттық бағдарламаларды қолдану оларды келісім шарттарын көрсетуге бейімдеуі керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын даярлау

 

2.1 Аудиттің  жалпы жоспарын даярлау

 

Алдын ала  жоспарлау процессінде алынған мәліметтер негізінде аудитор жалпы жоспарды дайындауға, оның негізінде тексеру бағдармаларын дайындауға кіріседі.

Аудитордың  басқа жұмыс кағазына қарағанда  жалпы жоспар дайындау процессінде  ұйым басшылығымен талқыланады. Бұл аудиторлар мен клиент мамандары жұмысын үйлестіру арқылы аудиторлық тексеру тиімділігіне көмектесуі мүмкін.

Аудиттің халықаралық тәжірибесіндегі  стандарттары мамандандыру әрекет ететіндігін атап өту қажет. Онда әр тапсырмаға қатысты процедуралардың алғашқы қорытындыларының нақты мәліметтері аудиторлық тестілер мен талдау процессінің нәтижесі болған процедураларды түзетулері және қосымшаларымен бірге жазылған. Ары қарай жоспарлау мен бақылау бойынша міндеттерді шешу үшін дайындалған осындай тексеруші тізім 2-кестеде мысал ретінде келтіріледі.

 

2-кесте

Жоспарлау меморандумы

№	Жұмыс кестесі	Жоспарланған күні	Нақты күні
1	Аудиторлық жұмысты жүргізудің болжанған  мерзімін анықтау: - клиенттермен кездесуді  жоспарлау; - аралық аудитті аяқтау; - қызметтік хат; - дебиторлық және кредиторлық  борыш бойынша сапаны дәлелдеу
2	Алдыңғы аудит жүргізілген кейінгі  өзгеріс: - клиент бизнесінің сипатында; - басқару құрылымында  немесе қаржылық бөлімінде; - бухгалтерлік есеп жүйесінде; -сыртқы талаптар;	Толық түсіндіру
3	Жоспарлау бойынша тұжырымдамалар: - алдыңғы кезеңмен салыстырғанда  аудитті жүргізу жоспарындағы  негізгі өзгерістер; - аудит пәні негізінде  ішкі бақылау сенімділігіне дәлелдеу  іздеу қажеттігі керек-керек еместігін көрсету: - іске асыру және дебиторлық  борыш; - сатып алу мен міндеттемелер; - тауарлық-материалдық босалқылар  мен аяқталмаған өндіріс; - айлық және жалақы; - банк және қолма-қол  ақша; - негізгі құралдар; - басқалар.

2-кестенің жалғасы

	- келесі бөлімдер кестеге енгізілуі  керек; - мамандардан қажет көмек; - сіздің клиентініңіз  қызметкерлері ұсынған басқа  толық ақпаратпен мәліметтер  кестесін дайындау.
4	Ішкі аудит бөлімі (бар болса): - ішкі аудиттің сәйкес  жұмысына сүйене отырып, аудиторлық  тесттер көлемін қандай минимумға  дейін қысқартуға болатынын көрсету; - ішкі аудиторлармен қарым-қатынасты  қысқаша баяндау; - аудитті жоспарлау кезеңінде; - аудитті жүргізу кезеңінде; - аудиттің қорытынды кезеңінде.
5	Мақсатты қою жөнінде нұсқаулар: - жұмысты орындаудың нақты  бірі; - мұқият назар аударуды  талап ететін кездерді немесе  жұмыстың нақты адам орындауы  қажет бөлігін анықтау; - аудиторлық топқа инструктаж  жүргізілген күнді, инструкция  алған штаттың қызметкерлері  аты-жөнімен деңгейін көрсету.	Аты	Деңгей
6	Шолу: - аға аудитордың менеджерге  айтатын нақты кезеңдерін анықтау; - шаруашылық операциялар  бойынша аудитке шолу жасауды  қалай және қай кезеңде іске  асыру болжанып отырғанын анықтау.	Аты	Деңгей
7	Қаржы-шаруашылық қызметтің негізгі  көрсеткіштер: - ең соңғы басқарушылық  ақпаратқа сай келесідей коэффициенттерді  пайдалану: - өнімді сатудан түскен  табыс, өзіндік құн; - жалпы табыс; - өнімді өткізу шығындары; - іске асыру; - кезең шығындары; - салықты төлеуге дейінгі  табыс; - ТМҚ көрсеткіші; - ағымдық активтер, ағымдық  міндеттемелер; - меншіктік капитал; - қолданылуы қажет туындаушы  тұжырымдар мен қадамдарды қалыптастыру.
8	Уақыт бюджеті: - нақты уақыттағы ағымдық  жыл бюджеті мен алдыңғы жыл  бюджеті арасындағы елеулі алшақтықтар  себептерін қысқаша баяндау.

 

Аудит басталғанға  дейін  аудитор  орындайтын жұмыстардың тізімі:

- клиентті жəне аудиттің арнайы келісімін қабылдауға қатысты шараларды орындау; 

- жоба бойынша əріптес, клиентпен жəне өзіне тəн аудиторлық келісіммен қарым-қатынасты қабылдау жəне жалғастыруға қатысты шаралардың орындалып жатқанын жəне олар бойынша қол жеткен қорытындылар пайда болған жағдайларға сəйкес келетініне көз жеткізуі қажет;

- егер жоба бойынша əріптес, фирманың аудиторлық келісімінен ауытқуына əсер етуі мүмкін ақпаратты алғанда, егер бұл ақпаратқа ертеректе қол жетімді болса, жоба бойынша əріптес бұл ақпарат туралы шұғыл түрде фирмаға хабарлап, жоба бойынша фирма мен əріптестің тиісті шаралар қолдануына алғышарт жасауы керек.

- аудитор алмастырылған жағдайда этикалық талаптарға сай алдыңғы аудиторға хабарлау.

Аудитті жоспарлау мақсаты бастапқы аудит  үшін жəне жалғаспалы аудит үшін біреу  ғана. Бірақ бастапқы аудитте аудитор, аудитордың əдетте қайта пайда болатын  келісімдерді жоспарлау кезінде  қарастырылатын кəсіпорынмен тəжірибеге ие болмауынан, жоспарлау жұмысының  көлемін ұлғайтады. Алдыңғы аудиттің келісімі бойынша аудитор аудиттің жалпы стратегиясы мен жоспарын жасауда қарастыратын қосымша сұрақтар:

- егер заң жəне нормативтік актілер қарсы болмаса, алдыңғы аудитормен əрекеттесу, мысалы жұмыс құжаттарын шолу;

- басшылықпен талқыланған барлық негізгі мəселелер (бухгалтерлік принциптер немесе стандарттарды қолдану) жəне осы мəселелер туралы басқару өкілеттігіне ие тұлғалар жəне осы мəселелерге қатысты аудиторлық жалпы сипаттағы стратегия мен аудиторлық жоспарға əсер;

- алғашқы қалдыққа қатысты жеткілікті жəне сəйкес аудиторлық дəлелдер алуға қажет жоспарланған аудиторлық шаралар;

- бастапқы аудиттің келісімдері бойынша фирманың сапаны бақылау жүйесімен басқа шаралар  (мысалы, фирманың сапаны бақылау жүйесі бойынша басқа әріптес немесе аға қызметкер шын мәніндегі аудиторлық шараларды орындау бастауына дейін аудиттің жалпы стратегиясын шолу немесе есептер шығарылуына дейін есептерді шолуға қатысады) [12].

 

 

2.2 Аудиторлық тексеру бағдарламасы

 

300 "Аудитті жоспарлау" ХАС-ына сай аудитор аудиттің жалпы жоспарын іске асыруға қажетті жоспарланған аудиторлық процедуралар сипатын, оны жүргізу уақыты мен көлемін анықтап, аудит бағдарламасын дайындап, құжатты түрде толтыруы керек. Сонымен бірге ол аудиттің дұрыс орындалуын бақылау тәсілі болып табылады жөне онда әр бөлім бойынша мақсаттар және уақытша бюджеттер көрсетілуі мүмкін.