ХАС-қа сәйкес аудитті жоспарлауу

Көптеген  аудиторлық фирмалар шартты құрудың  стандартты нысанын пайдаланады, бірақ клиенттер көбіне мәні мен мазмұнын толық түсіне бермейтін нақты кәсіпорын аудитінің ерекшелігін шартта ескеру дұрыс болады. Аудиторлық тексеру шартында тексеруді жүргізуге қажетті құжаттарды клиенттің ұсыну мерзімін көрсету дұрыс болады. Себебі көбіне клиент аудиторды бухгалтерлік есептері әлі дайын емес кезде шақырады, ал бұл жұмысты аса қиындатады.

Шартта  тапсырыс берушінің аудиторлық фирмаға  алдын ала ақша төлеуін көрсету  кажет. Себебі, жұмыс басталмай тұрып  төленген ақша аудит процессіндегі  аудитордың қаржылық тәуелсіздігін  қамтамасыз етіп, клиент тарапынан  аудит үшін сыйақыны төлемей қоюмен қорқыту арқылы болатын "қысымды" азайтады. Шартта тапсырыс берушіні тексеру барысында аудиторға көмек көрсетуге міндеттейтін пункт енгізу дұрыс болады (түгендеуді жүргізу кезінде көмекке қызметкерлер бөлу, жоспарларға шығу қажеттігі жағдайында аудиторға көлік ұсыну және т.б.). Қызмет көрсетуге ақы төлеу тәртібі ҚР Азаматтық кодексінің 385-бабында көрсетілген. Осы бапқа сай тапсырыс беруші жақтар келісуші арқылы орнатылған баға бойынша өзіне көрсетілген қызметтерге ақы төлеуі керек.

Шарттың негізгі бөлімдері: шарт пәні; көрсетілетін қызмет көлемі; құқық; міндеттер; жақтар жауапкершілігі; ақы көлемі мен оның шарты; басқа жағдайлар (жақтар келісуі бойынша) [8].

Аудит тиімділігін  қамтамасыз ету үшін оны жүргізетін персоналды дұрыс таңдау аса маңызды. Аудитты сәйкес техникалық дайындығы  және қажетті кәсіби кабілетке ие адамдар жүргізу керек. Аудиторлық міндеттемелердің кең масштабы кезінде  тексеруге басшылары бірнеше  қызметкерлер, сонымен бірге заң, салық мәселелері бойынша мамандар қатыса алады. Масштабы аздау аудит  үшін әдетте бір-екі штаттың қызметкері жеткілікті болады. Клиент пен аудитор  арасындағы қатынас Қазақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет туралы" заңының 4-бабына сай шарт негізінде құрылады. Кез келген құжатты  кұрмас бұрын  алдын ала келіссөздер жүргізіледі. Аудитты жүргізу туралы келісімге  қол жеткізілген кезде екі жақтан жұмыс жағдайы көрсетілген алдын ала жазбаша құжаттар болуы міңдетті болып табылады. Жұмыс жағдайын клиентпен келісу кезінде аудиторға клиенттің қажеттіліктері мен талаптарын, сонымен қатар аудитты жүргізумен байланысты негізгі ұйымдық сұрақтарын анықтау қажет [9].

Аудиттің  жалпы стратегиясы аудиттің ауқымын, бағытын жəне мерзімін белгілейді, сондай-ақ аудиттің маңызды жоспарларын  дайындауды реттейді. Аудитор жасайтын аудиттің жалпы стратегиясына келесілер жатады:

- келісімнің ауқымын белгілейтін келісім сипатын анықтау;

- аудит мерзімі мен мəліметтердің сипатын жоспарлауға арналған келісімдердің есеп берудің мақсатын анықтау;

- келісім бойынша алдын алу жұмыстарының нəтижелерін жəне жарамды жерінде, кəсіпорын үшін орындалған басқа келсімдерден алынған тəжірибесін қарастыруы керек.

Аудиттің  жалпы стратегиясын жасау аяқталғаннан кейін аудитор аудиттің əртүрлі  мəселелерін қарастыруға арналған маңызды жоспарын дайындауды қолға  алуы керек. Аудитор аудитордың ресурстарды  тиісті түрде пайдалануы арқылы аудиттің мақсаттарына жету қажеттілігін ескере отыруы тиіс. Аудиторлық жалпы сипаттағы  стратегиясы және егжей-тегжейлі түрде  жоспарлау аудиторлық дискретті  немесе кезекті кезең болып саналмайды.

 

 

1.2 Аудиторлық тәуекелдікті бағалау

 

315 ХАС сәйкес тәуекелдікке баға беруге қатысты жоспарланған аудиторлық шаралардың сипатынан, мерзімдері мен көлемінен тұрады. Аудитор қаржылық есептілікте және бекіту деңгейіндегі елеулі бұрмалаушылық тәуекелдіктерін анықтау мен бағалау негізін қамтамасыз ету үшін тәуекелдікті бағалау шараларын орындауы тиіс. Тәуекелдікті бағалау шаралары өздері аудитор пікірін негіздемесін беретін жеткілікті және лайықты аудиторлық дәлелдерді қамтамасыз етпейді. Тәуекелдікті бағалау шаралары             3-сызбада берілген.

 

 

 

 

 

 

 

Сызба 3. Тәуекелдікті бағалау шаралары

             

Аудитор клиентінен қабылдауы немесе жалғастыруына  қатысты үдерістен алынған  ақпарат  елеулі маңызды бұрмалаулар тəуекелділігін анықтауға сәйкес болуын тексеруі қажет. Жоба бойынша әріптес субъекті үшін басқа келісімдерді орындағанда, әріптес  алынған ақпарат негізінде маңызды  бұрмалаулар тəуекелділігін анықтауға көмектесетін басқа да шараларды қарастырады [10].

Егер  аудитор субъекті мен алдыңғы аудитте орындалған аудиторлық ақпараттармен аудитордың алдыңғы тәжірибесінен алған ақпаратты қолданғысы келсе, онда аудитор ағымдағы кезеңге әсер етуі мүмкін алдыңғы аудиттен бері пайда өзгерістер болғандығын тексеруі қажет. Жоба бойынша әріптес пен басқа шешуші мүшелері субъектінің қаржылық есептілігі елеулі бұрмалауға сезгіштігі мен субъектінің деректері  мен жағдайларына қолданыстағы қаржылық есеп беру жүйесінің қолданылуын талқылауы қажет.

Тәуекелдікті  бағалауға қатысты шараларға ұқсас аналитикалық шаралар аудитор білген жоқ субъектінің аспектілерін анықтауы мүмкін және бағаланған тәуекелдіктерге қатысты аудиторлық шараларды дамыту мен енгізу негізін қамтамасыз ету үшін елеулі бұрмалау тәуекелдігін бағалауға көмек беруі мүмкін. Тәуекелдікті бағалауға қатысты шаралар ретінде орындалған талдамалы шаралар қаржылық пен қаржылық емес ақпарат, мысалы, сауда залының ауқымы мен сатылған тауарлардың мөлшері арасындағы                           қарым-қатынастарды қарастыруы мүмкін. Фирма туралы аудиторға қажетті аспектілер 4-сызбада көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сызба 4. Фирма туралы аудиторға қажетті аспектілер

Аудитор аудитке қатысты ішкі бақылау  туралы білім алуы тиіс. Алайда аудитке  қатысты көптеген бақылаулар қаржылық есептілікке қатысы бар болуы  мүмкін. Қаржылық есептілікпен байланысы  барлық бақылау емес аудитке қатысы жоқ. Аудитор бақылау жеке немесе тұтастай алғанда аудитке қатысы бар болуы туралы кәсіптік білім  алуы қажет.

330 ХАС сәйкес растау деңгейінде жоспарланған аудиторлық шаралардың сипаты, мерзімі мен ауқымы. Аудитор қаржылық есеп деңгейіндегі маңызды кемшіліктерге байланысты жалпы тəсілді  анықтай алуы қажет. Аудитор сапасы, мерзімі, көлемі жауапты деп саналатын бекіту деңгейіндегі тəуекелдің қатысымен аудиторлық шараларды өңдеу жəне орындау керек. Аудиторлық шараларды өңдеу барысында аудитор қарастыратын мəселелер 5-сызбада келтірілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сызба 5. Аудиторлық шараларды өңдеу барысында аудитор қарастыратын мəселелер

 

Егер  аудитор аудитордың пікірі бойынша  шын мәніндегі түрін шешілетін  тәуекелдікті бақылауға сүйенуді жоспарласа, аудитор ағымдағы кезеңде бақылауды  тестілеуді жүргізеді. Елеулі бұрмалау бағаланған тәуекелдігіне қарамастан, аудитор әрекеттер әр бір маңызды сыныбы, шот қалдығы, ашулар бойынша шын мәніндегі шараларды дамытып орындауы тиіс [11].

Аудитор сыртқы растауға қатысты шаралар  шын мәніндегі аудиторлық шаралар  ретінде орындалуы тиіс екендігін  қарастыруы қажет.

1.3 Ішкі бақылау жүйесін бағалау  және аудиторлық құжаттау

Барлық тексерулер кезінде аудитор  ішкі бақылаудың әр элементінен аудитты  жоспарлауға жеткілікті мәлімет  алуы қажет. Ішкі бақылау жүйесінің элементтері келесідей байланыста қарастырылуы керек:

- шаруашылықты жүргізуші субъект көлемі;

- субъект бизнесінің мәні;

- қызмет кұрылымының қиыншылығы;

- субъектінің ақпаратты беру, өңдеу, сақтау және бағалау үшін 
пайдаланылатын әдісі;

- субъектінің қаржы-шаруашылық қызметін реттеуші зандық және 
нормативтік базалар.

Үлкен ұйымға тиімді болатын аудиторлық жол шағын бизнес әрқашан жарай бермейді және соңғының көлеміне көңіл бөлмеу артық тексеруге әкеледі. Аудит стратегиясына әсер етуі мүмкін шағын бизнестің басты ерекшеліктері:

- бақылауды бір немесе бірнеше адамға шоғырландыру;

- бақылау жүйесіндегі міндеттерді шекті бөлу.

Сондықтан жұмыс көлемінің көп бөлігінде аудит стратегиясы тұтас тексеру әдістерін көздеуі керек. Осындай жолды пайдалану кезінде аудитор пікірі мен қаржылық есептеме үшін бақылау тестері комбинациясы емес, мән бойынша жүргізілген тексерулер нәтижесінде алынған дәлелдеме негіз болып табылады.

Аудитор бақылаудың жүрмегендігінен пайда  болғаны бойынша маңызды бақылау  тестерін дамытуы, жүргізуі қажет. Аудитор бекіту деңгейінде елеулі бұрмалау тәуекелдігін бағалауы бақылауларды тиімді түрде жүретіндігін қарастырады (мысалы, аудитор елеулі шаралар сипатын, мерзімін, ауқымын шешу кезінде бақылаудың жүргендігіне сүйенеді); өз маңызды шаралар бекіту деңгейінде жеткілікті және тиісті аудиторлық дәлелдерді қамтамасыз ете алмайды. Неғұрлым аудитор бақылау тиімділігіне назарын аударады, соғұрлым аудитор аса маңызды аудиторлық дәлелдер жинайды.

Aудитор  бақылау тесттерін дамытып жүргізу  келесі түрде қарастырылуы тиіс: 

- аудитор бақылаудың нəтижелілігіне сəйкес келетін сауалдар мен тестілейтін басқа да аудиторлық  шараларды  орындауы  керек;

- бақылау аудит барысындағы тиісті кезеңдер бойынша қалай қолданылады; 

- олар қолданылатын сәйкестік;

- кіммен, немен олар қолданылатын;

- тестілеуі қажетті бақылаулар басқа бақылаулар (жанама бақылаулар) тәуелді болуын, сондай жағдай болса, жанама бақылаулар тиімді жүретіндігін қолдайтын аудиторлық дәлелдерді алуға қажет па, қажет емес па деп аудитор шешуі тиіс.

Егер  аудитор аралықты кезеңде бақылау  операциялық жүргендігі бойынша  аудиторлық дәлелдер алса, аудитор  келесі түрде қарастыруы қажет:

- аралықты кезеңге қатысты бақылаулардағы шын мәніндегі өзгерістер бойынша аудиторлық дәлелдерді жинақтауы қажет;

- қалған кезең арасында алуы тиісті, қосымша аудиторлық дәлелдерді шешуі тиіс.

Аудиторлық  құжаттар аудиттің соңғы күніндегі жүйе жұмысын сипаттауды сақтауы керек. Бұл аудиттің бірінші күніне катысты болмайды. Егер елеулі өзгерістер болса, соңғы мәліметтерді ғана енгізуі керек. Себебі жүйені                тексеру — бұл негізгі көлемі жаңа клиентке бірінші аудиторлық тексеру жүргізу кезінде орындалатын жұмыс. Бұл ақпаратты алдыңғы тексеру кезінде құрылған жұмыс кұжаттарын алуға болады.

Көптеген, әсіресе ірі клиенттерде  есепке алу саясаты, лауазымдық нұсқаулар, ұйымдық схемалар, шаруашылық операцияларының картотекалары (файлдары) және басқалары бар. Олар ақпараттың құнды көздері болып табылады.

Лауазымдық нұсқауларды орындау міндеті анық және дәл анықтауды және әр лауазым үшін жауапкершілікті (қаржылық директор, менеджер, диспетчерлік қызмет және т.б.) іске асыруға көмектеседі. Сондықтан аудиторға саясатты орнататындар (әрекет желісі) және оны қолдайтын, бекітетіндер үшін билік пен өкілеттік дәрежесін анықтау, сонымен бірге саясат пен процедура беделі калай қамтамасыз етілетінін бағалау қажет.

Есепке алу саясаты  ішкі және сыртқы бухгалтерлік есеп талаптарына жауап беретін бухгалтерлік есеп жүйесі тиімділігін қамтамасыз етуі керек. Мұндай жүйе әкімшілікке кәсіпорынды басқаруды іске асыруға қажет жеткілікті, дәл және уақытылы ақпаратпен қамтамасыз етіп, сыртқы жақтарға (инвесторға, несие берушілерге, салықтық және басқа органдарға) қажетті ақпаратты алуда кепілдік береді.

Ұйымдық схема — бұл жеке адамның топта қалай жұмыс істейтінін және есеп берудің түрлері мен олардың арасындағы міндетін бөлудің қандай байланыстары бар екенін көрсетудің ыңғайлы тәсілі. Ол кім кімнің алдында есеп беретінін көрсету үшін аса ыңғайлы. Бірақ ресми емес қатынастар мен есептеменің толық процедурасын көрсетпейді. Сондықган ол басқа әдістерді алмастыра алмайды, бірақ басқа құжаттарды толықтырады.

Клиент  персоналына сұрақ қою. Тексерудің сан алуан кезеңдерінде аудитор клиент қызметкерлерімен әңгімелесу жене олар өз міндеттерін қалай орындайтынын білу қажеттілігі туады. Бақылау болуын көрсету үшін аудиторлар бақылау қағаздарын толықтырады.

Операцияларды бақылау (өтпелі тексерулер). Бір операцияның бірізділігін түсіну үшін бірнеше тән операцияларды бақылау пайдалы болады. Бұл процедура үшін блок-схемаларды пайдалану пайдалы (оны кейде технологиялық диаграмма деп атайды). Блок-схема - бұл шаруашылық операцияның, бухгалтерлік есептің барлық жүйесі бойынша ететінін көрсететін диаграмма нысанындағы бухгалтерлік есеп жүйесінің көрінісі. Оны пайдаланудың бірқатар ерекшеліктері:

- жүйе ішіндегі құжаттар қозғалысын көрнекті түрде көрсетеді және осы жүйе бөлігі ретінде жүргізілетін процедуралар және тексерулермен сол қозғалыстар арасындағы байланысты аудиторға көруге мумкіндік береді;     құжаттар қозғалысы дұрыс дайындалса, онда барлық құжаттар қозғалысының көздері мен соңғы пунктерін нақты көруге болатындай етіп, көрсетуге болады;

- кәсіпорынды бақылау жүйесіндегі, әлсіз орындарды бөліп көрсетуге көмектеседі;