- Өндірістік шаруашылық қызметі:
- негізгі өндірістік жолдары қандай және қалай олар тапсырыс берумен байланысты?
- әрбір өнім рентабелділігіне басқарушылық талдау жасай ма?
- қандай негізгі өндірістік жоспарлар ажасалады?
- қандай өндіріс күштілігімен клиент жұмыс істейді (толық., толық емес)?
- қандай шикізаттар мен материалдарды сатып алады, сонымен қатар қызмет көрсетуді пайдалану кім негізгі пайдаланушы болып табылады?
- альтернативті жеткізу көздері бар ма?
- еңбек даулары бар ма ( қаншалыұты олар өндірістік- шаруашылық қызметке әсер етеді)?
- өнім сапасына байланысты проблемалар болады ма?
- дайын өнімге баға қалай белгіленеді?
- өнімнің сапасына деген жоғары талаптар және жеткізуге байланысты қатаң шартты келісім – шарттар бар ма?
Әрбір тексеріс жасаған кезде сұрақтар
шеңбері, алдын –ала жоспарлау бланкінде
қарастырылған, клиент қызметінің талаптары
мен мүддлеріне байланысты кеміп
немесе артып отырады. Қаржылық есептілікке
тексеріс жүргізу үшін аудиторлық ұйым
қызметкерлертобын жинақтайды. Аудит
жүршізу үшін персонал таңдау аудитті
қамтамасыз ету үшін мұқияттылықты
талап етеді. Аудиттің техникалық және
кәсіби сапаға сәйкестігі бар тұлғалар
жүзеге асыра алады. Кең ауқымды
міндетті аудиторлық тексеріс жүргізу
кезінде оның басқарушысы бірнеше
қызметкерлер, сонымен қатар заңдар
мен салықтық сұрақтар бойынша кеңес
берушілер және басқа да мамандардың
қатысуына болады. Аз ауқымды аудитте
бір- екі штаттық жұмысшылары
жеткілікті.
Жұмыс талаптарымен келісу. Клиент пен
аудитор арасындағы келісім –
шарт 4 статья ҚР – ның «аудиторлық
қызмет туралы» заңына сәйкес қарастырылады.
Әрбір келісім – шарттың қорытындысы
алдын – ала келіссөзде қаралады.
Аудит жүргізу туралы келісім
болғанда екі жақ жұмыс талаптары
бойынша жазбаша құжат ұсынуға
міндетті. Аудитор клиенттің қойған
талаптарымен келіскен жағдайда оның
қойғвн талаптары мен қанағатын
анықтау қажет, сонымен қатар
аудит жүргізуге байланысты ұйымдастырушылық
сұрақтарды қарастырылады. Ол үшін клиент
аудиторлық ұйымның мекен - жайын
ресми түрде аудит жүргізу
туралы ұсынысын келісім - хат арқылы
жібереді немесе сәйкесінше қызмет көрсету.
Бұндай хат ерікті түрде құрылады.
Онда аудит жүргізу мерзімі, оны
жүргізу қажеттіліг, соынмен қатар
шешімін талап ететін сұрақтар, мүмкін
болатын гонорар көлемі және т.б.
көрсетіледі. Келісім – хат алғаннан
кейін аудиторлық ұйым алдын - ала
жоспарлау аудитін жүргізеді. Қаржылық
есептілікке тексеріс жасауға шақыру
себебін бағалаған кезде аудиторларға
ең көп мүмкіндік болатын пайдаланушыларды
анықтау керек. Егер кәсіпаорын сатылуға
дайындалған болса немесе оны қайта құру
қаралса,онда олар есептіліктің нақты
екенін дәлелдейтін кең көлемдңматериалдар
дайындау керек.
Клиент және аудиторлық ұйым аудит жүргізуге
байланысты келісім-шарт талаптарын біркелкі
түсінуі қажет.Түсінбестілікті минимумға
апару үшін, бұл талаптпарды келісім-шартта
анықтап белгілеу керек. Міндетті хаттың
құрамында міндеттер аудитті жоспарлау
үшін маңызды, себебі ло тестер жүргізу
және жалпы аудитті орындау мен басқа
да қызмет көрсету мерзімінің шарттарын
қвмтиды. Аудиторлық қызмет көрсету туралы
келісім-шарт Қ.Р-ң Азаматтық Кодексінің
384 статьясына сәйкес қызмет көрсетуі
қайтарымды келісім-шарт категориясына
жатады.Келәсәм-шарт қорытындыланғаннан
бастап күшке енеді және екі жақ үшін де
міндетті болып табылады және белгіленген
мерзіміне дейін әрекет етеді. Егер соңғысы
көрсетілмесе, онда келісім-шарт сонда
берілген уақытқа дейін әрекет етеді деп
танылады. Әрекет ету мерзімі тоқтатылады
егер:
- келісім- шартта негізделген иіндеттерді атқару мүмкін емес болған жағдайда (Қ.Р. Азаматтық Кодексінің 374 статья бойынша);
- белгіленген тәртіпке байланысты екі жақтың банкрот деп мойындаған болса;
- келісім-шарт жасаған мемлекеттік мүшесін алып тастаған немесе өзгерткен жағдайда (Қ.Р. Азаматық Кодексінің 404 статья бойынша);
Аудиторлық тексеріс жүргізу келісім-шартты
ресми құжат болып табылады. «Аудитор
– клиент» арасындаңы қарым-қатынасты
регламентейтін және жай келәсәм-шарттардан
айырмашылығы жоқ кәсіпкерлік қызметте
пайдаланылады. Басқалар сияқты, бұл
келісім-шартта заңды түрде қатаысушы
жақтар қызығушылық келісімін көрсетеді
және осы жағдайда тапсырыс беруші
–клиент, атқарушы – аудиторлар. Дегенмен,
кәсіпкерлікте пайдаланылатын маңызды
келісім-шарттардың басқа келісім-шарттардан
ерекшеленеді. Біріншіден, келісім-шарт
жасаған кезде үшінші жақ (қаржылық
есептілік мәліметтерін пайдаланушылар)
қызығушылығы есептеледі. Себебі деректер
бойынша аудитор сапасыз тексеріс жүргізу
нәтижесінде болған залал үшін тек клиент
алдында ғана емес ,сонымен қатар пайдаланушылар
алдында жауапты болады. Келісім-шартқа
қол қою алдында аудиторға қажетті түрде
мүмкінділігінше клиенттің тілегін нақты
анықтап алу керек және оның талабының
дұрыс тұжырымдалуына көмек беру. Аудиторлық
тексеріс жүргізуінің сапасы, аудиторлар
мен клиент арасындағы қарым-қатынасы
көбіне аудит жүргізу келісім-шартының
нақты құрылуына байланысты болады. Аудиторлық
ұйымның көбіне келісім-шарт жасаудың
стандарттық түрін пайдаланады. Бірақ
нақты кәсіпорында аудит жүргізу ерекшелігін
ескерген жөн, себебі клиент көбіне толық
мөлшерде оның мәні мен мазмұнын түсіне
бермейді. Аудиторлық тексеріс жүргізу
келісім-шарттында клиент тексеріс жүргізуге
қажетті құжаттарды ұсыну мерзімін анықтаған
жөн, себебі клиент аудитроды шақырып
алады, бірақ бухгалтерлік есебі жиі дайын
емес, бұл жұмысты өте қиындатады. Келісім-шартта
тапсырысшы талабында аудиторлық ұйым
алдын-ала төлеу сомасын көрсеткен дұрыс,
аудит шаралары кезінде аудиторлық қаржылық
тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Клиент
жағынан оған деген «қысымның» болуы және
аудит үшін сыйақыны төлемей қою мүмкіндігін
жояды. Әдетте аудиторлық ұйым талап ететін
алдын-ала төлеу сомасы 50-ден – 100% дейін
мөлшерді құрайды. Келісім –шартта тексеріс
кезінде аудиторға тапсырысшының көмек
көрсету міндеттеме пунктін қарастырған
жөн (яғни, түгендеу кезінде жәрдем беретін
қызметкерді анықтап беру, мүмкін болған
жағдайда аудиторлық командировкаға шығу
үшін қамтамасыз ету және т.б.) Қызмет үшін
төлеу Қ.Р-ң Азаматық Кодексінің 385 статьяға
сәйкес, келісілген баға бойынша тапсырыс
беруші көрсетілген қызмет үшін төлеу
міндетті.
Келісім-шарттың негізгі бөлімдері
– бұл:
- келісім-шарт заты;
- қызмет көрсету мерзімі;
- құқықтар;
- міндеттемелер;
- жақтар жауапкершілігі;
- төлеу талаптары мен мөлшері;
- басқа да талаптар.
Аудиторлық тәуекел және маңыздылықты
бағалау. Қаржылық есептілікті тексеруді
жоспарлау кезінде аудитор алдағы
аудиторлық жұмыстың сипатын және көлемін
анықтайды. Клиент «тәуекелдірек» болған
сайын жұмыс көлемі де сәйкесінше
көбірек болатыны ескеру қажет. Сондықтан
аудитор маңыздылық пен тәуекелділікті
бағалауы қажет. Аудиторлық шаралар мен
бұрмалау салдарын бағалауды жоспарлау
кезінде маңыздылық ескеріледі. Маңыздылық
туралы алдын –ала пікірлескенде баланс
бөлімшелері үшін маңызды болатын кіріс
және шығыс туралы есептілік, ақша қозғалысы,
меншікті капиталды пайдалануын толық
бағалау жатажы. Қаржылық есептілік үшін
маңыздысы туралы алдын-ала пікірлесу
мақсатының бірі болып жалпы жалпы аудиторлық
жоспарды анықтау кезінде аудитор көңілін
қаржылық есептіліктің маңызды элеметтеріне
аудару керек. Бірақ практикада бұндай
пікірлер және негізгі көрсеткіштер бойынша
біріккен қателер деңгейі болып, көлемі
арнайы басқарушылармен қарастырылған
ішкі ұйымдық стандарттарға сай жасалады.
Тексеріс жоспарлай отырып, аудиторға
маңыздылық деңгейін анықтау қажет, бұл
есеп құжаттарындағы кез-келген қателер
мен бұрмалауды табуға мүмкіндік береді.
Аудиторлық тексерістің барлық сатыларында
маңыздылықты бағалайды: жоспарлау, аудитті
жүргізу, және аудиттің қорытындысын жалпылау.
Жоспарлау кезінде аудитор алдын ала баланс
бөлімшелері, кіріс және шығыс туралы
есепте жеке алғанда және толық қаржылық
есептілік туралы пікір жасайды. Аудитор
маңыздылықты бағалағанда белгіленген
дәйектілікпен атқарса болады.
Әр саладағы қателер саны аудит
жүргізу барысында бағаланады. Сондықтан
аудитор маңыздылық туралы жасаған
алдыңғы пікірін өзгертіп отырады.
Бағалауды қайта қарау негізінің
бірі болып өзгеріс немесе аудитордың
жасаған қорытындысы, яғни алдыңғы
қабылдаған деңгейі һте жоғары немесе
төмен. Маңызды жоспарлау кезінде төмен
деңгейді белгілеу бұрмалау тәуекелділігін
төмендету үшін және қажет болғанда маңыздылық
деңгейін коррктілеу. Бұл есеп кезінде
дәлелдемелерді алғаннан кейінгі соңғы
күнде жасалады. Маңыздылықтың жоспарлы
деңгейін анықтау арнайы Бұйрық негізі
бойынша арнайы аудиторлық ұйыммен құрылған,
маңыздылық деңгейін алдын-ала бағалау
қаржылық есептілік көрсеткіштеріне сәйкесінше
жасалады.
Тәуекел әртүрлі формаларды қабылдайды
және тәуекел сияқты көрінеді:
- клиент тұрақсыз нарық жағдайында жұмыс істеп жете алмайды;
- қаржылық есептілік басқару жүйесінің қателерінен бұрмалау немесе ішкі бақылау таппай, қате түзелмейді.
Жалпы жоспар құрастыру мен аудит
бағдарламасы.
Аудиторлық тәуекел аудит жасап
отырған дәлелді қаржылық есептілік
туралы ойының бұрыс болып қалған
жағдайда.Аудитор тәуекелділігін 0-ге
көздеу амалдары жоқ, бірақ аудитор
әрқашан аудитті жоспарлау кезінде
барлық мүмкін факторлардың есебі жолымен
тәуекелді максималды төмендетуге
ұмтылу керек. Аудиттің халықаралық стандартының
«Тәуекелділікті бағалау және ішкі бақылау»
10 бабында айтылады: «Аудит жүргізу әдістемесін
жасау кезінде тәуекелділікті бақылауды
(ажырағысыз тәуекелділікті бағалау нарядымен)
алдын-ала бағалау үшін сәйкесінше тәуелділік
болмауын анықтау керек, ол нақты қаржылық
есептілікке қатысты қабылдануы мүмкін,сонымен
қатар сипаттамасын және маңызды шаралар
көлемін анықтау үшін, осындай нақтылықты
тексеруге бағытталған». Біріккен ажырағысыз
тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігі
клиент тәуекелділігін құрайды, яғни тәуекелділіктің
екә түрі де клиентке заңды тұлға ретінде
қатысы бар. Бұл заңды тұлғаның екі тәуекелділік
элементі бухгалтерлік есеп жүйесін бөлшектеп
зерттегеннен кейін бақылау тәуекелдігін
қайта қарау қажетттілігіне қарамастан
заңды тұлғаның екі тәуекелділік элементін
жоспарлау кезінде аудитор ескеруі қажет.
Жоспарлаудың мақсаты ең тиімді және квалификациялы
тең шараларды жасайды. Алайда аудиторлық
шаралар ең көп тәуекелділікпен байланысты
аудандарға бағытталады, сонымен қатар
тәуекелділік төмен аудандардағы қажетсіз
жұмыс жұмсамау. Мысалы, аудитор ажырағысыз
тәуекелділікті бағалау үшін кәсіби ой-пікірін
қолданады, яғни бағалау, мысалы, қаржылық
есептілік деңгейінде мынадай факторларды:
- тәжірибелік субьект басқарушының біліктілігі және шынайылығы, сонымен қатар кезең ішінде оның құрамындағы өзгерісі;
- субьект басқарушыларына әдеттегідей емес қысым, мысалға, қаржылық есептілікті бағалауға апаратын жағдайлар. Мысалы бұндай жағдайлар болып саладағы банкрот кәсіпорындардың санының көп болуы немесе субьектің ары қарай дамуына капиталдың жеткіліксіздігі;
- субьект бизнесінің сипаты, потенциалын ашатын техникалық ескеруі оның өнімі мен қызметі капитал құрылымының қиындығы, жақтар байланысының мәні, орналасуы және оның өндіріс көлемінің географиялық таралуы;
- Субьектің қызметін жүзеге асыратын саладағы әсер етуші факторлар немесе экономикалық жағдайы болуы мүмкін бәсекелестік жағдай.
Қаржылық тенденциясы мен коэффициенттермен
анықталатын, сонымен қатар технологиялық
өзгерістер, берілген салада таралған
тұтынушы сұранысы және бухгалтерлік
есепті жүрзізу тәжірибелігі:
- қаржылық есептілік шарттары, бұрмалауға шалдықтыруы мүмкін.
Ондай шоттар болуы мүмкін, алдыңғы кезеңде түзетуді қажет ететін және субьективті бағаның жоғары деңгейін болжайтын;
- операциялар қиындығы және эксперттерді қажет ететін басқадай
жағдайлар;
- пікір деңгейі, берілген шоттар сальдосын анықтағанда;
- активтердің шығындалуына душар ету және заңсыз пайдалану,
мысалы, ең қажет ететін және мобильді активтерге қатысты, ақша
қаражаттарына сәйкес;
- әдеттегідей емес және кешендік операциялардың соңында, әсіресе
соңында немесе кезең соңына жақындағанда;
- операциялар, әдеттегі өңдеу шаралар душар болмайды.
Тәуекелділікті анықтаудың қиындығы
болып нақты құнының бағасы
ретінде есептеуге болмайды, себебі ол
жоғары, орта немесе төменгі
(интуициялық әдіс) ретінде анықталады.
Сондықтан алдын – ала жоспарлау
кезінде бақылау тәуекелділігін бағалау
жүргізуге болады, «Тәуекелділікті
бағалау бойынша сұраулық».
Қорытынды
Аудиторлық тексеруге
кіріскенде ең алдымен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің басшылары өз принциптері
мен негіздеріне сәйкес қаржылық
есептемелерді ашу және бухгалтерлік
есепті жүргізу үшін қабылданған
тәсілдер жиынтығын білдіретін есептік
саясат бойынша кәсіпорын басшысының
бұйрығы шыққанын немесе шықпағанын
анықтап алу керек.
Есептік саясатты қалыптастырудың
негізіне шаруашылық операцияларды, активтерді,
меншік капиталды, міндеттемелерді, қызмет
нәтижелерін және т.б.баламалы тәсілдерге
мүмкіндік беретін есеп стандарттары
жатады. Есептік саясатты қалыптастыру
әрбір стандарттарда берілетін тәсілдердің
біреуін таңдауды, оны (таңдалғанын) шаруашылық
жүргізуші субъект қызметінің жағдайына
қарай негіздеуді, бухгалтерлік есепті
жүргізудің және қаржылық есептемелерді
ұсынудың негіздері ретінде қабылдауды
білдіреді (немесе ұйғарады). Ол қаржылық
есептеменің әзірленіп, ұсынылуына әсер
ететін маңызды да жауапты процедура болып
табылады. Есептік саясатты қалыптастыру
ісіне субъект басшысы жауапты. Кәсіпорынның
есептік саясатымен танысу барысында
аудитор қаржылық есептемелерді пайдаланушылардың
шешім мен бағалауына елеулі әсері бар
бухгалтерлік есептің жүргізу тәсілінің
есептік саясатын қалыптастыруда таңдалғаны
толық ашылды ма, міне осыны анықтап алуы
керек. Қаржылық есептемелердің құрамында
ашылуы тиіс және кәсіпорынның есептік
саясатын қалыптастыру барысында қабылданған
елеулі жүргізу тәсілдері бар бухгалтерлік
есеп стандарттарына сәйкес мыналар көрсетіледі: