Есеп саясаты

Аталған принциптерді  сақтамау шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайын бұрмалып көрсетеді. Есептік ақпарат пен активтер мен міндеттемелердің статьяларын бағалауда бұрмалауға жол берген, есептік деректерді әдейі теріс көрсеткен басшылар мен бас бухгалтерлер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жауапкершілікке тартылады.

3. Есеп саясатын мазмұнының аудиті

Кәсіпорынның есеп саясаты  осы ұйымның құрылған уақытша  дайындалады. Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп (экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған  есеп саясатын кәсіпорынның басшысы  өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.

Бұйрықтың құрамында есеп саясатын есеп беру жылына қабылданған  барлық пункттерінің мазмұны толық  ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң негізінде есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан  Республикасының заңдарымен қатар  есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі құжаттары негізге алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер, бұйрықтар мен өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол туралы түсініктеме  берілуі қажет.

Есеп саясаты кәсіпорын  активтері, міндеттемелері, меншік капиталдары, иабыс пен шығыстарына қатысты  құрастырылады. Әр бөлімде көрсетілетіндер:

1. бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері және қаржылық есеп беруін құрастыру;
2. есеп саясаты құрылымының бастапқы жағдайы негізделеді;
3. есеп саясаты іс жүзіндегі ішкі нормативтік ережелерге сәйкес келтіріледі (әзірленген жергілікті есеп құжаттары, тауар – материалдық бұйымдардың жабдықтаушыдан дайын өнімге дейін өту тәртібі және т.б.);
4. қажет болған жағдайда жаңасы әзірленеді немесе іс жүзіндегі лауазымды нұсқауларға, ережелер, құжат айналымының сызбасына өзгертулер енгізіледі, олар есеп саясатына қосымша болып табылады немесе жеке құжат ретінде басқарушының бұйрығымен бекітіледі.

Есеп саясатына өзгертулер енгізу тек іс жүзіндегі стандарттар немесе заңдарға өзгертулер енгізілген жағдайда ғана жасалады. Есеп саясатына енгізілген әр өзгерту бұйрықпен бекітіледі.

Сондықтан ұйым есеп саясатының жобасын өңдеу – бұл өте  маңызды және жауапты іс. Есеп саясатын жаңа ағымдағы жылдың басынан енгізу ұсынылады.

Есеп саясатын өңдеу кезінде  бухгалтерлік есептің негізгі рұқсат және сапалық мінездемелерін сақтау қажет:

1. Есептеу қағидасы. Осы қағидаға сәйкес, операция және басқа жағдайлардың қорытындылары, егер де олар есеп жазбаларында пайда болған кезде (ақша құралдарын немесе олардың эквиваленттерін алғанда немесе төлегенде емес) және көрсетілген кезде мойындалады, және сол мерзімге жататын қаржы есептеулерге енгізіледі.
2. Үздіксіз қызметінің қағидасы. Есеп саясаты мына рұқсат негізінде дайындалады: ол мекеме үздіксіз жұмыс істегенде және операцияларды келешек көріністе жүргізген кезде болады. Яғни ұйым өзінің қызметінің көлемін қысқартуға немесе оны жоюға мәжбүр емес.
3. Түсінік қағидасы. Есеп саясаты негізінде берілетін хабар қолданышуларға оңай түсінік береді.
4. Орындылық қағидасы. Берілген хабар орынды болады, егер де ол қолданушылардың экономикалық шешміне әсер етіп, олардың бұрынғы, қазіргі немесе болашақтағы құбылыстарын бағалауға көмектеседі, өткен бағаларын дәлелдейді (немесе түзетеді).
5. Түбегейлік қағидасы. Хабардың орынды болғанына оның өзгешелігі мен түбегейлігі маңызды әсерін тигізеді. Ерег де қаржы есеп беруі негізінде қабылданған қолданушылардың экономикалық шешімдеріне хабардың рұқсаты немесе бұрмалауы әсерін тигізген болса, хабар түбегейлі болып есептеледі.
6. Сенімділік қағидасы. Хабар сенімділік сапасымен иемденеді, егер де ол қатеден және қызығушылықтан аулақ болса, яғни хабар болған оқиғаларды толықтай шындықпен көрсетсе.
7. Салыстыру қағидасы. Ұқсастық операциялардың және басқа да жағдайлардың қаржылық қорытындысын көрсетуі мен өлшеуі барлық ұйымдардың қызметінеде бірінен кейін бірі іске асуы керек және басқа да ұйымдарда солай болу керек. Дәлірек айтқанда, бір ұйымның көрсеткіштері жылдан жылға қазіргі және бұрынғы кез бойынша бірдей бір әдіспен қолданылып, түсінікті болып, сол мәліметтерді басқа ұйымдардың ұқсастық көрсеткіштермен салыстыру үшін қажет.          

Кәсіпорынның есеп саясатына  енгізілген өзгертулер осы ұйымның  басқару құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен ресімделуі қажет. Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда  жүргізізілу мүмкін:

• Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
• бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі салдарынан;
• жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және т.б.

Есеп саясатына өзгерістерді енгізу кезінде салыстыру қағидасы хабардың дайындығын ретроспективада  жөн көруде, яғни өткен мерзімге түзетуді енгізу қажет, сол өзгерістер бұрынғы мерзімде де болған сияқты, немесе перспективада, яғни өткен мерзімдердің қорытындылары қайтадан еесептелмейді.

Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның  есеп саясатының дайындарған кезінде  таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты  кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына қарамастан қолданылады. Ұйымның филиалдарының, еншілес және   тәуелді     серіктестерінің   және   тағы   басқа  бөлімшелерінің   өзіндік 

бухгалтерлік есеп жолдарын жүргізуіне, яғни басқа есеп саясатын тағдауына құқығы жоқ.

Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерінің есеп саясатындағы болған өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.

Ұйымдардың түсініктеме  жазуларына (пояснительная записка) жыл бойы орындалған жұмыстар бойынша  жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен  қатар бухгалтерлік қорытынды есеп туралы шығарылған шешім және бөлу тәртібі жазылады. Сонымен қатар  осы түсініктеме жазуда кәсіпорынның келесі жылға қабылдаған есеп саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына өзгерістер енгізілген болса) жазылады.

Қолданылып жүрген стандарттар  мен салық салу жүйесіне бағдар ұстаған  шаруашылық жүргізуші субъект нарықтық экономика жағдайында есеп пен салық саясатын қалыптастырады.

Есеп саясаты–бұл бухгалтерлік және салық есебін жүргізу әдістерінің, принциптерінің, ережелер мен процедураларының жиынтығы және солардың негізінде қаржылық есеп беру [10].

Қаржылық есептіліктің әрбір  элементі аудиттің нақты мақсаттарының  бірі болып табылады. Оларды белгілеп болған соң, нақты мәліметтерді жинау  шараларын бастауға болады. Аудитор  анықтау керек, жағдайға сәйкес қандай дәлелдемелер және қандай әдістемелердің көмегімен жинау керек. Бұл процесс  белгіленген жолмен тексеруді талап  етеді, сондай-ақ, стратегияда болып  табылатын, осы арқылы аудитор шынайы мәліметтер ала отырып, қаржылық есептілік  туралы ой – пікірін жазуға мүмкіндік  береді. Аудиторлық тексерудің стратегиясы  тексеру жүргізгенде мүмкіндігінше  мақсатқа жетуде парасатты жолдар арқылы талдау негізі болып табылады және аудиторлық тәжірибелігімен дәрежесіне байланысты аудиторлық серіктестік  фирмалар мен клиенттің ұзақтығына, яғни клиенттің біліктілік деңгейі, аудитормен шығарылатын есептің  ерекшеліктері және басқа да факторлар. Стратегиялық тексеріс шараларының  көлемі мен уақыты бөліп тарату әдісі  көрсетілген, аудиторлық дұрыс тексеріс жүргізуіне мүмкіндік береді. Бұл  тексеріс жүргізудегі жалпы жоспар мен бөлшек шараларының арасынмдағы  байланыстырушы буын болады, бағдарлама мазмұнында қаралған, сонымен қатар  белгіленген шаралардың нәтижелік  пен тиімділікті бағалаудың негізі болып табылады. 

Аудиттің 200 халықаралық  стандартына сәйкес «Қаржылық есептілік  аудитін реттеудің мақсаты мен  жалпы қағидалары» термин «аудит ауқымы» аудиттің шараларына жатады, кейбір жағдайларда аудиттің мақсатына  жету үшін қажет етеді. Қаржылық есептілік  аудитінің ауқымын анықтаған  кезде 3 негізгі сатысын бөліп  көрсетуге болады.

Аудиттық жоспарлаудың мақсаты  мен қағидалары.

Аудитті жоспарлаудың мақсаты. Аудиттің 300 халықаралық стандартының «жоспарлау» көрсетілген, жоспарлаудың негізгі мақсаты - тиімді аудит жүргізуді  қамтамасыз ету. Жоспарлауға байланысты жұмыстар аудиторға аудиттің қажетті  аудандарына көңіл аударуына  көмек береді, потенциалды проблемеларды табу мен бастаған жұмысты уақытында аяқтау. Сонымен қатар, тапсырысты аудитор, асистенттер арасында ұтымды бөлумен эксперттердің атқаратын жұмысын үлестіру. Аудиторға кәсіби жауапкершілікті өзіне алу үшін тексеріс жүргізуге қажетті жеткілікті дәлелдемелер жинау керек. Сонымен қатар, дәлелдемелер құны минималды болу керек. Бұл жоспарлану жұмыстарына байланысты болады. Сондықтан әрбір тексеріс үшін аудитор жоспар құру керек, оның мақсаты:

• аудиторлық шаралардың қажетті көлемін анықтау; 
• тексеріс жүргізу шараларын бағалау; 
• аудит жүргізудің сапасын қамтамасыз ету болып табылады. 

Аудитті жоспарлаудың қағидалары. Аудит жоспары аудит жүргізудің жалпы қағидалары негізінде жасалады, сонымен қағидалар арқылы: 

• кешенді жоспарлау;
• үздіксіз жоспарлау;
• оңтайлы жоспарлау;

Аудиттің кешенді жоспарлау  қағидаты жоспарланудың барлық сатылары арасындағы өзара байланысы мен  келісімділігін қамтамасыз етеді, яғни аудиттің алдын – ала жоспарланудан, жалпы жоспар мен бағдарлама жасалуына  дейін қамтамасыз етеді. 

Аудиттің үздіксіз жоспарлау қағидаты аудиторлар тобына арналған есеп қисаптарын анықтайды және жоспарлану сатыларын  бөліп тарату мерзімі бойынша  және құрылымдық бөлімдер арасындағы байланысын қарастырады. 

Аудиттің оңтайлы жоспарлау  қағидаты жоспарланудың нұсқаулығын  қамтамасыз етеді, критерийлер негізінде  аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасы үшін оңтайлы нұсқаны таңдап алуына мүмкіндік береді. Оның аудиторлық ұйым анықтайды.

Аудиттық жоспарлаудың сатысы.

Аудитті жоспарлау сатысы. Жоспарлау - аудит жүргізуді мейлінше парасатты  атқаруға мүмкіндік беретін шара және сондай-ақ тәуелділікті төмендетеьін маңызды жағдайлардың айқындалмауы. Жоспарлау - аудиторлық іс-шаралар тізімінің  жай ғана механикалық құрастырылымы  емес, кез келген тексеріс жүргізу  шараларында қайталынып келіп отырады. Әрбір клиент жеке жоспарлау кезінде  ескеру қажет. Аудиторлар өз жұмысын  тексеріс жасаймын деп отырған ұйымның  қызметімен танысудан бастау керек. Ол үшін оны ұйымдастыру құжаттарын зерттеу, қызмет түрі мен оған деген  лицензиясы, есеп саясаты және т.б. Басқарушылар мен үйым мамандарымен ынтымақтасу  кезінде қаржылық есептілік көрсеткіштерін анықтау керек, клиент қызметінің ауқымын  байқау үшін қажет. Тек қана қайта  зерттеу нәтижесінде ұйымның  алдағы уақыт жұмыстарының үлгілі көлемі мен еңбек сыйымдылығын анықтауға  болады, сонымен қатар аудит ұзақтығын. Сәйкесінше жұмыс көлемі, оның қиыншылықтары  мен ұзақтығынан аудит жүргізу  құны анықталады. 

Жоспарлау шараларын сатылар бойынша көрсетуге болады:

• Алдын – ала жоспарлау;
• Клиент туралы жалпы мәліметтер жинау;
• Аудиторлық тәуекелділіг мен маңыздылығын бағалау;
• Ішкі бақылау жұмысын бағалау.

Алдын ала жоспарлау. Алдын ала  жоспарлау сатысы келесі аудиторлық қызмет жағдайларынан тұрады: 

• клиентті таңдау және аудит атқарғаны туралы шешім қабылдау;
• аудит жүргізу үшін персонал таңдау; 
• жұмыс талаптарымен келісу; 
• аудит жүргізуге клиенпен келісім- шарт жасау. 

Клиентті таңдау аудит атқарғаны  туралы шешім қабылдау. Аудиторлық ұйым қажет деп таныған клиенттермен ынтымақтасу міндетті емес, қызмет көрсетуді жалғастыру, егер өзара  қатынасты қажет етпесе. Ұйым саясаты  жаңа клиенттерді таңдауға байланысты мынандай элементтерді қамтиды: 

• болжалды клиенттің репутациясын бағалау, оның қаржылық жағдайының мықтылығын және бұрынғы аудиторлық ұйыммен қарым-қатынасы; 
• мүмкін болатын клиентке деген аудиторлық ұйымның тәуелсіз бағасы. 

Клиенттер мен қарым-қатынасын  жалғастыру туралы сұрақтары кезеңімен  құрастырылады (мысалы, жыл сайын) немес  пайда болған ерекше жағдайларда. Тексеру  басталу туралы шешім қабылдағаннан  кейін оны жүргізу мақсаты  мен ауқымы анықталады. Көпшілік аудиторлық фирмалар өзінің тексеріс жоспарының ішкі құрастырады, клиенттің өзгешелік  саласына бейімділігі. Аудиторлық ұйымның  ішкі фирмалық стандарты негізінде  клиентпен танысуы жоспарлау  бланкінде көрсетілу керек. Төменде  көрсетілген бөлімшелерден тұрады:

• Экономикалық және оның басқаруы туралы жалпы мәліметтер. Аудиттің 310 халықаралық стандартында «бизнес біліктілігі» сәйкесінше, «қаржылық есептілікке аудит жүргізгенде аудитор клиенттің бизнесі жайлы білуі немесе біліп алуы көлемді, жағдайды, операциялар мен қабылдаған практиканы түсіну және айқынмдау қажеттілікті болуы керек, бұлар аудиторлар бойынша, қаржылық есептілік, тексеріс және аудиторлық есепке маңызды әсер етуі мүмкін» Аудиторлық біліктілік деңгейі, қызмет көрсетуіне байланысты сала, субъект қызметінің жүзеге асыру шеңберінде және экономика туралы жалпы білімі кіреді. Талап ететін білім деңгейі әрқашан субъект басшылығынан төмен болады. Клиент бизнесі туралы білімді игеру үздіксіз және кумулятивті мәліметтерді бағалау және жинау шарасы, соынмен қатар осы білімнің аудиторлық дәлелдемелерге өатысты болуы керек. Мысалы, мәліметтер жоспарлану кезінде пайда болуына қарамастан, ол әдетте соңғы кезеңдерінде толықтырылады және айқындалады, яғни қалай аудитор клиенттің бизнесі туралы аса толығырақ танысу шамасына байланысты болады. Субъект және сала туралы білім қайнар көзі үшін де болуы мүмкін: 
• аудитордың бұрынғы субъект мәліметтері мен сол саладағы жұмыс тәжірибесі; 
• жұмыс қызметкерлері мен сала және субъект туралы пікірлесу; 
• берілген субъектің жұмыс істемейтін компитенттін адамадардан субъект және сала туралы мәліметтер; 
• салаға қатысты жариялымдар (стастистикалық материалдар, кезеңдік баспа статьялары); 
• субъектің әкімшілік және өндірістік жағдайларына аудитордың қатысуы; 
• Субьектің дайындаған құжаттары (отырыс протоколдары, жарнама материалдары, өткен жыл бойынша жылдық және қаржылық есептіліктер, субьектің әкімшілік құрамының ішкі есептері, басқару саясаты бойынша басшылық, лауазымдық инструкциялар, сату және маркетинг жоспарлары). 

Клиент бизнесін білу аудитордың кәсіби ой – пікірінің негізі болып табылады. Клиент қызметін түсіну және оны сәйкесінше алынған мәліметтерді пайдалану аудиторға: 

• проблемеларды анықтау және тәуекелділікті бағалауға; 
• тиімділікті жоспарлау және аудит атқаруға; 
• аудиторлық дәлелдемелерді бағалауға; 
• клиентке қызмет көрсетуді қамтамасыз етуге көмектеседі. 

Клиенттің әкімшілік және өндірістік жағдайларын қарай оның бизнесі  мен операцияларын дұрыс түсінуге көмектеседі, себебі аудитордың қызметкерлер жұмысын бақылауға жіне ір деңгейдегі басқарушылар мен жеке әңгімелесуге мүмкіндігі бар. Аудитте, тәуекел негізінде, клиент бизнесін тану мен жоспарлауға барлық аудиторлық шаралардың жартысына жуығы апарылады. Субьект басқарушылары туралы мәліметтер жинау кезінде келесідей аспектілер қаралады: 

• іскерлік абырой және әкімшілік құрамының жеке өкілдерінің кәсіби тәжірибелігі; 
• жиналыс жүргізу мерзімдері; 
• лауазымды инструкция және міндеттерді енгізу; 
• ішкі аудит жүргізуінің болуы; 
• кадрлар жинақталуы, кадрлар ағымдылығы; 
• қызметкерлер туралы ереже және коллективті келісім – шарт ұсыныны және т.б. 
• Қаржылық шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштері. Клиенттің ағымдағы жіне болашақтағы жағдайын түсіну үшін ағымдағы және болашақ рентабельділігі, өтімділігін ( қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу қабілеті) және капитал жеткіліктілігін(ұзақ мерзімді міндеттемелерді өтеу қабілетттілігі және сәйкесінше қаржы өсуі) зерттеу керек. Алдын – ала жоспарлау бланкінде келесідей сұрақтарды құрастыру қажет: 
• табыс құрылымы мен өсу тенденциясының басқа негізгі экономикалық көрсеткіштерімен байланысы қандай? 
• қолма – қол ақша қаражаттарының қозғалыс тенденциясы қандай? 
• қолма – қол ақша қозғалысы мен табыс арасындағы айырмашылық нәтижесінің себебі неде? 
• қолма – қол ақша қозғалысының сенімді болжау дайындалған ба? 
• өтімділікке байланысты қандай ереже болады? 
• ұзақ мерзімді жалдық міндеттемелері бар ма? 
• күмәнді талаптар бойынша күрделі соммалар бар ма?