Есеп саясаты

Бұл деректер қаржылық есептемелердің аудиторлық тексерулерін тізбектілікпен жүзеге асыруда аудиторға қажет  болады. Аудитор кәсіпорын айналысуы тиіс қызмет түрі жарғыда көрсетілетінін есте ұстауы керек. Кейбір кәсіпорындар өндірістік қызметтен бастап инжинирингтік немесе консалтингтікке дейін көптеген әдістермен айналысатынын атайды. Алайда олардың барлығы қазіргі уақытқа тән болып отырған бастапқы капиталды жинап алуды қамтамасыз ететін сауда – саттық және делдалдық қызметтерді атап кетеді.

Клиент – кәсіпорын  қызметінің көп қырлы болуы аудиторларға айтарлықтай қиындықтар тудырып  отыр, өйткені бір ғана ұйымнан  өнеркәсіп өндірісін де, құрылысты  да, сауданы да және бұрын қоғамдық тамақтандыру деп аталғанды да (бар, кафе, ресторан) кездестіруге болады.

Сондықтан да аудитор клиент – кәсіпорынмен танысар алдында  мыналарға дайын болуы керек: мәселен, бухгалтерия басшылары, өнеркәсіп есебін жақсы білгенімен, сауда есебін жеткілікті дәрежеде меңгермеген, т.с.с. әмбебап (жан – жақты білу) білімге ие болмағандықтан, есептің қай учаскесінде елеулі кемшіліктер кездеседі. 

Ұйымның өзінің есеп саясатын өндеу мүмкіндігі мен қажеттілігі  бухгалтарлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша  баптарда (стандарттарда) қарастырылған  бухгалтерлік есептің кез келген мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан  Республикасының заңы мен Бухгалтарлік есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі көрсетілген. Бұл бекітілетін құжаттардың  қатарына мыналар жатады:

• Бухгалтерлік есептің уақытылы және есеп берудің толық тиісті талаптарына сәйкес жүргізілуі;
• Бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және аналитикалық шоттарының жұмысын жоспары;
• Алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
• Ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
• Актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
• Актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентарзациясын) өткізу тәртібі (реті);
• Құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өндеу технологиясы;
• Шаруашылық операциялары бақылау тәртібі;
• Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер;
• Кәсіпорының қабылдаған есеп саясатын сол ұйымдағы бухгатерлік есептің маңызды мәселелерінің бірі.

Ұйымның есеп саясатын таңдауы  мен негіздеуіне келесі негізгі  факторлар әсер етеді:

• меншік нысанымен құқықтық-ұйымдастырушылық нысаны (жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ашық  акционерлік қоғам, жабық акционерлік қоғам, өндірістік кооператив және тағы басқа);
• салалық қызметтің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл шаруашылығы және тағы басқа);
• Қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа тізімдік саны және тағы басқа);
• салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша жеңілдіктер немесе салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы басқа);
• қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы (ұйымның экономикалық дамуының ұзақ мерзімдік перспективасының мақсаттары мен міндеттері, инвестициялардың жұмсалу бағыты, келешектегі (перспективалық) мәселелерді шешудің тактикалық тәсілдері);
• ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне қажетті барлық бағыттары бойынша);
• материалдық базасының болуы (компьтерлік техника мен басқа да оргтехника жабдықтарымен қамсыздандырылуы, бағдарламалық- әдістемелік қамсыздандыру және тағы басқалар);
• кәсіпорындағы бухгалтерлік мамандарының (қаржы бөлімі қызметкерлерінің) біліктілігі және басшылардың  экономикалық батылдылығы, ынталылығы мен тапқырлық деңгейі;

Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама қайшылықсыздығы мен  орындылық талаптарына сай болу қажет.

Көрсетілген талаптардың  әрқайсының мазмұнын қарастырайық.

Толықтылық. Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның есептеу  жолын толық қамтамасыз етуі керек.

Уақыттық. Кәсіпорының шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік есеп пен беруде уақытында көрініс табуы  қажет. Ешқандай операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмейді немесе орындалмай тұрып есепке алынбайды.

Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке алынуға тиісті кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына жол бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік (кепілдік) бар болатын кірістер алынады [2].

Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің  таңдалынған әдістері әр айдың соңғы  күнтізбелік күніне айналымның талдамалық есебі мен шоттар бойынша қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп отыруы қажет.

Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.

Маңыздылық тұтынушыларға  өткен, қазіргі және болашақтағы  оқиғаларды бағалауға, олардың бұрынғы  берген бағасын мақұлдауға немесе өзгертуге  көмектесе отырып шешім қабылдауда ақпарат маңызды болуға тиіс.

Анықтық ақпарат елеуі  қателіктер мен объективсіздіктен  аулақ болғанда ғана анықтық қасиетке ие болады.

Шынайылық  және әділ көрсетуақпарат субъектісінің шаруашылық қызмет фактілерін мейлінше толық көрсетуге тиіс. Қаржылық есептер тұтынушыға субъектінің қаржылық жағдайы, операцияларының нәтижесі, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы «шынайы және әділ» мағұлмат беруге тиіс. 

Бейтараптық қаржылық есепте берілген ақпарат оның анықтығы қамтамасыз етуі үшін ағыттықтан аулақ болуы  керек. Егер қаржылық есеп ақпарат таңдау арқылы немесе оны берудің формасын таңдау арқылы алдынала белгілі бір  нәтижелерге жеткізетіндей шешімдер қабылдауға немесе баға беруге ықпал  етсе ол бейтарап болып табыламайды.

Сақтық (кертартпалық) бұл  активтер мен табыс артық бағаланып  кетпсе үшін, беймәлімдік жағдайында баға беру қажеті үшін шешім қабылау  кезіндегі сақтық дәрежесін сақтау. Алайда сақтық, мысалы, жасырын резервтер  немесе шамадан тыс қоспа қорлар жасауға немесе міндеттемелерді, әйтседе  шығындарды әдейі ұлғайтып көрсетуге  жол бермейді, өйткені қаржылық есеп бейтарап болмайды, сондықтан сенімділік сапасына ие бола алмайды.

Аяқталу мәнділік пен маңыздылықты есептегенде ақпарат толық болуға тиіс. Қателік ақпараттың өтірік немесе теріс болуына соқтырып, ол маңыздылық мағынасы жағынан алғанда анық емес, әрі жеткіліксіз болып шығады.

Салыстырмалық ақпарат бір  есепті кезеңнен екіншісіне салыстырмалы болуға тиіс. Тұтынушылар субъектісінің  салыстырмалы түрдегі қаржылық жағдайын, жұмыс нәтижелері мен қаржы жағдайындағы өзгерістерді бағалау үшін қаржылық есепті салыстыру мүмкіндігіне ие болуға тиіс.

Сабақтастық бұл есеп саясатының бір кезеннен екіншісіне жалғаса  жүргізілетінін білдіреді. Субъектінің  өзгеріс тенденциялары мен қаржы  жағдайын, жұмысын анықтау үшін тұтынушы оның әртүрлі есеп беру кезеңдерін салыстыруға тиіс [1].

2. Есеп саясатын құрастыру  тәртібінің аудиті 

Кәсіпорынның есеп саясаты  сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есеп жүйесінің тұтастығын және оны  құраушы әдістемелік, техникалық, ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.

Есеп саясатының әдістемелік  жағына мына элементтер кіреді: мүлік  пен міндеттемелерді бағалау  әдістері, мүліктің әрбір түрлері  бойынша амортизация (тозу) есептеу  әдістері, табысты (түсімді) есептеу  әдістері және тағы сол сияқты.

Осылайша белгіленген  заңға сәйкес кез келген заңды  тұлға болып табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта  төменде аталған бухгалтерлік есептің  негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет:

• Негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу әдістері;
• Материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасы есептеу және оларды есептеп шығару жолдары;
• Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару) әдістері;
• Өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни калькуляциялау жүйесі;
• Жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату әдісі;
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі;
• Аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау және бағалау жолдары;
• Материалдық қорларды бағалау әдістері;
• Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру;
• Курстық айырманы есептеу.

Өндірістік шығындарды есептеу  мен өнімнің өзіндік құнын  есептеу, яғни калькуляциялау жүйесі. Өндірістің технологиялық және ұйымдастырушылық ерекшеліктеріне, өндірістік циклдің  ұзақтығына, өнім түріне, оның күрделілігіне, өндірістің түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар шығындарды есептеу мен  өнім құнын калькуляциялау келесі негізгі  әдістерін қолдана алады:

• Нормативтік әдіс (нормативный);
• өндірістік өңдеу сатысы (попередельный);
• тапсырыстық әдіс (позаказный);
• Жанама шығындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату әдісі;

Жанама (қосымша) шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын  мына төменде аталған әдістерді  пайдалана алады:

• өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей (прямые) шығындар;
• тікелей шығындардың жалпы сомасы;
• материалдық шығындардың сомасы;
• сметалық мөлшерлеме;
• өткізілген (шығарылған) өнім көлемі [4].

Аяқталмаған өндірістің бағалануы. Жаппай және сериялы өндірісте аяқталмаған  өндіріс құн бойынша бағаланады:

• нақты немесе нормативті (жоспарланған) өндірістік құн бойынша;
• тікелей шығындар бойынша;
• жұмсалынған шикізаттар мен материалдардың құндары бойынша.

Өнімнің бір ғана түрін  өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік балансында аяақталмаған өндіріс нақты  жұмсалған шығындар б/а есептеледі.

«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Қ.Р-ның заңы бойынша  кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте қолданылатын тіркелімдердің мазмұны  мен бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері  коммерциялық құпия болып табылады.

Есеп саясатының қалыптасу  тәртібі, оның мақсаты мен қызмет аясы, оның ашылуы Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі ұлттық комиссия бекіткен  «Есеп саясаты және оның ашылуы» туралы №1 бухгалтерлік есеп стандартында белгіленген.

Қазақстан Республикасының  экономикасын басқарудың қазіргі жүйесінде есеп саясатын қалыптастырудың екі деңгейі пайда болады: оның бірі–ауқымды (глобальный, жалпы мемлекеттік), екіншісі–жергілікті (локальный).

Есеп саясатын мыналар  белгілейді:

• Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп және аудит методологиясы жөніндегі департаменті, ҚР-ның бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы, ұлттық статистика агенттігі, Қаржы министрлігі, Қаржы министрлігінің Салық комитеті, Экономика министрлігі, ҚР- ның Ұлттық банкі, ҚР–ның Аудиторлар палатасы, Салалық министрліктер, Акционерлік қоғамдар ж .б.

Бұл органдар өз құзіреттерінің шегінде  әртүрлі ережелер, нұсқаулар және басқа да нормантивтік құжаттар шығарады, осылардың бәрі қосыла келе есеп саясатын қалыптастыруға мүмкіндік жасайды [6].

Шаруашылық жүргізуші субъектілер  есеп, салық салу және қаржылық есеп мәселелерін қозғайтын ұлттық бухгалтерлік сатндарттарға, қолданылып жүрген заңдылықтарға  сүйене отырп өзінің есеп саясатын қалыптастырады.

Есеп саясаты бухгалтерік есеп пен салық салудың ағымдағы, сондай–ақ  болашақтағы міндеттерін жүзеге асыратындай шешімдер белгілеуге тиіс.

Есеп саясатын қалыптастырып, пайдалану  барысынада бухгалтерлік есептің мынадай  принциптерін сақтаған жөн:

• Есептеу. Табыс–нақтылы қолға келген сәтте басталады, ал шығын да солай, шығарылған сәтінен есептелінеді, яғни ақша қаражатының түскен немесе төленген сәтінен емсе, пайда болған сәтінен. Есептеу әдісінің артықшылығы сол–ол субъектінің шынайы қаржылық жағдайы мен қызметін неғұрлым дұрыс көрсетеді;
• Үздіксіз қызмет. Субъект алдағы уақытта да жұмысын жалғастыра береді және онда өз қызметін тоқтату немесе елеулі түрде қысқарту ниеті болмайды, демек міндеттеме белгіленген мерзім мен тәртіп бойынша өтелінеді;
• Мәнділік. Бір жағынан, егер ақпарат болжамдық жөнінен құнды болса, онда шешім қабылдау нәтижесіне ықпал ету мүмкіндігін білдіреді. Екінші жағынан, ақпарат бұдан бұрындары күтілген үмінттің қаншалықты дұрыс болғаны туралы бірдеңелер біледі. Ақпараттың тұтынушыға дер уақытында түсуі өте маңызды. Егер ақпарат керек уақытында табылмаса, оның ешқандай маңызы болмайды. Ақпараттың мәнділігі оны алуға жұсалған шығыннан жоғары тұруға тиіс. Міне, алынған ақпартты тиімділігі бойынша анықтайтын өлшем осы;
• Түсініктілік. Қаржылық есептен туындайтын ақпарат барлық тұтынушыларға түсінікті болуға тиіс. Есепті түсінікті түрде берудің формасы оның заң бекіткен сатандартты мазмұны мен форматына бaйланысты;
• Дұрыстығы. Ақпарат дұрыс болуға тиіс, яғни елеулі қателіктер мен ағаттықтарға жол бермейді, өйткен оған тұтынушылар сенуге тиіс.
• Шынайы және әсірелеусіз ұғыныс. Шынайлылық–мынадай шаруашылық процесстерімен сәйкестілік дәрежесі: тексерілуі және оның дәлелдену мүмкіндігі. Есеп ақпаратты белгілі бір шығын топтың мүддесін білдірмеуге тиіс, яғни ол әсерлеусіз, әрі бейтарап болуы керек;
• Бейтараптылық. Қаржылық есеп арқылы берілетін ақпарат әрқашан бейтарап, әрі сенімді болу үшін үстірттіктен адал болуға тиіс.
• Сақтық. Ол шаруашылық жағдайы әлі беймәлім күйде тұрғанда шешім қабылдауға сақтықпен қарауды білдіреді, яғни активтер мен табыс артықтау, ал міндеттеме немесе шығындар кем бағаланбау керек. Мысалы, ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны қайыра бағалау сол кезеңнің табысы емес, төленбеген қосымша капитал болып табылады. Демек, қаржы–шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте жүзеге асырылған қаржылық инвестициядан түскен табыс қана көрсетіледі. Ал аталмыш қайра бағалау тек оларды жүзеге асыру сәтінде ғана табыс деп танылады.
• Салыстырмалылық. Ақпарат бір есепті кезеңнен екіншісіне салыстырмалы болуға тиіс. Есеп саясаты бойынша қабылданған методология мен таңдап алынған есеп процедуралры оларға өзгеріс енгізілгені туралы және жаңа пинцип неге арты саналғаны туралы тұтынушыларға хабарланып, түсінік берілгенше өзгермеуге тиіс;
• Тиянақтылық. Қаржылық есеп ақпараты үзіліп қалуға немесе қате түсінік беруге тиіс емес. Мұның арты қандай да бір шешімнің қабылдануына ықпал етуі мүмкін. Әрине, толық ақпаратсыз ахуалы аңдап отыру мүмкін емес, яғни егер ақпарат аяқталған, тиянақталған болмаса;
• Сабақтастық. Субъект өзі тандап алған есеп саясатын бір есепті кезеңнен екінші есепті кезеңге сабақтастыра қолданады [5].