Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру

- бухгалтерлік есеп шоттарын  қабылдау тәсілі;

- кәсіпкерліктердің құжат  айналымдарын қабылдауы;

- есеп регистрлерін қабылдау  тәсілі;

- ақпараттарды өңдеу  тәсілі;

- кәсіпкерлікте түгендеу  ұйымдастыру;

- шаруашылық қызмет деректерін  бағалау әдісі; 

- активтер құнының жою  әдісі;

- басқа да тәсілдер, әдістер  және қабылдау.

     Кіші кәсіпкерліктің  есеп саясатын қалыптастыру –  кәсіпкерлікте бухгалтердің есептің әдістемелік, ұйымдастырушылық, техникалық қырларын жан-жақты ашып көрсетеді. Кәсіпкерлікте дұрыс ұйымдастырылған есеп саясаты  (бас бухгалтер, бухгалтер)   нормативтікті актілерді мұқият оқып оның бір бөлігін есеп нұсқауларында қолдану мүмкін.

     Кіші кәсіпкерлік  субектілерінің есеп саясатында  келесілер көрсетіледі:

-  бухгалтерлік есептің  шоттар жұмыс жоспары -  кәсіпкерліктің  шоты ішінде аналитикалық және  синтетикалық есепті жүргізуге  арналған;

- бірінші реттік есеп  құжаттарының формалары – шаруашылық  операцияларды қалыптастыруға арналған, мұнда бірінші реттік есеп  құжаттарының типтік формалары  және де ішкі бухгалтерлік  есептілік құжат формалары көрсетілмейді;

-    міндеттеме және  мүліктердің бағалаудың әр түрлі  әдістері;

-    міндеттеме және  мүліктеерді түгендеуді бағалау;

-    құжатайналымдармен  және техникалар айналымының  есеп ақпараттарын қалыптастыру;

-  шаруашылық операцияларды  бақылаудың  тиянақтылықтылығы бухгалтер  есепті жүргізу басқада шешімдерді  табуы керек.

     Кіші кәсіпкерлік  субектілерінің есеп саясаты  екі негізгі бөлімнен тұрады:

-  бухгалтерлік есепті  ұйымдастыру;

-  бухгалтерлік есепті  жүргізудің құралы.

  1. Бухгалтерлік есепті  ұйымдастыру – есеп процестерінен  тұратын жүйе. Оған мынандай элементтерді  қарастырылады: 

  а) Бухгалтерлік есеп  жүргізу үлгісі.  Бұл бухгалтерлік  есепті ұйымдастыру үлгісі мемлекеттік  заңдармен Бухгалтерлік есеп  туралы заңдармен жүргізіледі. 

  б) Орталықтан есеп  деңгейі. Бөлек құрылымдық бөлімшелер  кәсіпкерліктегі есеп аппаратының  негізгі бухгалтерияда негізгі  құжаттар негізінде олардың аналитикалық  және синтетикалық есебі жүргізіледі  бұл  орталықтандырылған есеп  деп аталады.  Бөлімшелер тек  бірінші регистр операциялары  орнатылады. Орталықсыздандырылған  есеп бөлімшелердің аналитикалық  және синтетикалық есебін тура  жүргізуді талап етеді. Мұнда  негізгі бухгалтерия әр-бір бөлімшелердің  есеп процесін  бақылап, кәсіпкелдік  еркін баланспен есептілікті  ұйымдастырып құрастырады. 

   в) Бухгалтерлік аппарат құрылымы. Кіші кәсіпкерлікте барлық жұмысшылар тікелей бас бухгалтерге бағынады. Ал орта және ірі кәсіпкерлікте аралық звено(еңбекақы тобы, материалдық топ т.б.), қалыптасады олар аға бухгалтерге бағынады.

   г) Құжатайналымдарды басқару. Әр бір кәсіпкерлік өздігінен  (бас бухгалтер тұлғасымен) құжат айналым кестесін толтырады, ол  нақты орындаушалардың орындалатын уақытын, жүйелі орындалған есеп жұмысын, көлемін анықтайды.

   д) Кәсіпкерлік  мүліктерін және ақшалай міндеттерін  түгендейді.     

     Кәсіпкерлік басшысы өздігінен түгендеудің уақытын анықтайды. Есеп саясатының бұйрығына сәйкес анықтайды:

-  есеп беретін жылға  түгендеуді өткізудің уақытымен  санын анықтайды;

- бақыланған мүліктермен  міндеттердің түгенделген әрбіреуінің  тізімін жасақтайды;

-  кәсіпкерлік басшысымен  бекітілген түгендеулердің құрамы  анықталады.

  2.   Бухгалтерлік  есеп жүргізудің құралы. Бухгалтерлік  есеп жүргізудің құралы - кәсіпкерлікте  есеп жүйесін құру кезіндегі  барлық тәсілдер болып табылады. Бухгалтерлік есепте қабылданған  барлық қабылданған тәсілдер  кіреді. Мысалы, бухгалтерлік шоттар, екі жақты жазу және т.б.  Есеп саясатында кіші кәсіпкерлік  субектілері көбінесе  ішінара  қолданатын жұмыстың қыр сырын  ескеріп (өзінің жұмыс шоттар  жоспарын шығарады) немесе барлық  ұсынылған тәсілдер бойынша (мысалы, бухгалтерлік есеп нысандарын) жасайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Кіші және  орта кәсіпкерлікте бухгалтерлік  ұйымдастыруды жетілдіру.

3.1 Кіші кәсіпкерлік  субектілерінің бухгалтерлік есеп  жүргізуде туындайтын негізгі  мәселелері және жетілдіру жолдары.

    Тәжрибе жүзінде үлкен және орта кәсіпкерлік субектілері мүмкіншіліктерімен жағдайлары кіші кәсіпкерлікке қарағанда тең емес. Сондықтанда кіші кәсіпкерлік субектілерінің қызметінің жұмыс істеуіне барлық әсерін тигізетін ерекшеліктерін анықтау керек. Қағидалар бойынша кіші кәсіпкерлік субектілері қаржылық әлеуеті көп шектелген, бухгалтерлік есеп облысы бойынша жоғары біліктілігі мамандарының еңбегін, салық салуға және басқа да салада білімдерді қолдануға мүмкіншілік бере бермейді. Ол қаржылық-шаруашылық қызмет сұрақтарын шешетін күрделі  заңнамалық тәртіптерді шешуге мүмкіншілігі болмайды. Көптеген бақылау органдары және әділетсіз бәсекелестері кәсіпкерлікті жүргізуде осалдау жері болып табылады. Салық заңнаманың қиындығымен жетілмегендігі, қатаң бақылаудың жүргізілуі кіші кәсіпкерліктің бухгалтерлік қызметінің салықтық есепті жүргізуге бағытталуына апарады. Ол бухгалтерлік есептің ең негізгі қызметінің бірі – басқару бөлімінің ақпараттық жүйесінің қамтамасыз етудің өтпей қалуына себепші болады.

       Бухгалтерлік есеп, аудит және салық салу саласындағы кіші кәсіпкерлікке қатысты  нормативтік-құқықтық базаның жетілмегендігі бухгалтерлік есептегі ақпараттың және кіші кәсіпкерліктегі есептің сапасыз көрініс табуына әкеледі, осынның салдарынан қандай да бір ақпараттың теріс түсінігіне апарып соғады, осыған байланысты бухгалтерлік есеп пен кіші кәсіпкерлік субъектілерінің есептілігінің жетілмеу мәселесі қазақстандық кәсіпкерлік үшін өте өзекті мәселеге айналып отыр. Кіші кәсіпкерлік қызметінің ерекшелігі - ол бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен жүргізуге, қаржылық есептілікті құрастыруға және пайдаланушылардың түрлі топтарының ақпараттардағы талаптарды орындау үшін субектілер қызметінің көрсеткіштерін ұсыну тәртібінде стандартты емес әдістерді талап етеді. Бұл мәселелер, біздің пікіріміз бойынша, таңдап алынған зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.

      Бүгінгі күні кіші кәсіпкерлігінің қызметінің әдістемесі мен ұйымдастыру мәселелері; кіші кәсіпкерліктің бухгалтерлік қызметін бөлу, бас бухгалтерге жоғары талаптарды қою мәселесі  барынша шешілмеген күйінде қалып отыр. Осы уақытқа дейін кіші кәсіпкерліктер қолданатын қолда бар салық тәртіптерін бухгалтерлік есеп мақсаттарына ететін ықпалы толық ашылмаған, сыртқы және ішкі экономикалық ақпаратты пайдаланушылардың ортасы нақты анықталмаған, синтетикалық және аналитикалық есепті жүргізуде, сыртқы және ішкі есептілік формаларын құрастыруда, сондай-ақ шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қаржылық-шаруашылық қызметінің талдауын жүргізуде сандық және сапалық көрсеткіштердің таңдалуында кемшіліктер бар. Бухгалтерлік есепті жүргізуде және қаржылық есептілікті қалыптастыру әдістемелеріне байланысты зерттеудің өзектілігі туындайды. Болашақта кіші кәсіпкерлікте бухгалтерлік есептің және есептілікті құрастыру даму үрдістерімен байланысты  ұйымдық-экономикалық және жұмыс істеуде құқықтық негіздерін жетілдіруді анықтайтын негізгі фактор болып табылады.

    Осыған байланысты  кіші кәсіпкерлік субектілерінің  бухгалтерлік есепті жүргізуде  туындайтын келесідей мәселелер  қаралады:

- бухгалтерлік есеп, есептілік  және салық салуда  нормативтік-құқықтық  заңнамалардың реттелуі жетілмеген;

- кіші кәсіпкерліктің  бухгалтерлік қызмет функциясын  және құрылымын қалыптастыру  мұқтаждығы болады;

- есеп саясатын ұйымдастыруда  негізгі элементтерін талдап  шығу, бухгалтерлік және  салық  есебінің өзара арасында байланысын  анықтауға мүмкіндік туғызады;

- есеп ақпараттарының  айналымын анықтауда ең тиімді  заманауи бағдарламаларды қабылдау.

    Біздің ойымызша  кіші кәсіпкерліктің бухгалтериялық  құрылымын ұйымдастыруда барлық  шаруашылық операциялардың тұтас  құжаттарын қағидаларын қамтамасыз  етіп, ішкі бақылау тәртібін,  оның көмегімен сенімді және  толық есепті, кәсіпкерлікті оперативті  басқаруды қамтамасыз етеді. 

    Кіші кәсіпкерлік  субектілерінде бухгалтерлік есепті  жетілдіру жолдары келесілермен  байланысты:

•    бухгалтерлік қызметті құқықтық реттеу; 

• отандық бухгалтерлік есеп (жағдайы, нұсқау) және халықаралық  стандарттарға  сай келетін номативтік актілерді,  отандық есептің қыр-сырларын, стандарттарын әзірлеу;  

•   бухгатерлік есеп жүргізу тәртібініне сәйкес қаржылық және басқару есебін дайындау;

• маркетинг және есеп ұйымдастыруға негізделген стратегиялық есеп жүйесін дайындау;

•   есептеу жұмысының автоматизация деңгейінің көтеру;

•   бухгалтерлік кадрлардың біліктілігін көтеру; 

 

 

Қорытынды

    Қазақстан Республикасының казіргі экономикада кіші кәсіпкерліктің алатын орны ерекше. Кіші кәсіпкерліксіз нарықтық экономика жұмыс жасамайды және дамымайды.  Нарықтық экономикадағы кіші кәсіпкерлік – экономикалық өсу қарқынын анықтайтын алдыңғы сала, жалпы ұлттық өнімнің сапасымен құрылымын; барлық дамыған елдерде кіші кәсіпкерліктің үлесі ЖҰӨ-нің 60 - 70  пайызын құрап отыр. Сондықтан көптеген дамыған елдерде кіші кәсіпкерлік қызметін толық ынталандырып отыр.

     Тәжрибе жүзінде үлкен және орта кәсіпкерлік субектілері мүмкіншіліктерімен жағдайлары кіші кәсіпкерлікке қарағанда тең емес. Сондықтанда кіші кәсіпкерлік субектілерінің қызметінің жұмыс істеуіне барлық әсерін тигізетін ерекшеліктерін анықтау керек. Қағидалар бойынша кіші кәсіпкерлік субектілері қаржылық әлеуеті көп шектелген, бухгалтерлік есеп облысы бойынша жоғары біліктілігі мамандарының еңбегін, салық салуға және басқа да салада білімдерді қолдануға мүмкіншілік бере бермейді. Ол қаржылық-шаруашылық қызмет сұрақтарын шешетін күрделі  заңнамалық тәртіптерді шешуге мүмкіншілігі болмайды. Көптеген бақылау органдары және әділетсіз бәсекелестері кәсіпкерлікті жүргізуде осалдау жері болып табылады. Салық заңнаманың қиындығымен жетілмегендігі, қатаң бақылаудың жүргізілуі кіші кәсіпкерліктің бухгалтерлік қызметінің салықтық есепті жүргізуге бағытталуына апарады. Ол бухгалтерлік есептің ең негізгі қызметінің бірі – басқару бөліміне ақпараттық жүйенің қамтамасыз етудің өтпей қалуына себепші болады.

      Кіші кәсіпкерлік субектілері бухгалтерлік есеп жүргізудің нысандарын таңдайды яғни келісім-шарт негізінде бухгалтерлік есепті жүргізуде орталықтанған бухгалтерияны, мамандандырылған бухгалтерлер негізінде құрылымдық бөлімшелерді құру арқылы және бухгалтерлік есепті жүргізуді өздігінен басшының толық білімінсіз яғни бірінші ретті құжаттарды қолдана отырып жүргізуіне болады.  Себебі қазіргі нарықтық жағдайда кіші кәсіпкерліктердің айналым құралдары аз онда бухгалтерлік құрылымдық бөлімшелерді құру олардың қаржылық мүмкіншіктері шектеулі яғни біршама шығындарды алады.  Қазіргі нарықтық экономика жағдайында шаруашылық операциялардың бірнеше түрлері ажыратылады. Кәсіпкерліктің бірнеше типті түрлері болады және әр біреуі күнделікті бірнеше жағдайларға ұрынып отырады. Кез келген кіші кәсіпкерлік өздерінің қаржылық жағдайларына байланысты ерекшеліктерін таңдап алуы керек (жүргізуілуіне және басқаруына, басқару құрылымына, қызметтің түрімен көлеміне, өткізетін операциялардың спецификасына, клиенттермен әрекеттесу формасына, клиенттермен әрекеттесу мүмкіншіліктеріне, қазіргі айналым құралдарын қолданудың мүмкіншіліктеріне және де т.б.). Бұл шаруашылық қызмет жағдайында бухгалтерлік есептің әдістерін және тәсілдерін жүргізудің қажеттілігін туғызады.

     Кіші кәсіпкерлік  субектілері бухгалтерлік есебін  және есептілікті жүргізуде шығындалады.  Сондықтан да бір жағынан есеп  процестерімен байланысты шығындарды  төмендетуге тырысады, екінші жағынан  – кәсіпкерлікте есепті қалыптастырып,  тиімді бухгалтерлік кадрларды  жүргізе отырып минималды шығындар  деңгейіне дейін жететін шешімдерін  қамти алады.     

     Кіші кәсіпкерлік  субектілерінің есеп саясатын қалыптастыру – бухгалтерлік есеп әдістерімен процедураларының жиынтығы. Кіші кәсіпкерлік субектілері қызметінің қаржылық нәтижелерінің мүмкіншіліктеріне байланысты тиімді әдістермен процедураларды таңдауы тиіс.

     Бухгалтерлік есеп, аудит және салық салу саласындағы кіші кәсіпкерлікке қатысты  нормативтік-құқықтық базаның жетілмегендігі бухгалтерлік есептегі ақпараттың және кіші кәсіпкерліктегі есептің сапасыз көрініс табуына әкеледі, осынның салдарынан қандай да бір ақпараттың теріс түсінігіне апарып соғады, осыған байланысты бухгалтерлік есеп пен кіші кәсіпкерлік субъектілерінің есебінің жетілмеу мәселесі қазақстандық кәсіпкерлер үшін өте өзекті мәселеге айналып отыр. Кіші кәсіпкерлік қызметінің ерекшелігі - ол бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен жүргізуге, қаржылық есептілікті құрастыруға және пайдаланушылардың түрлі топтарының ақпараттардағы талаптарды орындау үшін субектілер қызметінің көрсеткіштерін ұсыну тәртібінде стандартты емес әдістерді талап етеді. Бұл мәселелер, біздің пікіріміз бойынша, таңдап алынған зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер:

1. В.И. Конков  В.И.  Учет  на предприятиях малого бизнеса: учеб. пособие. – Архангельск Издательво Арханг. гос. техн. ун-та, 2007. - 278 с.

2. Балашова, Е. А. Учет  на предприятиях малого бизнеса  : учебное пособие / Е. А. Балашо-ва. – Омск : Омский государственный  институт сервиса, 2008. – 265 с.

3. А. С. Сейдахметов,  Қ. Ж. Елшібекова, А. Қ. Ізмақанова  Кәсіпкерлік. Алматы: ЖШС РПБК  «Дәуір», 2011. – 251 б.

4. 2006 жылғы «Жеке кәсіпкерлік  туралы» ҚР Заңы.

5. Радостовец В.К. Радостовец  В.В., Шмидт О.Ю. «Бухгалтерский учет на предприятии» Алматы, 2002.

6. ҚР «Бухгалтерлік есеп  және қаржылық есептілік туралы»  заңы, 24 маусым 2008 ж. №329-11 өзгерістер  мен қосымшалармен бірге.

7. Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский  учет в организациях. Издательство  «ЛЕМ». г. Алматы 2006 г.

7. Предпринимательское право  в Республике Казахстан /Окаев  К.О.,2006