Басқару есебіндегі қолданылатын шығындарды реттеу

Ал екінші нұсқада таза есептік функциямен қатар өндіріске  кеткен шығындардың сметасын жасауды, сондай-ақ, норматив пен норманы  әзірлеуді жүзеге асырады, яғни кәсіпорынның барлық нормативтік шаруашылығын жүргізіп, жасалған шығындарды талдап, оларды стандартпен  салыстырып, өнімнің өзіндік құнын  болжайды. Бухгалтерия жұмысын осылайша ұйымдастыру кәсіпорынды басқару  жүйесінің бір бөлігі болып саналады. Шетел кәсіпорындарында тап осындай  нұсқа жиі кездеседі және ол басқарушы  есеп деп аталады.

Сөйтіп өндірістік есеп қаржылық есебін кеңейтеді және ол негізінен  фирманың ішкі операцияларын жүргізу  кезінде қолданылады. Бұл жерде  қаржылық есеп есептік саясаттың  аясында Халықаралық есеп стандартына  сәйкес ұйымдастырылса, басқарушы есеп іс-жүзінде ондай тәртіппен белгіленбейді (регламенттелмейді). Халықаралық есептің  тәжірибесі мынаны көрсетіп берді: кәсіпорынның әрбір саласында, сала ішіндегі саласында  шығындарды есепке алуды ұйымдастырудың қалыптасқан ерекшеліктері, оның үстіне, көптеген кәсіпорындар мен фирмаладың капиталмен еркін маневр жасауына мүмкіндік  беретін көпсалалы профилі бар  екенін ескерген жөн, демек, өндірістік есептің қатаң тәртібін белгілеу іс жүзінде өте қиын іс болып табылады.

3.2 «Стандарт-кост» және  «директ-костинг» жүйелерінің ерекшеліктері

 «Стандарт-кост» тарихи  жүйесі отандық нормативтік есеп  жүйесінің үлгісі болып табылады.

«Стандарт-кост» жүйесінің  мағынасы есепке не болғаны емес, болуы  тиіс нәрсе кіреді, нақты шындық емес, міндеттісі ескеріледі, әсіресе  пайда болған ауытқушылық көрініс  табады.

Бұл жүйенің алдына қойған негізгі мақсаты – кәсіпорындағы  пайданың ауытқуы мен шығын есебі. Оның негізінде материалдардың, энергияның, қосымша уақыттың, еңбектің және басқа  қандай да бір өнімді немесе жартылай әзірленген өнімді дайындаумен байланысты шығындардың мөлшерін нақты анықтау  жатады.

«Стандарт-кост» жүйесімен  нормативтік шығын есебінің әдісін салыстыру мынадай қорытынды  жасауға мүмкіндік береді:

- екі әдіс те шығынды  норма негізінде ескереді;

- толық шығын есебін  жорамалдайды;

- шығынның «стандарт-кост»  әдісі бойынша есепте аса жоғары  белгіленген норма кінәлі тұлғаға  қатысты шаруашылық қызметінің  нәтижесіне жатқызылады және  нормативтік әдістегі сияқты  өндіріс шығынына қосылмайды.

«Стандарт-кост» шарты  ағымдағы есеп нормасының өзгеруін қарастырмайды. Нормативтік әдісте бұл қарастырылуы мүмкін.

Өндірістік шығын есебінің екі тәсілдемесі бар, Атап айтқанда:

- өткен шығын есебі;

- стандартталған шығын  есебі және одан ауытқу.

Норма стандартын әзірлеу, өндірістің басталуына дейін стандарттық калькуляцияны  жасау және жиынтық ретінде жүйеленген стандарттан ауытқуларды бөлумен  бірге нақты шығын есебі «стандарт-кост»  жүйесі деген атауға ие болады.

Стандарт- материалдық және еңбек шығынының өнім бірлігін өндіруге қажетті сан немесе өнім, жұмыс, қызмет бірлігін өндіруге кететін бұрын  есептелген материалдық және еңбек  шығыны.

Кост – бұл өнім бірлігін дайындауға кететін өндіріс шығынының  ақшалай көрінісі.

Стандарт-кост – бұл өндірістің тікелей шығынын реттеуге бағытталған  бақылау құралы.

Барлық стандартты үш деңгейге бөлуге болады:

Баға деңгейін есепке алумен байланысты:

- мінсіз – материалдарға,  қызмет тарифіне, еңбекақы мөлшерлемелеріне  және үстеме шығындардың сметалық  мөлшерлемелеріне әлдеқайда қолайлы  бағаны ұйғарады;

- қалыпты – экономикалық  кезең ішінде орташа баға бойынша  есептеледі;

-  ағымдағы – есептік  кезеңде болжанған және осы  кезеңде қолданылатын бағаның  негізіндегі есеп қарастырылады;

- базистік – жылдың  басында белгіленіп, жыл бойы  өзгеріссіз қалады;

2. Қуаттылықты пайдалану  деңгейіне байланысты:

- теориялық – кәсіпорын  оны жақсы немесе ойдағыдай  орындаумен қол жеткізеді, кәсіпорынның  мақсаты болып табылады.

- өткен шақтың орташа  орындалуы – статистикалық мәліметтер  бойынша есептеледі және әр  ақауға, іркіліске бүлінуге кеткен  уақыт шығындарын, яғни өткен  кезеңдегі барлық кемшіліктер  қамтиды; 

- қалыпты орындау- алдағы  кезеңдердегі норма кернеулігінің  болжаулы орташа деңгейін қарастырады.

3.Өнім шығарылымының мөлшеріне  байланысты:

Өнім шығарылымының көлемі стандарттарды әзірлеу тәсілдемесіне  бірінші деңгейдегі әсері болады:

- теориялық - кәсіпорынның  қуаттылығы теориялық тұрғыдан  алдын ала анықталады. Оған бір  жолғы тәртіппен қол жеткізуге  болады немесе қол жетпеуі  де мүмкін;

- тәжірибелік - шығарылымның  нақты қол жететін деңгейіне  негізделген, болмай қоймайтын  шығындарды жібереді және теориялық  стандарттың деңгейіне жуық жақсы  орындаумен кәсіпорын қол жеткізеді;

- қалыпты - кезең ішіндегі  өндіріс көлемінің жоғары және  төменгі шамаларының орташасынан  өнімді шығарудың қол жететін  деңгейінде есептеледі;

- болжалды - өнім шығарылымының  болжалды мөлшеріндегі нақты  өндіріс жағдайының негізінде  есептеледі.

Қабылданған стандарттың  кез-келген тәсілдемесі өндіріс  процесінің басталуына дейін бухгалиерияда  стандартты өзіндік құндардың картасында қорытындыланады. Карта бұйымды, тапсырысты қабылдап алған өндірістік бөлімшелер бойынша жасалады.

«Стандарт-кост» жүйесін  ұйымдастыру боынша жұмысты үйлестірудегі  кәсіпорынның көлеміне қарай стандарттар  мен әдістемелерді есептен шығаруды бақылаушы немесе «стандарт-кост»  жүйесімен байланысты барлық бөлімшелердің  өкілдері кіретін комитет анықтайды.

Бұл жүйе шығын  есебі  жүйесінің тәжірибесінде қолданылатын басқалардан айырмашылығы, оның өзіндік  сипаты болады:

- қаражатты шығындау процесіндегі  стандарттардан ауытқудың негізгі  анықталуына оның құжатталуы  емес, синтетикалық шоттағы бухгалтерлік  жазба жатады. Ауытқушылықты құжаттап, тіркегенше, оның алдын алу міндеті  қойылды;

- барлық ауытқушылықтар  емес, тек олардың пайдаланылған  стандарттарда көрініс тапқандары  ғана тіркеледі;

- калькуляция баптары  бойынша және ауытқушылық факторлары  бойынша ауытқу есебі үшін  арнайы синтетикалық шот бөлінеді.

Бұл ерекшеліктер мыналардың басқару процесінде әрдайым бағаланатынын  білдіреді: ауытқушылықтар қаншалықты елеулі, олар ескеруге тұра ма әлде тұриай ма; қандай мәселені шешу барысында  бұл деректер қолданылуы мүмкін; өндіріс  шығынын талдаудағы анықталған ауытқушылықтың маңызы.

Стандарт-кост- бұл өндіріс  процесінің барысын және нормативінен нақты көрсеткіштердің ауытқу мәнін  ұдайы бақылауға, бұл ауытқулардың пайда болу себептерін талдауға, оны  бір уақыттарда өзгерту тенденциясына, ауытқушылықты азайтуға басқарушылық ықпалды пайдалануға немесе нормаларды түзетуге негізделген өндірістік шығын  деңгейін  ұтымды басқару.

        Шығындарды  өнімнің өзіндік құнына толық  енгізу тұрғысынан толық өзіндік  құн есебінің жүйесі шығындарды  тиімді басқаруға қажетті ақпаратпен  толық қамтамасыз етпейді. Сондақтан  халықаралық практикада «директ-костинг»  шектеулі өзінік құн есебі  жиірек қолданыла бастады. «директ-костинг»  жүйесінің негізіне салынған  басты принцип – өзгермелі  және тұрақты шығындарды жеке  есептеу мен тұрақты шығындарды  есепті кезеңнің зияны деп  тану. Бұл жүйе әрқилы елдерде  әртүрлі аталады. Германия мен  Австрияда «бірен саран шығын  есебі» немесе жабу сомасы; Ұлыбританияда  - «Маржиналды шығындар есебі»; Францияда  – «маржиналды есеп» термині  қолданылады. 

 

«Директ-костинг» жүйесінің  айрықша ерекшеліктері бар:

• Өндірістік шығындар өзгермелі шығындарға және тұрақты шығындарға бөлінеді;
• Өнімнің өзіндік құнын шектеулі шығындар бойынша калькуляциялау;
• Кірістер туралы есепті жасаудың көп сатылығы.

     Сондай ақ «директ-костинг» жүйесінің тағы бірнеше ерекшелігіне тоқталатын болсақ, олар төмендегідей:

• Ағымдағы уақыттағы шешімдер негізінде айнымалы шығындарды талдай отырып, ішкі басқарудың тиімділігін бақылауға болады;
• «Директ-костинг» қорларды бағалау әдісі жабдықтауға кететін тұрақты шығынды ескермесек, баланстағы қалдық құнын критикалық жағдай туғызатын деңгейге дейін төмендейді. Тұрақты шығындар есепті периодтта шығындар ретінде есептеледі. Егер тұрақты шығынның бір бөлігі соңғы периодтағы қор құнына кіргізілсе, онда олар периодтағы кіріс болушы еді;
• «Директ-костинг» ағымдағы және айнымалы шығын, баға және рентабельділікті реттеудің тиімді әдісі.

«Директ-костинг» жүйесінің  ерекшеліктерімен қатар кемшіліктері. «Директ-костингті» қолдану біріншіден көптеген қиыншылықтар туғызады: үстеме шығыстарды тұрақты және айнымалыға нақты тарату қиындығы. Шығындардың тұрақты және айнымалы деп бөлінуі тұрақты және мәңгілік емес, ол қызметтің шарттарының өзгеруіне байланысты қарастырылады.

Екіншіден, «директ-костинг» өндірілетін өнім қанша тұрады және толық өзіндік құны қанша деген  сұраққа жауап бермейді. Үшіншіден, қысқартылған баптар номенклатурасы бойынша  есеп жүргізу отандық есептің  қажеттіліктеріне жауап бермейді. Төртіншіден, «директ-костинг» қолданған кезде  салық органдарымен арадағы қатынас  қиындай түседі, себебі салық салынатын  өндіріске шығын мен пайда  есеп айырысу жолымен анықталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Сонымен, калькуляция дегеніміз- өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген  қызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны. Ол кәсіпорын жұмысын  жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және де ішкі резервтерді  дер кезінде ашуға және өнімнің  өзіндік құнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме  және бөлшек бағаларды  негіздеуге пайдаланылады.

Калькуляциялау кезінде  өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және шығындарды есептеу объектісін  дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.

Шығындардың объектісі болып  сол шығындардың өндірістегі  аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері, жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте  есеп объектісі өте жиі калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.

Өндірістің технологиялық  және ұйымдастыру ерекшеліктеріне  байланысты өнімнің өзіндік құнын  калькуляциялаудың және өндіріс  шығындарын есептеудің бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау және өндіріске  кеткен шығындарын есептеудің әдісі  деп, кәсіпорынның шығынын бақылау  үшін өнімнің нақты өзіндік құнын  есептеу және өндіріс шығындары  туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын  атайды.

Өнімнің өзіндік құнының  әдісіне әсер ететін негізгі факторлар  ретінде мыналарды атауға болады:

-       өндіріс типі

• өндірістің күрделілігі
• шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты
• өндіріс циклының ұзақтылығы
• аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.

Өнеркәсіп салаларында өнімнің  өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін әсері бірдей емес, сондықтан  өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың  әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің  номенклатурасы мен сипаты басты  роль атқарады. Әдетте, өнімдер жай  және күрделі болып бөлінеді. Жай  өнім – бұл жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұмайды. Жай өнім болып: көмір, рудалар, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.

Күрделі өнім деп жекелеген  бөлшектерден, детальдардан, түйіндерден  тұратын өнімдерді атайды.

Бұл аталған өнімдердің өзіндік  құнын есептеу аса күрделі  әдістемелерді пайдалануды талап  етпейді. Бұндай жай өндірістерде бір  ғана өндіріс түрі калькуляцияланады.

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. В.К.Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин,  В.В. Радостовец, О.И.Шмидт «Кәсіпорындағы  бухгалтерлік есеп» Алматы, 2003 жыл.

2. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау//Бюллетень бухгалтера, №7-2007

3. Родостовец В.  Кәсіпорындағы  бухгалтерлік есеп, Алматы – 2003