Басқару есебіндегі қолданылатын шығындарды реттеу

Шығындарды кезең бойынша  шектеу. Оның мәні операциялардың бухгалтерлік есепте жасалған сәтінде көрсетілуінде  және олар ақшалай түсіммен үйлеспейді.

Шығын есебі мен калькуляциялау тәсілдерін таңдау - өндіріске шыққан шығындардың аналитикалық есебі  әдістері калькуляциялық объектілері  мен калькуляциялық бірліктерді  есептеу амалдары бойынша жинақтау.

Шығынды есептеу мен калькуляциялау тәсілдерін үш белгі бойынша топтастыруға болады:

1. Шығын есебі объектілері бойынша:

- процестік;

- бөлістік;

- тапсырыстық;

2. Шығын есебінің толықтығына  қарай:

- толық өзіндік құнды  калькуляциялау;

- толық емес өзіндік  құнды калькуляциялау;

3. Шығындар есебі мен  бақылаудың оперативтілігі бойынша:

- нақты өзіндік құн  есебі;

- нормаға сай шығындар  есебі.

     Калькуляциялаудың процестік тәсілі. Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік жүйесі біртекті немесе шамамен ұқсас, бірдей өнімді сериялап немесе жаппай өндіретін не болмаса үздіксіз өндірістік циклі бар өндірісте қолданылады. Процестік тәсіл көбіне өнеркәсіптің кен өндіруші энергетика салаларында қолданылады.

     Калькуляциялаудың бөлістік тәсілі. Бұл тәсіл кеңінен тараған. Ол технологиялық процестің жеке сатыларында бастапқы шикізатты қайта өңдеу жолымен өнім алатын барлық кәсіпорында қолданылады. Калькуляциялау объектісі ретінде бөліс деп аталатын өндіріс кезеңі болғандықтан, бұл тәсіл бөлістік деп аталды. Мұндайды жартылай өнімді шығарумен аяқталатын технологиялық процестің біткен бөлігі бөлістік деп түсіндіріледі. Жартылай өнімнің бөлінуі оның өз пайдалану бағыты  бойынша, яғни басқа жаққа өткізілуі мүмкін болған жағдайда жүзеге асырылады.

     Калькуляциялаудың тапсырыстық тәсілі.  Бұл тәсіл бұйымға, жеке жұмысқа немесе көрсетілген қызметке ашылған өндірістік тапсырыстың калькуляциялаудың объектісі болып шығуына байланысты аталды. Тапсырыстық тәсілде нақты өзіндік құн тапсырыс аяқталған соң анықталады, бұган дейін барлық шығындар бітпеген өндірісті құрайды. Тапсырыстық тәсілдің кемшілігі мынада, күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды дайындағанда материалдық және еңбек шығындарын мөлшерлеуді ұйымдастыру қиын, нормаға сай калькуляцияны жасау мен өндіріс барысындағы шығындарды алдын ала бақылауды жүзеге асыру қиындайды.

     Толық өзіндік құнды калькуляциялау. Біздің тәжірибемізде толық өзіндік құнды калькуляциялау дәстүрлі түрде жүргізіледі. Толық өзіндік құн бойынша есепте шығындар тұрақты, өзгермелі, тікелей және жанама деліліп бөлінуіне қарамастан, өнімді өндіру мен сатуға байланысты кәсіпрынның барлық шығындары кіреді. Өнімге тікелей жатқызуға болмайтын шығындарды әуелі жауапкершілік орталықтарына бөледі; сосын таңдалған бөлу базасын өнімінің өзіндік құнына сайма-сай көшіреді.

     Толық өзіндік құн негізінде кәсіпорын басшысы өнімнің пайдалылығы мен шығындылығы, болашақта оны өндірудің мақсатқа сәйкестілігі туралы тиісті тұжырымдар жасайды.

     Толық өзіндік құн бойынша есептеу жүйесінің біздің пікірімізше, бірқатар жақсы жақтары мен олқылықтары бар. Толық өзіндік құн бойынша есептеудің тиімді жақтары:

• ҚР-нда қолданылып жүрген қаржылық есеп пен салық салу жөніндегі нормативті актілерге сәйкестік;
• Аяқталмаған және дайын өнімнің құнының байыпты бағалау

Есептеудің бұл жүйесінің  елеулі оқылықтарына мыналарды жатқызуға  болады:

• Өнімнің өзіндік құнына оны өндіруге тікелей қатысты емес шығындар кіреді;
• Жанама шығыстарды есептен шығарған жалпы бөлу базаларын қолдану салдарынан калькуляциялау объектілерінің өзіне тән даралығы жоғалады;
• Өнімге сұраныс азайғанда, қоймадағы дайын өнім қорына тұрақты қосымша шығыстар капиталданады;
• Өзіндік құнды жоспарлы калькуляциялауда жоспарлы пайда алдын-ала қарастырылады, шын мәнісінде ол зиянның тәуекелділігін жою мақсатында жасалады.

 

 

2.2 Нақты шығынды есептеу  мен нақты өзіндік құнды калькуляциялау  тәсілі

Есеп объектілері көбіне қарамастан, шығындарды екі тәсілмен - оперативті дәрежесімен айрықшаланатын нормативтік шығындардың есебінің нақты тәсілімен  және өзіндік  құнның нормативті тәсілмен өндіріс  процесінде калькуляцияланады, нақты  есепті кезең біткен соң жете зерттеуге  болады. Анығында, мұндай бөлудің өндірістік процестің ұзақтығы есептік кезеңнің ұзақтығынан аспайтын жағдайында ғана мәні бар. Ұзақ циклділігі бар өндіріс  үшін нормативті өзіндік құн жайлы  айтудың қажеті жоқ, өйткені есептің  нормативті тәсілін қолданғанда, уақытты  үнемдеу, норманы жасау мен түзеуге  кеткен еңбек шығынын ұлғайту  арқылы өзін өзі ақтамайды. Тәжірибеде нормативті және нақты тәсілдер  арасындағы таңдау мәселесі, әдетте, объективті себептер тұрғысында шешіледі.

Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігі мен  қажеттілігі туралы шешімді қабылдау нормалар мен шығыстар сметасын дайындау мен үнемі түзеу жөніндегі  ұйымның мүмкіндіктерін талдауға негізделуі тиіс. Басқаша айтқанда, ұйымдық  құрылымда негізгі нормамен нормативті қалыптастырудың нақты шығындардың  нормативтілерден ауытқуы талдауды, іс жүзіндегі норманы түзеу мен  өнімді емес шығындарды жою туралы ұсыныстар әзірлеуді, өнімнің нақты  өзіндік құнын азайтуды жүзеге асыратын арнайы бөлімшенің бар болуы қарастырылған. Мұндай жағдайсыз есептің нормативті тәсілін енгізу ұйымға нақты пайда  әкеле алмайды.

Екі тәсіл де түпкілікті шотта өнімнің нақты өзіндік  құнын анықтау мен көрсетуге  бағытталған, бірақ біріншісі - шығындарды тікелей есептеу жолымен, ал екіншісі - нормадан ауытқу арқылы көрсетеді.

Нақты шығындарды есептеу - қолданылып жүрген нормалар шамасы туралы мәліметтерді  есепте көрсетпей, нақты  болған шығындар туралы мағлұматтарды  дәйекті жинақтау тәсілі.

Нақты өзіндік құн есебінің жүйесі өз еліміздегі кәсіпорындарда дәстүрлі және кең тараған болып  табылады және белгілі принциптеріне  сай жүргізіледі:

а)  өндіріске шыққан алғашқы  бастапқы шығындарды бухгалтерлік есептің  шоттары жүйесінде толық көрсету;

б) шығындарды өндіріс процесінде пайда болған сәтінде есептік  тіркеу;

 

в) шығындарды өндіріс түрлері, шығыс сипатына, пайда болған жерлері, есеп объектілері бойынша жинақтау;

г) нақты шығындарды есеп пен калькуляциялау объектілеріне  қатысты ету;

д) нақты көрсеткіштерді жоспарлармен салыстыру;

Есепті кезеңнің нақты  шығындарының шамасы қолданылған ресурстардың нақты санын нақты бағаларына көбейту жолымен есептеледі. Ең ақырында нақты өзіндік құн анықталады.

Нақты өзіндік құн бойынша  есептің құндылығы есептің қарапайымдылығында.

Алайда бұл жүйенің  бірқатар елеулі кемшіліктері бар:

а) толық өзіндік құн  есебі шығындарды жою үшін ұсыныстар  бермейді;

б) басқарушы құрамды бухгалтерлік ақпаратпен жедел қамтамасыз етпейді; өйткені өнімнің өзіндік құны туралы мәліметтер өнім жасалған есепті кезеңнен кейін ұсынылады, яғни өнімсіз  еңбек пен материал шығындарын шұғыл  шаралар қабылдау жолымен болдырмау  мүмкін емес;

в) қолданылған ресурстар  санымен олардың бағаларын бақылау  үшін нормативтердің болмауы сондықтан, ауытқу себептерін талдау мүмкіндігі жоқ;

г) бұл жүйе өндірістің негізгі  факторларын оны айқындау үшін алғышарттар  жасамайды;

д) еңбек сиымдылығының  тарихи  өзіндік құнының есебі, шаруашылық фактілерінің тіркеу бойынша  көп артық жұмыс істеуді талап  етуі;

е) әкімшілікке уақытылы шаралар қабылдау жолымен жоюға  болатын, өнімсіз еңбек пен материал шығындары туралы шұғыл дабыл  қағудың мүмкін еместігі;

Осылайша, тарихи  шығындардың  есебі ресурстарды пайдалануы шұғыл  бақылаудың өндірісті ұйымдастыруда  артық жұмсау мен кемшіліктердің себебін ашу мен жоюды, технологиялық  процестердің бұзылуын, ішкі резервтерді  іздестіру мүмкіндігін болдырмайды. Бұл кемшіліктер басқару шешімдерін қабылдау үшін нақты өзіндік құнының  есебін қолдануды шектейді.

Сондықтан нормативті шығындардың  есебі, әсіресе нарықтық қатынастар мен бәсеке жағдайында екі озық нұсқаға  айналды.

2.3 Өзіндік құнды есептеу  мен калькуляциялаудың нормативті  әдісі

Нормативтік әдісті өңдеу  өнеркәсіптері әр түрлі және күрделі  өнімдерді жаппай және сериямен өндіретін  кәсіпорындар қолданады.

Нормативтік әдістің міндеттеріне мыналар жатады:

1. Шаруашылықтағы материал, еңбек, қаржы ресурстарының     ұтымсыз шығындалуын уақтылы ескерту;
2. Өндірістегі резервтер мен нәтижелерді анықтауға жәрдемдесу.

Әдістің негізінде өнім, жұмыс, қызмет бірлігіне жұмыс уақыты, материалдық және ақша ресурстары шығынының  есептік көлемін техникалық жағынан  негіздеу жатады.

Нормативтік есеп әдісі операциялар, процестер, объектілер бойынша нормативтік  шығынды өндіріс негізінде олардың  ауытқуын шамалау мен алдын ала  анықтауды ұйғарды.

Бухгалтер бұл әдісті қолдана  отырып, нормативтік өзіндік құн  мен одан ауытқуды анықтау ісімен шұғылданады. Нормативтік есеп әдісінің негізгі принциптері мыналар:

1. Кәсіпорын қолданысындағы норма мен сметаның негізінде әр бұйым бойынша өзіндік құнның нормативтік калькуляциясын алдын ала жасау.

Бұл принцип бастапқы технологиялық, конструкторлық, қаржылық және әкімшілік  құжаттары негізінде есептелетін  нормативтік, сметалық көрсеткіштерін қамтитын нормативтік базасы бар  кәсіпорында ғана жүзеге асырылуы және басқарудың әр түрлі қажеттіліктеріне пйдаланылуы мүмкін: өндірістік және коммерциялық прцеске кететін шығынның нормативтік сомасын анықтау, қндірістегі  және шаруашылық мақсаттарына материалдық, отын энергия ресурстарын босатуды, еңбекақы қорының есеп айырысуын, өызметкерлердің  санын, басқару аппаратының шығын  сметасын, бағаны босату жобаларын  және т.б. шектеу.

2. Нормативтік өзіндік құнды түзетуге арналған бір ай ішіндегі норма есебі, норманың өзгеруіне себепші болған бұл өзгерістердің өнімнің өзіндік құнына және шаралардың тиімділігіне әсерін анықтау.
3. Норма және нормадан ауытқу бойынша шығындарға бөлетін бір ай ішіндегі нақты шығын есебі.
4. Сонымен бірге олардың пайда болған орны бойынша нормадан ауытқу себептерін талдау.
5. Нормадан ауытқуды және норманың өзгеруін, нормативтік өзіндік құнның сомасы ретінде шығарылған өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау

Нормативтік шығын есебінің жүйесі кеңінен қолданылады, сондықтан  ол әр түрлі мақсаттардың нағыз өзіне  арналған шығындар туралы деректермен  қамтамасыз етеді. Нормативтік шығын  есебі жүйесінің негізгі мақсаттары мыналар:

- сметаны жасауда және  басқару тиімділігін бағалауда  көмектесу

- жоспармен үйлеспейтін  операцияларды анықтауға бағытталған  бақылау сызбасын жасау. Бұл  сызба менеджерлерге түзетудің  мүмкін шараларын керек ететін  ұнамсыз ахуалдардың пайда болғаны  туралы ескертуі қажет;

- шешім қабылдауға пайдаланылатын  болашақта болатын шығынды болжау;

- тауарлы материалдық  құндылықтар қорын бағалау мақсатында  түпкілікті өнімге шығынды көшіру  міндетін оңайлату; -  қол жеткізуге  аса қажетті мақсаттарды белгілеу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Өндірістің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіру

3.1 Өнімнің өзіндік құнын  калькуляциялаудың және шығынды  есепке алудың халықаралық практикада  қолданылатын әдістері

Кәсіпорынның басқарушы  есебі, есептің бір бөлігі ретінде, жіктеумен, жазумен, таратумен, талдап қорытумен, ағымдағы және жорамалданған  шығындар бойынша есеп берумен байланысты жүргізіледі. Басқарушы есебі салаға, қызмет түрлеріне, кәсіпорынға лайықтап шығындарды есепке алудың және өнімнің, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын есептеп шығарудың  жүйелі әдістерін талдап енгізуді көздейді. Мұнда цехтар, функционалдық бөлімшелер, жапуапты адамдар, қызмет түрлері, бұйымдар, кезеңдер және басқа да көрсеткіштер бойынша шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын  алдын  ала есептеп шығару жүзеге асырылады. Басқарушы есеп келесі кезеңдерге өнімнің  өзіндік құнын, стандарттық немесе өзі қалайтын өзіндік құнды болжайды, түрлі кезеңдер ішіндегі элементтер мен баптар бойынша өзіндік құнды  салыстыруды жүзеге асырады және түрлі жағдайлардағы өнімнің  өзіндік құн бойынша бар нұсқауларға  талдау жасап, кәсіпорынды басқару  органдарына өзіндік құн туралы деректер береді, бұл деректер осы  органдар үшін ағымдық және болашақ  операцияларды бақылауды жүзеге асыру құралы болып табылады.

Кәсіпорынды басқарудың екі  нұсқасын кездестіруге болады.

Бірінші нұсқада тек есептік  функция орындалады: жауапкершілік  орталығы бойынша өндіріске кеткен шығындарының есебін жүзеге асырады  және өнімнің, жұмыстың және қызметтің  өзіндік құнын калькуляциялайды.