Басқару есебіндегі қолданылатын шығындарды реттеу

а) Қосымша шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы ақпарат 93 бөлімшесінің 93 «Қосымша шығыстар» шотында жинақталады  және одан әрі таңдалған қайсы  бір бөлу базасына сай бөліну үшін 930 «Қосымша шығыстар» шотында шоғырланады.

б) Қосымша (өндірістік емес) шығыстар кезең шығыстары.

Қосымша өндірістік шығыстарға майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы күту мен жөндеуге арналған материал түрлеріне, шығыстар жабдық пен транспорттық құралдардың  амортизациясына жабдыққа қызмет ететін жұмысшылардың әлеуметтік салықтың аударымдары бар еңбекақы шығыстары.

Шығындарды жіктеудің  таңдалған бағыты шығыстарды пайда  болған жерлерінде жайылдырма, бір  шектен шығармауға,  кәсіпорын қызметі  бойынша шығындардың мазмұнын ашуға  мүмкіндік береді және оларды өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да және т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды.

Шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:

а) өндірістік (өнімнің өзіндік  құнына кіретін);

б) өндірістен тыс (есепті кезең  шығындары);

Өнімнің өзіндік құнына кіретін  шығындарға тек қана өндірістік шығындар жатқызылады, яғни өткізілген сәтке  дейінгі дайын өнім өндірісіне және бітпеген өндіріске байланысты: тікелей  материалдық шығындар, әлеуметтік салық  аударымдары мен бірге есептелінетін  еңбекті өтеуге шығатын тікелей  шығындар, қосымша шығыстар.

Өндіріске жұмсалған біртекті шығындар бірэлементті  деп аталады. Бұл белгі бойынша өнімнің, өзіндік  құнын құрайтын шығыстар мынадай  элементтер бойынша топтастырылады: материалдық шығындар, еңбекті өтеу шығындары, аударымдар, қосымша шығыстар.

Кешенді шығындар бірнеше  экономикалық элементтерден тұрады. Іс жүзінде барлық элементтер кіретін  цехтық шығыстар үлгі болады. Шығындарды шешім қабылдау үшін және жоспарлау  үшін жіктеу.

Бухгалтерлік басқару  есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни келешекке арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы түрлі мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп  көрсетеді:

- өзгермелі, тұрақты, шартты  тұрақты өндіріс көлемінің өзгеру  әсеріне байланысты.

- бағалауда есепке қабылданатын  және қабылданбайтын шығындар

- қайтарымсыз шығындар

- жүктелген шығындар

- жоспарланатын және жоспарланбайтын  шығындар

- өсетін және шекті  шығындар мен кірістер.

Өзгермелі шығындар өндіріс  көлемі өзгергенде пайда болады, оның көлеміне тура сай өзгереді. Олар ұйымның  іскерлік белсенділігіне байланысты өндірістік емес сипатта болады.

Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:

а) дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып түю, орау шығыстары;

б) сатып алушы орнын  толтырмайтын көлік шығыстары;

в) делдалға тауарды сатқаны  үшін комиссиялық сыйақы.

Бұл шығындар тікелей сатылым  көлеміне байланысты.

Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес, сондықтан оны тұрақты деп  атайды. Бұл шығыстар жарнамаға, жал  төлемдеріне негізгі құрал жабдықтардың амортизайиясына және т.б. болып  табылады.

Жартылай өзгермелі шығындар. Бұған тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас бөліктер де кіреді. Шынайы өмірде тек  тұрақты немесе өзгермелі шығындарды кезіктіру сирек.

Шығындарды өзгермелі  және тұрақты құрамдастар негізінде  ұйымның іскерлік деңгейін өзгертуге  байланысты тәртібі жатады. Осындай  бөлу негізінде шығындар, пайда мен  өндіріс көлемі арақатынасының талдауы  орындалады. Мұндайда өндіріс көлемі өндірістік қуаттың көрсеткіші ретінде, яғни өндірістік ресурстардың бар көлеміндегі  өндірістің шекті көлемімен сипатталады. Өндірістік қуатты төрт түрге бөледі: теориялық, тәжірибелік, қалыпты және нормативті.

Теориялық қуат - егер барлық машиналар мен жабдықтар тоқтамастан  іркіліссіз ұтымды режимде жұмыс  жасаса; бөлімше немесе тұтастай ұйым жете алатын ең көп шамада өнім шығару; өндірістің ең көп мүмкіндікті деңгейін анықтау үшін қажет.

Тәжірибелік қуат - қалыпты  жұмыс іркілістерін шегеретін теориялық  қуат. Тәжірибелік қуат теориялық  сияқты, ұйымдарда сирек қолданылады, өйткені олар негізгі жабдықты жөндеуде немесе нарықтық жағдайды жандандырғанда ғана қолданылатын қосымша жабдық. Осыдан кейін ұйым көбіне қалыпты  қуатқа бейімделеді.

Қалыпты қуат - күтілетін  сатылым талаптарын қанағаттандыру үшін қажетті өндірістік қуаттың  орташа жылдық деңгейі. Бұл шама іскерлік белсенділіктің маусымдық ауытқуларымен  нақтыланады.

Нормативті қуат - ұйым шығара алатын көлемі емес, шығаруы ықтимал  өнім көлемінің шынайы мөлшері. Шығындар тәртібін зерттегенде біз ұйымның  нақ қалыпты өндірістік қуатына  сүйенеміз.

Пайданы бағалағанда немесе өзіндік құнды қалыптастырғанда есепке алынатын және алынбайтын шығындарды ажыратады.

Шаруашылық қызметі процесінде әрбір кәсіпорын кіріс түрінде  түсетін қолма қол ақша өсімін алу үшін өткізу көлемін ұлғайтуға  тырысады. Болашақта ақшалай қолда  бар түсімнің ең көп шамасын қамтамасыз ету мақсатымен кәсіпорынның басқару  құрамы кірістер мен шығыстардың  белгілі бір тәртібін қолдануы тиіс. Қысқа мерзімді шешімдер үшін шамасы қабылданатын шешімге байланысты шығыстар мен кірістер туралы мәліметтер маңызды болады, сондықтан олар шамасы қаралатын, баламаға байланысты, қолма қол ақшаның өсу болашағы туралы анық түсінік береді. Қолма қол ақшаның өсу қозғаласын айқындайтын шығыстар мен кірістер орынды деп аталады. Бір баламаны екіншісінен айыратын шығындар көбіне басқару есебінде орынды деп аталады. Шамасы қабылданатын шешімдерден байланысты емес шығындар иррелевантты (орынсыз).

Қайтарылмайтын шығындар - бұрын қабылданған шешім нәтижесінде  пайда болған, өткен кезеңнің шығындары  және оларды болашақта жаңа басқару  шешімдерімен өзгерту мүмкін емес. Шешім қабылданған кезде қайтарылмайтын шығыстар мен есепке алынбайтын шығыстар түсінігін айыра білу керек.

Жүктелген (оларды басқаша  болжанған, баламалы деп те атайды) шығындар - бұлар шешім қабылдағанда алдын ала қарастыру қажетті  шығыстар, бірақ олардың болашақта  болмауы да мүмкін. Мойынға жүктелген  шығындар жайлы сөз ресурстар  шектелген жағдайда ғана болады, егер ресурстар шектелмесе, онда есептелінетін  шығындар нөлге тең.

Жоспарланатын шығындар - мөлшерлеу, норматив, лимиттеу және смета негізінде  белгілі бір өндіріс көлеміне есептелген шығындар. Олар өнімнің  жоспарлы өзіндік құнына жатады.

Жоспарланбайтындар - қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен  шығатын, нормативтен тыс шығындар, яғни нақты шығындар. Олар өнімнің  нақты өзіндік құнына ғана әсер етеді.

Өсетін және шекті шығындар мен табыстар - өнімнің қосымша  партиясын дайындау мен сату нәтижесінде  пайда болған қосымша шығындар. Бұларға  тұрақты шығындар кіруі де, кірмеуі  де мүмкін. Егер тұрақты шығындар қабылданған  шешімдер негізінде өзгерсе, онда олардың  өсуі өсетін шығындар ретінде қарастырылады, егер олар өзгермесе, онда өсетін шығындар нөлге тең болады.

 

 

1.3 Жауапкершілік орталықтарының  өндірістік қызметін бақылау  мен реттеу үшін шығындарды  жіктеу

Шығындарды реттеу мен  бақылау мақсатымен мынадай жіктеу қолданылады:

- реттелетін және реттелмейтін

- тиімді және тиімді  емес

- мөлшер (норма) шегінде  және мөлшерден ауытқулар

- бақыланатын және бақыланбайтын

Жауапкершілік орталықтары  бойынша тіркелетін шығындар мен  табыс жауапкершілік орталығының  менеджерімен реттелетін және реттелмейтіндер  болып жіктеледі.

Реттеліндер - сомасы менеджер тарапынан болатын ықпалға байланысты, жауапкершілік орталықтарында тіркелген  шығындар. Жалпы кәсіпорын бойынша  барлық шығындар реттеледі, бірақ нақтылы  атқарушы барлық шығындарға әсер ете  алмайды. Егер атқарушы шығын деңгейін реттей немесе елеулі әсер ете алса, онда бұл шығындар осы орындаушы  реттей алатын болып белгіленеді.

Тиімділер - бұлар өнім өндіруге бағытталған шығындар, өткізу нәтижесінде  табыс алады.

Тиімсіздер - өнім өндірілмейтін  болғандықтан, нәтижесінде табыс  алынбайтын шығындар. Бұлар - негізінде  ақаудан, ірілістерден , материалдарды  бүлдіруден  және т.б. болған шығындар.

Шығындарды мөлшер (норма) және мөлшерден ауытқыған шығындар деп бөлуді бөлімшенің жұмыс тиімділігін  анықтау үшін ағымдағы есепте нақты  болған шығындарды нормативтілермен жалғастыру жолмен қолдандады.

Бақыланатындарға кәсіпорында  жұмыс істейтін адамдар бақылайтын шығындарды жатқызады. Олар құрамы бойынша  реттелетіндерден айрықшаланады, өйткені  мақсатты сипаты бар және жеке шығыстармен  шектелуі мүмкін. Бақылынбайтын шығыстар - кәсіпорын қызметкерлеріне байланысты емес шығыстар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Шығындарды есепке алудың және калькуляциялаудың әдістері

2.1 Калькуляциялау принциптері,  оның объектісі мен тәсілдері

Калькуляция өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін бақылауды  жүзеге асыру үшін маңызды роль атқарады. Калькуляцияны кәсіпорында белгіленген  шығындар бабы номенклатурасы бойынща, өндірілген өнімнің, жұмыстың және көрсетілген  қызметтің түрлері бойынша құрастырады.

Басқару есебінің маңызды  міндеттерінің бірі өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялау болып табылады.

Өзіндік құнның калькуляциясы  өндірістік шығындар есеб мәліметтері  бойынша шығарылған өнімнің өзіндік  құнын есептеу. Ол есепті алғаннан кейін  есептеледі.

Кәсіпорын басшылығы нарыққа  көшу қазіргі заманғы, құбылмалы  жағдайында негізгі басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорынның қызметіне  үнемі талдау жүргізіп бұруға тиіс, ол үшін көрсеткіштер қатарынан алынатын бастапқы ақпарат қажет, олардың  бірі-өзіндік құн.

Өнімнің өзіндік құны –  оның шығару мен өткізуге арналған, ақшалай түрде бейнеленген шығындар кәсіпорын өнімнің өзіндік құны өндіріс процесінде табиғи ресурстарын, материалдарды, отынды, энергияны, негізгі  құрал- жабдықтарды, еңбек ресурстарын  өолданумен байланысты шығындардан  сондай-ақ оны өндіру мен өткізуге шыққан шығындардан жиналады.

Өнімнің өзіндік құнына мыналар  кіреді:

- кәсіпорында өнім өндіруге  шығатын еңбек, қаржы және еңбек  керек- жарақтары шығындарды.

- өнімді өткізуге: буып-түю,  орау, сақтау, тиеу мен тасымалдауға; делдалдық қызметке төлеу, комиссиялық  алымдар мен сыйақылармен; жарнамаға  шығатын шығындармен байланысты  шығыстар;

-  өнімді осы кәсіпорында  өндіру мен өткізуге байланысты  емес, бірақ олардың өнімнің өзіндік  құнына кіргізу жолымен орнын  толтыру жай ұдайы өндірісті  қамтамасыз ету үшін қажетті.

Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндіг  болуы, өзіндік  құнға ықпал ете алуы өте маңызды, яғни өзіндік құнның құрылымы туралы анық  сенімді ақпарат қажет. Дәл  осындай ақпарат бухгалтерлік басқару  есебі жүйесінде пайда болады.

Өнімнің өзіндік құнына кіретін  шығын түрлеріне байланысты отандық  экономикалық әдебиетте оның мынадай  түрлері дәстүрлі бөлінуде:

• цехтық – тікелей шығындар мен жалпы өндірістік шығыстарды біріктіреді; өнімді дайындауға шыққан цехтың шығындарын сипаттайды;
• өндірістік – цехтық өзіндік құн мен жалпы шаруашылық шығыстар кіретін және өнім өндіруге байланысты кәсіпорынның шығындары;
• толық өзіндік құн – коммерциялық және өткізу  шығыстарына ұлғайған өндірістік өзіндік құн. Өндіріс пен де, өнім өткізу мен де байланысты кәсіпорынның жалпы шығындарын біріктіреді.

Кез келген кәсіпорындағы  калькуляциялау, қызмет түріне, меншік мөлшері мен пішініне қарамастан, белгілі бір принциптерге сәйкес ұйымдастырылады.

Шығын есебінің объектісі - өзіндік құнды басқару мақсаты  үшін өндірістік шығыстарды топтастыратын  белгі.

Көпмақсатты есеп жүйесінде  есеп объектісінің екі тобын бөледі: жауапкершілік орталықтары мен  өнім бірліктері. Бұл жағдайда шығын  есебі объектілеріне: шығын пайда  болған орындар, жауапкершілік орталықтары, шығын баптары, өндірістік қызмет факторлары, біртекті өнім түрлері немесе топтары  жатады.Шығын есебі объектілері  мен калькуляциялау объектілерін қалыптастырудың  жалпы принциптері өндіріске  арналған шығын есебі процесі  мен калькуляциялау процестерінің  бірлігімен негізделген. Жалпы алғанда  өндірістік шығындардың басқару  есебі жүйесі объектілердің екі  басты топтары: бөлімшелер мен өнімдер, бойынша шығындарды бөлуі тиіс.

Калькуляциялау объектілерінің калькуляциялық есеппен және калькуляциялық бірлікпен мақсатқа бағытталған  байланыстары бар. Алайда ол жай өлшем  бірлігі емес, ол калькуляциялық объектісінің сапасы мен тұтыну құнын сипаттайды. Кез келген кәсіпорында калькуляциялау мынадай принциптерді ескере отырып ұйымдастырылады: шығын есебі объектілерін, калькуляциялау объектілері мен  клькуляция бірліктерін белгілеу. Көп  жағдайларда шығын объектілері  мен калькуляциялау объектілері  сәйкес келмейді.

Қосымша шығындардың бөлу тәсілін таңдау өнім бірліктерінің  өзіндік құнын дұрыс есептеу  үшін өте маңызды. Оны кәсіпорын  дербес жасайды, есеп саясатында жазылады және барлық есепті кезең бойы өзгеріссіз қалады.