Бағалау міндеттемелері, шартты активтер және шартты міндеттемелер

Өз қызметтері жайлы ақпарат  бермейтін кәсіпорныдар тобына, объективті материалдарды, осыған байланысты салық  салыну жайлы мәліметтерді ұсынғысы келмейтіндер немесе көрсетуге мүмкіншілігі жоқ кәсіпорындарды жатқызуға болады.

Ал үшінші типтегі шығын  кәсіпорындарға ҚХЕС-ке көшуге байланысты бағдарламалық өнімді жаңартқысы келмейтін  елеусіз көлемдегі қызметпен  айналысатын орташа кәсіпорындарды жатқызамыз. Соныме бірге, бұл жерде  мамандық тәжірбиені көтеруге және әкімшілік  шығындарды төлеуге кететін шығындар да туындайды, бұл олардың қызметіне  әсер етеді.

Осыған байланысты бізідң республикамызға ҚХЕС енгізу үшін келесі тапсырмаларды шешу керек:

• Стандартты құрудың жағдайы мен болашағын объективті бағалау;
• Стандарттауды енгізудің реттілігі мен нәтижесін анықтау;
• Бухгалтерлік есептің нормативтік базасынынң өзгеруі;
• Білім беру жүйесін кеңейту және біліктілік дәрежесін көтеру;
• Қолдануға ынталандыратын механизмді дамыту.

 

1.3 ҚХЕС стандарттарының  жіктелуі

ҚХЕС мәні, мазмұны және т.б сындарына қарай жіктеуге болады, сонымен қатар әр түрлі  бағыттар бойынша топтауға болады. «Жіктеу»  латын сөзінен аударғанда қандай да бір білім саласының  сабақтасқан ұғымдар жүйесін ( кластар, объектілер) білдіреді. Басқаша айтқанда, Жіктеу қандай да бір объектінің тұтас  бір жүйеде байланысу заңдылығын тіркеітің жалпы белгілеріне  байланысты сыныптарға бөлуді білдіреді.

ҚХЕС байланысты жіктеу термині  әр түрлі ақпараттар көздерінде әр келкі түсіндіріледі. Бұл стандарттың  әр жылдары және әр түрлі функционалды мақсаттарда құрылғанына байланысты.

ҚХЕС жіктелуінің әр түрлі  болуы халықаралық ереже бойынша  есептің жүргізілуіне нақты түсінікті  енгізу, стандарттардың бір типтес құрылымы мен белгілерін айқындауды мақсат ету болды.

Басқаша айтқанда, ҚХЕС-ті жіктеу- бұл қандай да бір жағдайда қолданылатын кез келген ұқсас критерийлер  бойынша стандарттарды топтастыру мүмкіндігін мынандай блоктарға  бөліп көрсетуге болады:

1. Жалпы әдістемелік стандарттар, оның негізінде бухгалтерлік есептің халықаралық қағидаларын құру жатыр.
2. Қаржылық есептің мазмұны мен құрамын көрсететін стандарттар.
3. Жекеленген объектілерді есептеу ережелерін анықтайтын стандарттар.

Берілген топ объектілердің  көп түрлі болуына байланысты қосымша ішкі топтарға бөлінуі мүмкін.

 

 

 

 

 

 

Белгіленуі бойынша  стандарттардың жіктелуі

 

4 - кесте

Жалпы әдістемелік стандарттар

ҚХЕС 1,7,8,10,14,15 ПКИ,8,17,18

ҚХЕС 21 және ПКИ 7,11,19

ҚХЕС 29,30,34,36,37

Қаржылық есептің құрамын, мазмұның және біріктірілуін реттейтін стандарттар

ҚХЕС 1,10,14,27,29,30,31,34

ҚХЕС 22 және ПКИ 9,22

ҚХЕС 31 жәнеә ПКИ 13

Жекеленген объектілердің есебін анықтайтын стандарттар

Есептің стандарттары:

- Қорлар ҚХЕС 1 және ПКИ 1;

- ҚХЕС ұзақ мерзімді активтері  11,16,38,40 ПКИ 14,26,6;

- ҚХЕС қаржылық активтер 17,23,25,28,40,ПКИ  15,2,3,20-ҚХЕС қаржылық аспаптары  32,39, ПКИ 5,16;

- Кірістері ҚХЕС 19,20 және ПКИ  5,16;

- Кірістері ҚХЕС 19,20 және ПКИ  10;

- Пайдасы ҚХЕС 12,33 және ПКИ 21,25,24

- ҚХЕС қызметкерлерді қамтамасыз  ету 19,26

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоғарыда келтірілген  стандарттардың белгіленуі бойынша  жіктеулермен қатар оларды экономикалық мазмұны бойынша жіктеуге болады, оның негізінде экономикалық қатынастар барысында туындаған есептік  мәселелердің шешуін білдіретін топтастырулар  жатыр. Мысалы, мұндай қатынастар жиынтығына М.И.Кутердің "бухгалтерлік есеп теориясы" атты еңбегінде ұсынылған қатынастарды айтуға болады.

Келесі сызбада көріп  тұрғандай бұндай жіктеудің негізіндегі  қатынастарды төмендегілердің арасында бөлеміз:

• Жалпы ұлттық бюджеттің құрылуы кезінде нақті мүдделердің өзера іс-әрекетін білдіретін мемлекет пен кәсіпкерліктін арасында;
• Тауарлардың ұсынысы мен сатушылардың қалауларының кері әсері мен келісушілігін құрайтын тұтынушылар мен тауар өндірушілер арасында.

 

Экономикалық  мазмұны бойынша қаржылық есептілік  стандарттарының жіктелуі

Салалақ ерекшелікті сипаттайтын  операциялар есебінің стандарты

Халықаралық экономикалық мүмкіншіліктерді сипаттайтын операциялар есебінің стандарты

Валюталық операциялар есебінің стандарты  Бірлескен өнеркәсіптің қызметінің есебінің стандарты

Экономикалық  мазмұны

Жалпы экономикалық сипаттағы стандарттар

Есеп қағидаларының стандарты 

Есептік саясаттың стандарты

Қаржылық есеп стандарты

Серіктестердің экономикалық мүддесіне  баланысты операциялар есебінің стандарты

Кіріс пен шығыс есебінің стандарты

Салық есебінің стандарты

Мемлекеттік инвестиция есебінің стандарты

Бизне бойынша әріптестердің экономикалық мүддесіне байланысты операциялар  есебінің стандарты

Бірлескен қызмет нәтижесінің есебінің стандарты

Басқа компанияға инвестициялау есебінің стандарты

Сегменттер қызметінің есебінің стандарты  Компанияның бірігу есебінің стандарты

Мемлекет пен кәсіпорының экономикалық мүддесіне байланысты операциялар  есебінің стандарты

5 - кесте

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жұмыс беруші мен жұмысшының арасындағы экономикалық қатынастарды реттеу бойынша  операциялар есебінің стандарты

Еңбекті төлеуге кететін шығындар есебінің стандарты

Зейнетақыны қамсыздандыру шығындар есебінің стандарты

 

 

Банктік операциялар есебінің стандарты  Сақтандыру бойынша операциялар  есебінң стандарты 

Құрылыс жұмыстарының есебінің стандарты

 

 

 

 

 

• Көлденең өнеркәсіптер, яғни тиімді келісім-шартқа жүзеге асыратын экономикалық мүдделер негізі болып табылатын өнеркәсіптік серіктестер арасында.
• Компанияның құрылымдық звенолары, жеке өзінің дамуын және компанияың  тұтасымен дамуын көздейді.
• Акционерлік қағамның біріккен капиталына өатысушы салымшылар, салынған  капиталға пропорционалды пайда алуды көздейді.
• Жұмыс берушімен жұмыс арасында, өзара тиімді және өзара байланыс тек қана жеке фирмалар деңгейінде емес, тұтас мемлекеттер мен континенттер деңгейінде болуына байланысты.

Жоғарыда аталған экономикалық қатынас топтарымен қатар субъектілерімен  өндірістік-шаруашылық қызмет процесінде ппайда болатын басқа да ішік топтарды анықтауға болады. Тәжірбиеде көрсетілгендей стандарттардың қоладнылуы ҚХЕС келтірілген  экономикалық құбылыстар мен терминдерді  әр түрлі қарама-қарсы әрекет ететін жеке мүдделердің әр түрлі қабылдауын көрстетеді. Бұл стандарт сиптатталған есептік әдістерді қолдану кезінде  көрініс табады.

Сондай-ақ, стандарттардың әр келкі бөлінуі өзара байланысты экономикалық мүдделерді халақаралық  деңгңейде және дәл осылайша мемлекеттің  ішінде қолданылуын нақты көрсетуді  мақсат етеді. Қолданудың экономикалық қатынастардың өзара байланысын нақты бейнелейтіндігіне бағытталуы керек. Бұл орайда стандарттардың мәні мен мазмұны халықаралық контексте  есепті жүргізудің түрлі аспектілерін сипаттауы тиіс.

 

2. Бағалау міндеттемелері, шартты активтер және шартты  міндеттемелер

 

2.1 Бағалау міндеттемелері, шартты активтер және шартты

міндеттемелер түсінігі

 

ХҚЕС 37 Бағалау міндеттемелері, шартты активтер және шартты міндеттемелер стандарты – ұйымның шаруашылық жұмысының белгісіз оқиғаларымен байланысты бағалау, активтер және міндеттемелер туралы ақпаратты ашу олардың мойындау ретін анықтайды. Стандарт болатын әлде болмайтын яғни шартты оқиғаларға арналған. Бұл стандарт міндет жүктелген шарттардан басқа, орындалуға тиісті келісімшарттардың нәтижесі болып табылатын және басқа Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында қарастырылатыннан басқа, барлық ұйымдардың бағалау міндеттемелерін, шартты міндеттемелерін және шартты активтерін есепке алуда қолданылады.

ХҚЕС 37 шартты оқиғаларда көрінетін 3 есептік категорияны көрсетеді:

• Резервтер
• Шартты активтер
• Шартты міндеттемелер.

Шартты актив − белгісіз болашақ оқиғалардың басталуымен немесе басталмауымен расталатын ықтимал ақша қаражаттарының келіп түсуі. Шартты актив экономикалық пайда алуға мүмкіндік беретін жоспарланбаған оқиғалардан туады. Ол баланстан тыс категорияға жатады сондықтан одан табыс ешқашан алынбауы мүмкін. Шартты активтер мен міндеттемелер алшақ болып табылатын экономикалық пайданы құрайтын ресурстардың есептен шығуы немесе кіріске алудың ерекше жағдайды қоспағанда қаржылық есепте ашылуы тиіс. Шартты активтер мен міндеттемелер жиі бағалануы тиіс, себебі қаржылық есепте өзгерістердің бұл шағылысын сәйкесінше қамтамасыз етуі үшін. Егер экономикалық пайданың кіріс етілуі немесе шығуы шынында анықталған болса, онда актив/ міндеттеме және сәйкесінше табыс/шығын өзгеріс болған кезеңде қаржылық есепте танылады.

Шартты міндеттемелер – (a) бұрынғы оқиғалардан туындайтын және ұйымның бақылауында толық болмайтын бір немесе одан да көп белгісіз болашақ оқиғалардың басталуымен немесе басталмауымен расталатын ықтимал міндеттеме немесе (b) бұрынғы оқиғалардан туындайтын, бірақ:

(і)  экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығару міндеттемелерді реттеу үшін қажет болатындығына сенімнің жоқтығынан; немесе

(іі)  міндеттеменің көлемі жеткілікті сенімділікпен өлшенбейтіндіктен, танылмайтын ағымдағы міндеттеме сияқты шартты міндеттемені айқындайды. Шартты міндеттемелер бухгалтерлік баланста көрсетілмейді. Төлем күмәнді болған жағдайда ғана ұйым шартты міндеттемелер жөніндегі ақпаратты ашуға міндетті. Тек ерекше жеке жағдайларда сенімді баға жасала алмайтын болса, онда ол таныла алмайтын міндеттемелер болады. Мұндай міндеттемелер шартты міндеттемелер ретінде қарастырылады.

Компания шартты міндеттемелер  мен активтерді танымауы тиіс, себебі олардың бар болуы компания бақылауында  болмайтын анықталмаған болашақ  оқиғалардың орындалуы мен орындалмауына  тәуелді болады. Мысал ретінде  нәтижесі анықталмаған жағдайда соттық тәртіппен компанияның шағымдануы бола алады. Компания міндеттемелер  бойынша бірге жауапты болса, онда үшінші тараптардың төлейді  деп күтілетін міндеттемелер  бөлігі шартты міндеттемелер деп  есептелінеді. Компания міндеттемелердің экономикалық пайданы құрайтын ресурстардың есептен шығуға ықтималды бөлігі бойынша резервті таниды. Сенімді  баға жасай алмайтын ерекше жағдайларды  қоспағанда.

 

2.2 Шартты міндеттемелер мен бағалау резервтерінің

арасындағы байланыс

 

Жалпы алғанда барлық резервтер  шартты болып келеді, өйткені олардың  уақыты немесе сомасы анықталмаған. Бірақ 37 ХҚЕС «шартты» термині міндеттемелер  мен активтерге қолданылады, яғни кәсіпорынның бақылауындағы толық тұрмаған болашақта  бірнеше немесе бір белгісіз оқиғалардың  түсуі немесе түспеуі барысында  ғана олардың мәнділігі бекітіледі.

Сонымен қатар «шартты  міндеттемелер» мойындалу критериясына жауап бермейтін міндеттемелерге  қолданылады.

Стандарт  келесілерді  айырады:

• Болашақта шын міндеттемелер болатын резервтерді мойындалуына жатады;
• Мойындалуына жатпайтын шартты міндеттемелер, өйткені келесілер болып табылады:
• Тек мүмкін міндеттемелер;
• Мойындалу критерияларына жауап бермейтін ағымдық міндеттемелер, яғни берілген міндеттемелер бойынша келесілер белгілі:
• Экономикалық пайда қайтарылу ықтималдығының төмен болуы;
• Сенімділік жеткілікті дәрежесімен бағалануына міндеттемелер көлемі берілмейді.

Резервтерді мойындау

 

Резерв келесі жағдайларда  мойындалуы қажет:

• Өткен оқиға нәтижесінде кәсіпорында шын міндеттеме (заңды немесе фактілік) бар;
• Міндеттемелерді өтеу үшін экономикалық пайданы алуға бағытталған ресурстардың шығуын талап етуі мүмкін;
• Міндеттемелердің соммасына сенімді құн жасалуы мүмкін.

Шын (нақты) міндеттемелер

Шын міндеттемелер өткен  оқиға болғандықтан кәсіпорында  міндеттемелерді орындау баламасы жоқ болса, онда экономикалық пайданы алуға бағытталған ресурстардың шығуына әкеледі. Кейбір жағдайда ағымдық міндеттемелердің бар немесе жоқ екенін айқындала алмайды. Мұндай уақытта ағымдық міндеттемені өткен оқиға құрайтынын есептеу қажет. Егер барлық болатын айғақтарды ескере отырып жоқ ықтималдығына  қарағанда ағымдық міндеттемелер есепті күніне бар ықтималдығы жоғары. Барлық дерлік жағдайларда өткен оқиғалар ағымдағы міндеттемелерді әкелуін айқындайды. Сирек жағдайларда, мысалы, соттық іс бойынша белгілі бір оқиғаның болуы туралы дауылдасу мүмкін сияқты ағымдық міндеттемелерді мұндай оқиға әкелгені туралы дауылдасу. Осындай жағдайда кәсіпорын есепті күніне ағымдық міндеттемелер бар ма екенін анықтайды, оған қоса барлық бар болатын айғақтарды ескере отыруына көңіл аудару.