Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп

 

Кесте -3

Чектермен есеп айырысу

Шаруашылық операциялар мазмұны	Дебет	Кредит
Лимиттелген чек кiтапшасын онда күрсетiлген лимит сомасында алған кезде	1062	1031, 3010,1032,
Банктен алынған чек кiтапшалары  бойынша сомалар субъект берген чектердiң түленуiне қарай есептен  шығарылады, яғни жеткiзушiлер, үзге де кредиторлар ұсынған чектi банктiң өтеу сомасы	4110, 3390	1062
Пошта-телеграф шығындары чекпен түлендi	7210	1062
Iссапарға жiберiлген адамдар  үшiн жол жүру билеттерi сатып  алынады	1250	1062
Чек кiтапшасы лимитiнiң пайдаланылмаған қалдығы қаражаттар депоненттелген шотқа есептелдi	1031, 10324,3010	1062

1062, 1062 –шоттардың кредитi бойынша және 42-бөлімшенiң басқа шоттары бойынша операциялар банк күшiрмесiнiң негiзiнде №3 журнал-ордерде (кредитiнде) күрсетiледi.

Жолдағы аударымның және банктегi арнайы шоттардағы қаражаттардың есебi. Аударылған, бiрақ әлi кәсiпорынның шотына келiп түспеген, яғни кiрiске алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай қаржылар болып саналып, Ал олардың есебi 1020-«Аударылған жолдағы ақшалай қаражаттар»-деп аталатын шотта жүргiзiледi. Бұл шот ай соңында кәсiпорынға немесе фирмаға басқа кәсiпорын, ұйым немесе фирмалардан аударылған, бiрақ әзiрге келiп түспеген, яғни кiрiске алынбаған жолдағы ақшалай қаржылар жайлы ақпараттарды қорытындылауға арналған. Бұл шотта кәсiпорындар, фирмалар немесе ұйымдар үздерiнiң қарамағындағы филиалдардың, бөлімшелердiң, сондай-ақ сатып алушылардың банктерге, сақтық кассаларына, почта бөлімшелерiне салған, бiрақ тиiстi шотқа әлi түспеген, аударылғандығы туралы тиiстi құжаттармен дәлелденген ақшалай қаржыларды есептейдi. 1020-«Жолдағы ақшалай қаражаттар» шотында ақша қаражаттарын есептеу үшiн мынадай құжаттар болуға тиiс:

1. Саудадан немесе басқа да операциялардан түскен түсiмдi банкiнiң қабылдағанын дәлелдейтiн құжат.
2. Почта бүлiмiнiң ақшаны қабылдағаны жайлы квитанциясы.
3. Басқа кәсiпорындардан олардың ақша аударғаны жайлы берген авизасы (бұл авизада ақшаны аударған күнi, сомасы, оны қабылдаған банк немесе почта аты күрсетiледi).

Кәсiпорынның, ұйымның  және фирманың бухгалтериясы аударылған жолдағы ақшалардың банктердегi есеп айырысу немесе басқа да тиiстi шоттарға уақтылы да, дер кезiнде түсiп есепке алынуына бақылау жасап отыруы керек. Кәсiпорындар, ұйымдар, фирмалар арасында жолдағы аударылған шетел валютасы да осы 1020 «Жолдағы аударылған ақшалай қаражаттар» шотында есептелiнiп, бiрақ бүлек күрсетiледi.

Кәсiпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде нақты ақшамен қатар  почта маркалары, демалыс және емдеу, сауықтыру орындарының жолдамалары, жол билеттерi, сонымен қатар үкiметтiң  жәрдемi ретiнде берiлген  қаражаттары, яғни үлкен жауапкершiлiкпен сақталуын қадағалауды талап ететiн басқа да қаржылар сақталады.

 

Кесте- 4

«Банктердегi арнайы шоттардағы ақшалай қаржылар» 

Шаруашылық операциялар  мазмұны	Дебет	Кредит
1	2	3
Әлеуметтiк мекемелердi ұстауға пайдаланушылардан келiп түскендерi	1062	1280
электр энергиясын, жылуды, суды, отынды жеткiзу қызметiн түлеу	4110	1062
ТМҚ, инвентарь сатып  алу	1311-1350, 1317, 2415	1062
Ұзақ мерзiмдi инвестицияларды  қаржыландыруға алынған және инвестордың үтiнiшi бойынша жеке шоттан жұмсалатын қаражаттар	1062	3390, 3320-3330
Атқарушы билiк органдарының демеу қаржысы (субсидия)	1062	6230

 

Вексель қаражаттарының есебi. Вексель (қарыздық қолхат, мiндеттеме) –бұл вексель берушiнiң вексель ұстаушыға (вексель иесiне) белгiлi бiр соманы мерзiмi жеткен бойда қарыздық мiндеттеменi сүзсiз түлеудi куәландыратын бағалы қағаз.

Вексель-бұл вексель  айналымы жолымен берiлетiн коммерциялық несиенiң түрi (вексельдiң бiр иегерден басқасына берiлуiн ақша алмастырады). Вексельдiң екi түрi болады:

1. Жай вексель-оны борышкер жазып бередi және оған қол қояды. Екi тарап қатысады: вексель берушi және вексель ұстаушы. Вексельде берiлген орны мен күнi, мiндеттеменiң жалпы сомасы немесе % түлеу жүнiндегi мiндеттеме бүлек түрде, төлемнiң мерзiмi мен орны, алушының атауы, екi тараптың қойған қолдары күрсетiледi.
2. Аудармалы вексель (тратта) – бұл вексельде күрсетiлген соманы белгiленген мерзiмде ұсынушыға немесе үшiншi тұлғаға (эмитентке) түлеу жүнiнде кредитордың (трассантың) борышкерге (трассатқа) берген бұйрығы. Аудармалы вексельдi түлеушi (трассант) табыстау қолының (индосаменттiң) күмегiмен акцептеуге тиiс. Вексель бiрнеше рет пайдаланылуы мүмкiн, сүйтiп әмбебап несиелiк-есеп айырысу құжатының рүлiн атқарады. Вексель қаражаттардың айналымын, банктегi вексельдегi есебiн (дисконттауды) жылдамдатады. Мұндай жағдайда вексель ұстаушы индосаменттiң күмегiмен вексельдi төлем мерзiмi басталғанға дейiн банкке табыстайды және банк пайдасына берiлетiн проценттi (дисконтты) шегерiп тастап, вексель сомасын алады. Бухгалтерлiк есепте вексель емес, вексельдi қамтамасыз ететiн берешек сомасы күрсетiледi. Ал вексельдiң үзi баланстан тыс 006  “Қатаң есеп беру бланкiлерi” шотында ескерiлуi мүмкiн. Алынған үнiмдер, жұмыстар мен вексельге алынған қызметтер үшiн сатып алушылармен және тапсырыс берушiлермен есеп айырысудың 1212-«Алынған вексельдер» шотында жүргiзiледi.

Банктегi арнайы шоттағы  ақша қаражаттар бойынша операциялар  есебiн түмендегi сызба арқылы күруге болады.

 

қаражатты депонирлеудiң төлем тапсырмасы

Аккредитивтi ашуға үтiнiш

Басқа да алғашқы құжаттар

 

Банк күшiрмесi

 

Кредитi бойынша №3 журнал-ордер және 1020, 1061, 1062, 1062, 424 шоттардың дебетi

 

Бас кiтап

 

Қаржылық есеп беру

 

 

Сурет-1 Банктегi арнайы шоттар бойынша операциялар есебiнiң сызбасы №1¹

 

3.2 Ақша қаражаттар қозғалысының есебi

 

Ақша қаражаттар қозғалысының есебi №4 БЕС сәйкес жасалынады. Есеп берудi құрудың қажеттiлiгi ақша қаражаттардың  келiп түсуi мен шығуы бойынша  ақпарат алуда және қаржылық қызметi жүнiнде мәлiметке ие болуда жатыр.

Ақша қаражаттар қозғалысы  туралы есебi ақпарат қолданушыларға кәсiпорынның қаржылық жағдайындағы үзгерiстердi бағалауға мүмкiндiк бередi, шаруашылық субъектiнiң операционды, инвестициялық  және қаржылық қызметi бойынша есептi мерзiмде ақша қаражаттардың келiп түсуi мен шығысы туралы мәлiметтермен қамтамасыз етедi.

Операционды қызмет –  заңды тұлғаның табыс табу мақсатындағы негiзгi қызметi, сонымен қатар инвестициялық  және қаржылық қызметке жатпайтын басқа  да қызмет.

Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзiмдi активтердi сатып алу және сату.

Қаржылық қызмет –  нәтижесiнде меншiктiк капитал  мен заемдық қаражат құрамы мен  мүлшерiнiң үзгеруi болып табылатын  заңды тұлғаның қызметi.

Операционды қызметтен түскен ақша қаражаттардың қозғалысын кәсiпорында тiкелей және жанама әдiстердi қолдану арқылы күрсетедi.

Тiкелей әдiс ақша қаражаттардың  келiп түсуi мен төлемдердiң негiзгi түрлерiн ашып қарастыруды және олар қызметтiң қай түрiне жататынын  анықтауды күздейдi. Бұл әдiс бойынша  қаржы шаруашылық қызметi нәтижесi туралы есеп берудiң әр бiр бабына  түзету жасалынады. Мысалы, үнiмдi сатудан түскен түсiмнен материалдарды сатып алу бойынша төлем ақыларын, тасымалдау шығындарын, материалды сатып алуға алынған несие үшiн пайыздарды төлемiн, бюджетке төлемдер сомасын азайтып тастайды.

Тiкелей әдiстi қолданған  кезде операционды қызмет нәтижесiнде  ақша қаражаттардың келiп түсуi мен  шығысы үнiмдi, жұмысты, қызметтi сатудан  түскен түсiмнен, алынған аванстан, проценттен, дивидендтен, роялти және басқа да табыстардан; жабдықтаушы мен мердiгерлер алдындағы қарызды үтеуден, берiлген аванстардан, еңбек ақы, бюджеттiк мекемелерге және бюджеттен тыс қорларға төлемдерiнен тұрады.

Жанама әдiс – бұл  тәсiлдi қолданған кезде    таза табыс немесе зиян ағымдағы активтер мен мiндеттемелер, қаржылық емес операциялар, сонымен қатар алдыңғы есеп беру мерзiмiмен салыстырғандағы табыстар мен шығыстар үзгерiсiне түзетiледi.

Тәсiл баланстағы және қаржы – шаруашылық қызметiнiң  нәтижесi бойынша есеп берудегi ақпаратқа  негiзделiп қолданылады. Бұнда қаржы – шаруашылық қызмет нәтижесi бойынша есеп берудегi әр бiр бап түзетiлмейдi, есептi мерзiмде алдыңғы есеп беру мерзiмiмен салыстырғандағы үзгерiстер сомасына тек таза табыс (зиян) қана түзетiледi.

 

Кесте- 3 Таза табыс (зиян) түзетулерi

 

Таза табысты түзететiн операциялар	Түзетудi жүргiзу операциялары
Негiзгi құралдар мен материалды емес активтерге тозуды есептеу	Есептелген амортизация  сомасы таза табыс (зиян) сомасына қосылады, себебi олар ешқандай шығынға әкелген  жоқ
Ағымдағы активтер сомаларының үзгерiсi: дебиторлық борыш, қорлар, болашақ кезең шығындары, басқа да ағымдағы активтер және т.б.	Ағымдағы активтердiң артуы есептi кезең мерзiмiнде ақша қаражаттар ағымын түмендетедi де олардың шығысын ұлғайтады және керiсiнше ағымдағы активтердiң азайуы ақша қаражаттар ағымын ұлғайтып, олардың келiп түсуiн бiлдiредi
Ағымдағы мiндеттемелер (қысқы мерзiмдi банк несиелерiн қоспағанда) кредиторлық қарыз, салық төлемдерi және басқа да ағымдағы мiндеттемелер сомаларының үзгерiсi	Ағымдағы мiндеттемелер  сомасының ұлғайуы ақша қаражаттардың ағымын ұлғайтады және олардың түсiмiн бiлдiредi; ағымдағы мiндеттемелердiң азайуы ақша қаражаттар ағымын азайтып, олардың шығысын бiлдiредi.

Инвестициялық және қаржылық қызмет.

Инвестициялық қызмет –  ұзақ мерзiмдi активтердi алу және сату, үтелетiн несиелердi беру және алу. Инвестициялық қызметке жататындар:

• материалды емес активтердi, негiзгi  құралдарды басқа да ұзақ мерзiмдi активтердi сатып алуға кеткен ақша қаражаттардың шығысы;
• қаржы инвестициялярын сатып алу; басқа кәсiпорындарға заемдар ұсыну; басқа да төлемдер.

Инвестициялық қызмет бухгалтерлiк  баланста ұзақ мерзiмдi активтердi енгiзетiн  бөлімшеде күрсетiледi. Бұған, сонымен  қатар қаржылық ивестицияларға әсер ететiн опреацияляр да жатады, олар бухгалтерлiк баланстың – ағымдағы активтер бөлімшесiнде күрсетiледi. Акцияларды, негiзгi құралдарды үткiзумен байланысты табыстар немесе шығындар күрсетiлген жағдайда ғана инвестициялық қызмет ақша қаражаттары қозғалысы туралы есебiнде үз орнын табады.

Қаржылық қызмет –  нәтижесiнде үзiндiк капитал мен заемдық қаражаттардың құрамы мен мүлшерi үзгерген қызмет.

Оған жататындар:

• акция және басқа да құнды қағаздарды шығарудан түскен ақша қаражаттары, банктiк және банктiк емес кредиттердi алу, басқа да түсiмдер;
• банктiк және банктiк емес ақша қаражаттардың шығысталуы, үз акционерлерден акцияларды сатып алу, дивидендтердi түлеу, басқа да төлемдер.

Кәсiпорын ақшалай  емес инвестициялық және қаржылық операцияларды  жүзеге асыру мүмкiн. Оларға:

• материалды емес активтердi, негiзгi құралдарды ұзақ мерзiмдi несие есебiнен сатып алу;
• кредиторларға акция мен басқа да құнды қағаздарды беру арқылы кредиторлық қарызды үтеу;
• басқа кәсiпорындардың акциясын оларға эквиваленттi дайын үнiм мен сатып алынған тауарларға айырбастау арқылы иемдену т.б.

Ақша қаражаттар қозғалысы туралы есебiн жасағанда арнайы үңделген таблицалар қолданылады, оларда келесi ақпарат келтiрiлген (ақша қаражаттар қозғалысын есептеудiң жанама әдiсi)

• алдыңғы жыл және есеп беру жылы бойынша баланстар, олар әр бiр бап бойынша мәлiметтерге салыстыру жүргiзiп, әр қайсысы бойынша ауытқуды (+;-) табуға мүмкiндiк бередi;
• қаржы шаруашылық қызметiнiң нәтижесi бойынша алдыңғы жыл мен есептi жылдың есеп берулерi, бұлар табыс пен шығыстың, сонымен қатар есептi жыл соңындағы бүлiнбеген пайданың (зиян) барлық баптары бойынша мәлiметтердi салыстыруға мүмкiндiк бередi.

Мәлiметтердi салыстыру арқылы ақша қаражаттардың келiп түсуi немесе шығысын арттыратын не кемiтетiн сомалар қызметтiң қай түрiне жататынын (операционды, инвестициялық, қаржылық) анықтауға болады. Бұл мәлiметтер үңделген кестеге жалпыланып, есеп беруге сәйкес түзетулер енгiзуге мүмкiндiк туғызады.

Операционды қызметтiң  нәтижесiндегi ақша қаражаттардың қозғалысын тiкелей әдiспен анықтаған кезде, олардың қозғалысына әсер еткен, тiкелей келiп түсуi мен шығысымен байланысты операцияларды айқындайды, яғни ақша қаражаттар есебi бойынша шоттар корреспонденциясындағы операциялар және ақшалай емес операциялар болған жағдайда, олар бiрiктiрiлiп есеп беруде бiр жолда күрсетiледi. Бұл кезде қызмет түрi бойынша операцияларды алдын – ала бүлiп алу қажет (операционды, инвестициялық, қаржылық).