Қаржы Есебін Даярлау мен Ұсынудың Концептуалды Негізі

Міндеттемелер

4.15 Мiндеттемелердің ең маңызды сипаттамаларының бірі - бұл ұйымның ағымдағы қарызы болып табылады. Мiндеттеме - бұл қарыз немесе белгілі бір  түрде нақты міндеттерді орындау немесе іске асыру деп түсінуге болады. Мiндеттемелер заңды түрде міндетті болуы мүмкін. Яғни, міндетті заңдық күші бар шарттар мен заңдық талаптар арқылы көрініс табады. Осының бір мысалы ретінде тауарлар және алынған қызметке төленетiн сомалар болып табылады. Алайда міндеттеме күнделікті іскерлік тәжірибеден немесе әділетті түрде жақсы іскерлік дәстүр, таңдау,  қарым-қатынас жасау арқылы пайда болуы мүмкін.Мысалы, егер де ұйым өнімінің ақаулығын шеттетіп жоюға, яғни белгілі бір мақсат үшін пайдалану уақыты,  кепілдеме мерзімінің өтуінен кейін пайда болуы мүмкін деген саяси шешім қабылданған болса ,шығындалуы мүмкін сомаға қатысты сатылған тауарлар міндеттемелер болып табылады.

4.16 Ағымдағы мiндеттемелер мен келешектегi міндеттемелерді ажырата қарау керек. Ұйым басқармасының активтерді алу шешімі ағымдағы мiндеттеменiң пайда болуына бағытталмайды. Мiндеттеме әдетте активтер жеткізілгенде және ұйым қайтарылмайтын келісімшарт  жүргізгенде пайда болады. Мысалы, келiсiмшартының соңғы жағдайында айыппұлдың болуы мiндеттемелердi орындамаудың экономикалық салын білдіреді.

4.17 Ағымдағы мiндеттеменiң реттелуi, әдетте ұйымның ресурстардан бас тартуымен, өзге тараптың талабын экономикалық пайда тұрғысынан қанағаттандырумен тығыз байланысты болып табылады. Мысалы, ағымдағы мiндеттемелердің реттелуi бiрнеше әдiстер арқылы iске асады,олар:

• ақша құралдарының төлемдері;
• өзге активтерді тапсыру;
• қызмет көрсетумен;
• бір міндеттемені екіншісімен ауыстыру немесе;
• капитал міндеттемелерінің аударымы.

Міндеттемені  несие беруші өзіне тиесілі құқықтарына қарсылық білдіруі немесе жоғалтуы секілді өзге құралдармен өтей алады.

4.18 Міндеттемелер өткен кезеңдердегі оқиғалардың нәтижесінде пайда болады. Осылайша, мысалы: тауарларды иелену және қызметтерді пайдалану несиелік қарызға әкеп соқтырады. Ал, банктен несие алу –сол қарызды қайтаруға, яғни алдын-ала төлеу немесе жеткізілген соң төлеу жүргізілмеген болса, онда міндеттемеге әкеледі. Ұйым клиенттердің жыл сайынғы сатып алуы жайлы мәліметке сүйене отырып, артық төленген соманы  міндеттеме ретінде алдыңғы кезеңдерде таныған болса, өткен кезеңдердегі клиенттердің сатып алуы операция болып танылып, міндеттеменің туындауына әкелуі әбден мүмкін.

4.19 Кейде міндеттемелер жақын келген сәтте ғана маңызды дәрежеде өлшенуі мүмкін. Кейбір компаниялар мұндай міндеттемелерді резерв ретінде белгілейді. Кейбір елдерде осы секілді резевтер міндеттеме ретінде қарастырылмайды, себебі міндеттеме концепциясы тар мағынада анықталады. Сол себепті бағалық маңызы бар анықталмаған сомаларды ғана  қосуы мүмкін. Міндеттемені анықтау параграфте көрсетілгендей өте кең түрде таралған тәсіл ретінде білдіріледі. Осылайша, резерв ағымдағы міндеттеме резервімен тығыз байланысты болғанда, өзге де анықтауға тиіс бөлігінде ол міндеттеме болып табылады.Мұндай резертердің мысалы ретінде, кепілдік міндеттемелері бойынша төлеудә және зейнеткерлік міндеттемелерді жабу резерві ретінде анықталады.

Капитал

4.20 Алдыңғы параграфте капитал қалдық ретінде анықталғанымен,  баланста ол бірнеше сыныптарға бөлінуі   мүмкін. Мысалы, корпоративтік компанияда мұндай акционерлердің салған қаржылары бөлінбеген пайда, резерв,бөлінбеген табыс, өңдеп,өзгертуді, яғни капиталдың қолдауды қамтамасыз ететін жағдайлар да бөлек көрсетілуін білдіреді. Мұндай жіктеу қаржылық есеп берудің шешім қабылдау кезеңінде қолданушылардың қажеттіліктері іске асуы үшін, заңдық немесе өзге де компанияның шектеулеріне және капиталды пайдалануы деп жіктелуі мүмкін. Тараптар ұйымға өз үлестік мөлшерінде дивиденд немесе капиталдың орнын толтыру секілді қатысу құқығы көрініс табады.

4.21 Резервті құру кейде Жарғы немесе өзге де заң арқылы ұйым мен кредиторларға шығындардан құтылу ұшін қосымша қорғану құралы болып табылады. Өзге резевтер құрылуы мүмкін жағдайлар мыналар болуы мүмкін:  яғни, осындай резервтерге ауыстыру, салық салу туралы ұлттық заңнамаға сәйкес, салықтардан босатылуы немесе олардың ставкасының төмендеуі жағдайында болса. Қолданушылардың шешім қабылдауы кезіндегі заңдық, жарғылық және салық резерві жайындағы ақпараттың болуы мен өлшемін жайында ақпаратты көрсетеді.

4.22 Баланста көрсетілетін капиталдың сомасы – активтер мен міндеттемелерді өлшеуге байланысты. Капиталдың жалпы өлшемі кездейсоқ жағдай бойынша ұйымның жалпы нарықтық сомасына сәйкес немесе қолданыстағы жұмыс жасау үшін шығарылуы мүмкін. Кездейсоқ жағдайда ғана капиталдың жалпы өлшемі ұйымның жалпыға нарықтық акция құны мен сомасына сәйкес келіп немесе қолданыстағы бүкіл компанияның активтерін бөліктеу бойынша алынуы болып табылады.

4.23 Саудалық, өндiрiстiк және басқа да коммерциялық қызметі жеке ұйым, серіктестік, траст және өзге де мемлекеттік мекемелердің әр түрлі түрлері арқылы жүзеге асады.  Мұндай ұйымдар үшiн заң және өзге де реттейтiн шеңберлер аясында бiрлескен ұйымдарға  қолданылатын арасында айырмашылығы болады. Мысалы, меншiк иелері арасында немесе басқа мүдделi тұлғалардың капиталға қосылған сомаларды  үлестiруi  тек қана бiрнеше шектеулермен ғана байланысты  немесе тiптi шектеусiз болуы мүмкiн. Әйтсе де, капиталды анықтау және осы Концептулады негіздің өзге де тұрғыдан анықтаумен байланысты мәселелері осындай ұйымға сәйкес келеді.

Өнімділік

4.24 Пайда акцияға пайда немесе инвестицияға пайда секілді өлшемдері негіз болып немесе тиімді қызметтің өлшемі ретінде жиі пайдаланады. Пайда мен шығын пайдаға қатысты элементтер ретінде танылады. Элементтермен, тiкелей өлшемге қатысты пайдалар, өткiзуден тыс табыстар мен шығындар болып табылады. Демек, кейде, өткiзуден тыс табыстар мен шығын және .Пайда мен шығынды  өлшеп, тану капиталдың тұжырымдамасынан және капиталды қолдау үшін ұйымның қолданатын қаржы есеп беруді жасау кезінде пайдаланылады.Бұл тұжырымдамалар келесі параграфтарда талқыланады.

4.25 Пайда мен шығынның элементтері келесідей түрде анықталады:

• табыс- бұл экономикалық пайдалардың құйылу немесе активтердiң үлкеюі немесе міндеттемелердің азаюы арқылы көрінетін капиталдың көбеюімен тығыз байланысты  акционерлiк капиталдың қатысушыларының үлестеріне байланыссыз болып келеді.
• шығындар - бұл акционерлiк капитал қатысушылардың арасындағы капиталдың бастапқы азаюына, олардан үлестiрiдiң байланыспағандары экономикалық пайдалардың қайту немесе активтердiң азаюы немесе мiндеттемелердiң үлкеюi ретінде нысанда  болып жататын азаюы  есеп беру мерзiм iшiндегі көрінісі.

4.26 Өткiзуден тыс табыстар мен шығындарды анықтау аса маңызды сипаттамаға ие, алайда кіріс пен шығыс есептілігін тану үшін сәйкес келуі тиіс жайларды нақты анықтамайды. Бұл белгiлер келесі 4.37–4.53 параграфтарда талқыланады.

4.27 Экономикалық шешiмдердiң қабылдануы үшiн қажеттi ақпаратты қамтамасыз ету үшін кіріс пен шығыс жайлы есеп беруде пайда мен шығынның әртүрлі әдістері арқылы көрінуі мүмкін. Мысалы, белгiлi бір тәжiрибеде ұйымның күнделікті қызметiнiң процесстерiнде пайда болатын өткiзуден тыс табыстар мен шығын және олардың арасындағы айырмашылықтарды ажырата қарауға бар болатындай мәселелер тәжірибеде жиі кездеседі Бұл шектеулер тиiстi баптың көзi бойынша өндiрiліп алынады, өйткенi ұйымның қабiлеттiлiгiнiң бағасымен қоса  қаржы немесе олардың баламалары болашақта құруға мәнi болады. Мысалы, ұзақ мерзiмдi инвестициямен байланысты қызметтің жиі іске асуы екі талай. Мұндай шектеуде компанияның сипаттамасы мен операциялары арасындағы шектеуді есепке алу керек. Күнделікті қызмет нәтижесінде пайда болатын ұйымның қызметі өзге ұйым үшін ерекше болуы мүмкін.

4.28 Сонымен бiрге өткiзуден тыс табыстар мен шығын және олардың әртүрлi әдiстерiмен бiрiктiру баптардың арасындағы шектеу серiктестiктiң қызметiнiң нәтижелерiнiң өлшемiнiң бiрнеше варианттарын ұсынуға мүмкiндiк бередi. Олар қамтуды дәрежелермен айырмашылығы болады. Мысалы, шығынмен пайдалы туралы ақпарат кәдiмгi қызметтен салық өндiру, пайдаға кәдiмгi қызметтен жалпы пайда, пайда салық өндiруден кейiн көрсете алады, және таза пайданы есепке алғанда да ескеріледі.

Табыстар

4.29 Табысты анықтау пайда болған кіріс көзі мен өзге пайда ретінде анықталады. Өзге де кіріс көзі ұйымның күнделікті қызметiнiң процесiнде пайда болады және өзi әртүрлi терминдермен аталады, соның iшiнде сату, сыйлық беру, пайыздар, дивидендтер және арендалық төлемдер.

4.30 Қалған табыстар табыстың анықтауына және пайда болуға немесе серiктестiктiң кәдiмгi қызметiнiң процессiнде пайда болмауы мүмкiн және болуға сәйкес келетiн басқа баптарды ұсынады. Олар экономикалық пайдалардың ұлғаюы және сол сияқты  көмек көрсетулерден айырмашылығы болмайды. Олар сондықтан да осы Концептуалды негізде жеке элемент ретінде қаралмайды.

4.31 Қалған табыстар мысалы, негiзгi құралдардың iске асырунан пайда болған табыстарды қосады. Сонымен қатар табысты анықтау іске аспаған табыстарды қосады; мысалы, нарықтық бағалы қағаздардың қайта бағалауынан пайда болған табыс немесе ұзақ мерзiмдi активтердiң баланстық құнының үлкеюi. Шығын мен пайда туралы ақпараттар табыстардың мойындауында бөлек көрiнедi, экономикалық шешiмінің қабылдануы үшiн пайда туралы мәлiмет беріледi. Мұндай табыстар есептеу нәтижелерiнде жиі тиiстi шығындарсыз шағылысады.

4.32 Әртүрлі актив түрлерi табыспен үлкейте алады. Мұндай мысалдарға қаржы, дебиторлық қарыз, тауарлар және қызметтер көрсетедi. Табыс мiндеттемелердің реттеу нәтижесiнде пайда бола алады. Мысалы, ұйым қзінің тауарлары мен қызметтеріннесие берушіге  қарыздың бiр бөлiгiн төлеу бойынша мiндеттеменiң өтеуiне шарт қоя алады.

Шығындар

4.33 Шығындарды анықтау шығындар, сонымен бiрге ұйым қызметiнiң процесінде пайда болған шығындардан тұрады. Соңғысы мынадай шығындардан,яғни өзiндiк құн, еңбекақы және амортизациялардан тұрады. Олар әдетте активтердiң азаюы, соның iшiнде қаржылар немесе олардың баламалары, қорлар, негiзгi құралдар формасына айналады.

4.34 Шығындарға шығындардың анықтамаларына жақындайтын және ұйымда пайда болған немесе  қызмет процесінде пайда болмаған мүмкiн болатын баптар болып табылады. Шығындар экономикалық пайдалардың азаюын көрсетеді және басқа шығындардан айырмашылығы болмайды. Демек, осы Концептуалды негізде ол жеке элемент ретінде қаралмайды.

4.35 Шығындар  мысалы,негізгі құралдардың реализациясы, от,су тасқыны секілді кедейліктен пайда болған шығындарды өзіне қосады.Шығындарды анықтау реализацияланбаған шығындар, курс бағамының өсуінен пайда болады.Пайда және шығындар есеп берулерінде шығындарды тану бөлек көрсетіледі,өйткені бұл ақпараттар экономикалық шешімдерді қабылдауға көп әсерін тигізеді. Шығындар есеп берулерде көбінесе сәйкес табыстар шегерімінде көрсетіледі.

Капитал қызметінің түзетулері

4.36 Активтер мен міндеттемелердің қайта бағалануы капиталдың өсуіне немесе кемуіне әкеледі. Бұл өсулер немесе кемулер табыстар мен шығындардың анықтамасына сәйкес келсе де,олар капитал ұстауының нақты тұжырымдамаларына сәйкес, табыстар мен шығындар есеп берулеріне жатпайды. Оның орнына бұл баптар капитал ұстауын қамтамасыз ететін немесе қайта бағалау резерві ретінде капитал тұжырымдамасы қосылады. Бұл капитал Концептуалды негіздің 4.57–4.65 параграфтарында қарастырылады.

Қаржылық есеп беру элементтерінің орындалуы

4.37 Тану-бұл балансқа қосылған процесс немесе элементтер анықтамасына сәйкес шарттарға жауап беретін табыстар мен шығындар объектісінің есеп берулері. Мойындау баланс немесе шығын мен пайда туралы ақпараттарда ақшалай соманың түрi,сонымен қатар соманың қосындысында объекттiң сипаттамасыннан тұрады. Баланс шығын мен пайда туралы есеп берулерде танылуы тиiстi мойындау шартына сәйкес келетiн объектілер. Мұндай объекттердiң мойындамауы, ескертулер,түсініктеме материалдарын қолданатын есеп саясатының ашылу орнын толтырымайды.

4.38 Элемент анықтамасына сәйкес келетін объект танылуға мiндеттi,егер:

• кез келген экономикалық пайда, ұйыммен алынған немесе жоғалтқанымен байланысты ықтималдық бар болады; және
• объект құн немесе берiк өлшей алған бағаны ала алады.³

4.39 Бұл шарт бағасының объектімен сәйкестiктерiн,оның қаржылық есеп беруінде мойындау мүмкіндігін, 3-ші тараудағы талқыланған сапалы сипаттамалардың пайдалы ақпараттарын есепке алу керек. Элементтердiң арасындағы өзара байланыс мысалы, активтiң нақты элементi үшiн анықтауға және мойындау шартына сәйкес келетiн объект,мысалы табыс пен міндеттеме автоматты талап ететiнiн бiлдiредi.

Келешек экономикалық пайдалардың  ықтималдығы

4.40 Ықтималдық ұғымы дәреженiң ұсынысы үшiн мойындау шартында қолданылады немесе баппен байланыстырылған ұйымның келешек экономикалық пайдаларын жоғалтуы. Бұл ұғымдар ұйымның жұмыс iстейтiн қоршаған ортаны сипаттайтын анықталмағандыққа сәйкес келедi. Келешек экономикалық пайдалардың ағыны қолданылатын анықталмағандық дәрежесінiң бағалары,сонымен қатар қаржылық есеп беруiн құрастыру негiздерiнде өндiре алады. Мысалы, ұйымның қарызын сөндiргенде,дәлелдер жоқ болса,мұндай қарызды актив ретiнде мақұлдауға болады. Қарыз түрлерiнiң көпшiлiктерi үшiн, кейбір төленбегендер әдетте ықтимал болып есептелінеді,сондықтан,экономикалық пайдалардың күтiлетiн қысқартуын ұсынатын шығын танылады.

Өлшем сенімділігі

4.41 Объект мойындауларының екiншi шарты,оның құны немесе берiк өлшей алған бағаның бар болуы құжатпен сәйкес келеді. Құн және баға көпшiлік жағдайда  есептемелерде анықталуы керек. Қисынды есеп мәндерін қолдану, қаржы есеп беруiнің маңызды құрастыруының бiр бөлiгi болып табылады және оның сенiмдiлiгiн түсiрмейдi. Сол қисынды есеп мәнi мүмкiн емес болған жағдайда,объект баланс немесе шығын мен пайда туралы есеп берулерде танылмайды. Мысалы, соттық талаптан күтiлетiн түсулер анықтау барысында актив,табыс, және сонымен бiрге мойындаудың мақсаттары үшiн ықтималдық жағдайына сай келу. Егер талап шамасы берiк анықталмаса, ол талап актив немесе табыс сияқты танылуына болмайды, алайда, ескертулер, түсiнiк материалдары қосымша кестелерде ашылуы керек.

4.42 Нақтылы бір уақытта шарттарды қанағаттандырмайтын объект 4.38 параграфында,нәтижесінде кезекті оқиғалар мен жаңа шарттарды мойындай алады.

4.43 Маңызды элементтiң мiнездемесіне ие болатын,бiрақ мойындау шартына сәйкес келмейтiн объект, түсiнiк материалдары немесе қосымша кестелерінің ашылуына лайық бола алады. Қаржылық есеп беру қолданушыларының объект туралы мәлiметі қаржы жағдайының бағасы үшiн лайықты болып есептелінеді және бұл қызметтiң нәтижелерi ұйымның қаржылық жағдайының өзгерiстерi.