Қаржы Есебін Даярлау мен Ұсынудың Концептуалды Негізі

Салыстырымдылық

QC20 Мысалы, қолданушылардың шешiмдері балама немесе инвестицияларды өткiзу, сату,сонымен қатар инвестицияландырудың бірін таңдауға ерік береді. Егер де, оны өзге ұйымның балама ақпараты мен басқа мерзім кезеңі аралығында балама ақпарат салыстыруға келетін болса, онда есеп беру жайлы ақпарат аса маңызды болып табылады.

QC21 Салыстырымдылық-бұл қолданушыларға ұқсастылығы мен айырмашылығын анықтауға мүмкіндік беретін сапалық сипаттама болып табылады. Басқа сапалық сипаттамалардан айырмашылығы, салыстырымдылық бiр тармаққа жатпайды. Салыстыру үшін кемiнде екі нәрсемен анықтау керек.

QC22 Салыстырымдылықпен кезектіліктік байланысты болғанымен бірдей емес. Келiсімділік ұйымның есеп беру кезеңі. Сол сияқты әдістерді және элементтердің қолдануын  білдіреді. Салыстырымдылық осы көзделген мақсатқа  жетуге көмектеседi.

QC23 Салыстырымдылық бiркелкi болмайды. Мысалы,ақпаратты алу үшін заттар бірдей болуы тиіс,ал әр түрді заттар әр түрлі болуы тиіс сонымен қатар, қаржылық ақпараттардың салыстырымдылығы артпайды. 

QC24 Салыстырымдылықтың кейбір деңгейі негізгі сапалық сипаттамаларға қол жеткізу жолы  арқылы жетілдіріледі. Табиғи, тиiстi экономикалық құбылыстың ұсынысы,  ұйымның есеп беруiне ұқсас экономикалық құбылыстар салыстырымдылықтың белгiлi дәрежесіне ие болуы керек.

QC25 Бiртұтас экономикалық құбылысқа қарамастан бірнеше тәсілдер арқылы нақты көрсетілуі мүмкін.

Тексерілгіштік

QC26 Тексерілгiштiк ақпаратты қолданушыларға экономикалық құбылыстарды ұсынады және қамтамасыз етуге көмектеседi. Тексерілгiштiк-тәуелсiз бақылаушылар және әр түрлi бiлiмге толық келісім бермесе де, келісімге келуі мүмкін жайтты білдіреді. Сандық  мәлiметтер тек қана жалғыз  бағалау көзі болмауы тиіс сонымен қатар, қандай да бір сандар мен тиiстi ықтималдықтардың диапазоны тексерiле алады.

QC27 Тексерілгіштік тікелей және жанама болуы мүмкін. Мысалы, тiкелей-тексеру қаржылардың есептеуiн бақылауды, соманың тексеруiді немесе басқа ұсыныс беру жолын бiлдiредi. Жанама бақылау әдiстемесі - үлгі бойынша формула техникасына тексерудi немесе басқа да нәтижелердiң қайта есебiн бiлдiредi. Мысалы,баланстық құн қорларын тексеру (сан және құн ) және қайта санау инвентаризация әдiсі, бiрiншiсi кiрістер қорларының тексеру шығындарын жорамалдау арқылы іске асырады.

QC28 Егер де  перспективалық қаржылық ақпарат  және кейбір түсіндірулердің  келесі кезеңдерде тексеру мүмкіндігі туса, онда олар барлығын қамтамасыз ете алмайды. Олар бұл мәлiметтi пайдаланудың қажеттігін, яғни қолданушылардың осы негізгі жорамалдарды  шешуге көмектесу үшiн, тағы да басқа  ақпараттар жинаудың өзге де әдістерін ашуды анықтап алу қажет.

Уақыттылық

QC29 Уақытылық дегеніміз  шешiм қабылдайтын тұлғаларда мәлiметтiң бар болуы, яғни осы арқылы олардың шешiмiне ықпал етуге болатын мүмкiндiктің болуы деп түсіндіріледі. Әдеттегiдей, ақпараттар ескі болған сайын олардың пайдалылығы да аз болып келеді. Әйтсе де, мысалы, кейбiр қолданушыларға тенденцияны анықтап,бағалауға қажет болуы мүмкін жайлар есептілік кезеңі аяқталған соң пайдаға асуы мүмкін.

Түсініктілік

QC30 Ақпараттың сипаттамасы және жіктелуі нақты және түсінікті болуы қажет.

QC31 Кейбір құбылыстар табиғатын түсіну қиындыққа әкеп соқтырады. Қаржылық есептеу нәтижелерi бар ақпараттардың ерекшелiгiн түсiну үшiн қаржылық есептеу нәтижелерiн түсінуге оңай болатын ақпараттар қажет. Алайда, бұл баяндамалар толық емес бола отырып, сонымен қатар жаңылысуға әкеп соқтыруы мүмкін.

QC32 Қаржылық есептеу нәтижелерi  кәсiпкерлiк төңiрегiндегi және экономикалық қызметтерiндегі жеткiлiктi бiлiмi болатын және мәлiметтi ынталы қарап талдайтын қолданушылар үшiн дайындалады. Кейде, тiптi жақсы хабардар болатын қолданушылар, күрделi экономикалық құбылыстар туралы мәлiметтi түсiну үшiн консультант көмегін алуы мүмкін. Сапалық сипаттамаларды пайдалануды арттыру.

Сапалы сипаттамалардың  қолданылуын арттыру 

QC33 Сапалық сипаттамаларды арттыру барынша көп болуы қажет. Әйтсе де, сапалық сипаттамаларды арттыру,жеке дара немесе топта ақпараттың ешқандай да мәнi болмаса, пайдалы мәлiметтi жасай алмайды.

QC34 Сапалық сипаттамаларды арттыруды қолдануы белгілі бір бекітілген тәртіпте болмайтын қайталанбалы процесс болып табылады. Кейде сапалық сипаттамаларды арттыру, барынша басқа сапалық сипаттаманы қысқартуға әкеп соқтыруы мүмкін.  Мысалы, уақытша салыстырымдылықтың төмендеуі,қаржылық есеп беруiдiң жаңа стандарттарын қолдану нәтижесінде ұзақ  уақыттық  перспективалы релеванттықтың жақсартылуы бола алады. Тиiстi істің мән -жайының ашылуы көп жағдайда жартылай салыстырмайтындықтың  орнын толтыра алады.

Пайдалы қаржы есептілктің шығын тежеулері

QC35 Қаржылық есеп беру арқылы кең таралған шектеуі бар ақпаратқа қатысты құн кең таралуы мүмкін. Қаржылық есеп берудің есептілігі аса маңызды шығындарды талап етеді.Шығын мен пайданың бiрнеше түрлерін қарастыруға болады.

QC36 Қаржы мәлiметпен қамтамасыз ететін тұлғалар, қаржылық ақпаратты жинау,өңдеудi, тексерудi және қаржы мәлiметті тарату үшін көп күш жігерлерін жұмсайды. Қорытындысында пайданың аз түсуі түрінде шығындарды қолданушылар әбден өтеуі мүмкін.Қаржылық мәліметті қолданушылар ақпараттты талдаудың шығындары үшін жауапты.Қажет болған жағдайда мәліметтер берілмей,жеткізілмесе бұл ақпаратты алып, бағалау шығындары үшін қолданушылар жауапты.

QC37 Қаржылық есеп берудің есептілігі қазіргі кезде өзекті және нақты болғандықтан, ол қолданушыларға шешім қабылдауда сенімді түрде пайдалануына көмектеседі.  Бұл жалпы алғанда, нарықтық капиталдың тиімді қызметі мен эконимикалық капитал құнының төмендеуіне әкеледі.Сонымен бiрге,жеке инвесторлар, несие берушілер немесе басқа несие берушілер қисынды негізделген шешiмге келуі арқылы артықшылықтар алады. Әйтсе де, қаржы есеп беруiнiң бiр мақсаттары үшiн,бұл әрбiр қолданушыға өз өзектiлiгiн табатын барлық мәлiметтi беруге мүмкiн, яғни жалпы мақсатқа қатысты мәселелерді қамтуы мүмкін емес.

QC38 Шектелген құнын пайдаланғанда, Кеңес нақты ақпараттың есептілік құнына пайдалануы және көрсетуге кеткен шығындарды ақтау үшін артықшылық береді. Құнын анықтауды қолдану үшін Кеңес қаржылық ақпаратты  жеткізушілерден, қолданушылардан, аудиторлардан, қаржылық есеп беруді ұсынатын стандарттары пайданың сандық,көлемдік жайларын сұратады. Көп жағдайларда, бағалау жағдайлары  сандық және сапалық мәлiметке негізделеді.

QC39 Субъектілік бағалауға тән шығындар мен пайданың есептілігі жайлы бөлек мақалалар әртүрлі индивидтерді анықтауда өзгеріп тұрады.Осылайша, Кеңес қаржылық есептеуді есеп беруге тиісті бөлек тұлғаларға қатысты емес, жалпы қаржылық есеп берудің шығындары мен пайдаларына қатысты жағдайды есепке алуға тырысады. Бұл шығынды баға және пайдалар, барлық субъекттер үшiн есеп-қисапқа қойылатын талап әрдайым ақтайтынын бiлдiрмейдi. Айырмашылықтар  лайықты түрде капиталды тартудың әртүрлі тәсілдері арқылы  (мемлекеттiк немесе жеке) капиталды тарту, тағы басқа факторлардың әр түрлi қолданушыларының қажеттiлік әдiстерiнің ерекшелігі болуы мүмкін.

4-ШІ ТАРАУ: 1989 ЖЫЛҒЫ НЕГІЗ, қалған мәтін

бөлімге сілтеме

НЕГІЗГІ БОЛЖАМ 4.1

Үздіксізділіктің тұжырымдамасы 4.1

ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ 4.2

Қаржылық жағдай  4.4

Активтер 4.8

Міндеттемелер  4.15

Капитал  4.20

Өнімділік  4.24

Табыстар  4.29

Шығындар  4.33

Капитал қызметінің түзетулері  4.36

ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ ОРЫНДАЛУЫ  4.37

Келешек экономикалық пайдалардың ықтималдығы 4.40

Өлшем сенiмдiлiгi 4.41

Активтерді мойындау  4.44

Міндеттемелерді мойындау 4.46

Табыстарды  мойындау  4.47

Шығындарды мойындау 4.49

ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ ӨЛШЕМІ 4.54

КАПИТАЛ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ ЖӘНЕ КАПИТАЛДЫҢ СҮЙЕМЕЛДЕУЛЕРі 4.57

Капитал тұжырымдамалары  4.57

Капиталды сүйемелдеу тұжырымдамалары және пайданың анықталуы  4.59

 

4-ші тарау: 1989 жылғы негіз: қалған мәтін

Қаржылық есеп беру  ұсынысының және әзірлеу тұжырымдамасының қалған мәтiнi (1989) Қаржылық Есеп Беру 1 ХҚЕС ұсыныс енгiзiлген өзгерiстер өзгертiлмедi (2007 жылдың редакцияларында).

Кеңес қаржылық есеп беру элементтерi және баға әдiстерiн қарап болған соң мәтіндер жаңартылады.

Негізгі болжам

Үздіксізділіктің тұжырымдамасы

4.1 Қаржылық есеп беру болжам негізінде құралады,яғни ұйымның әрі қарай жұмыс істеуін, қызметін жалғастыруын білдіреді. Мұндай жағдайда ұйым өз қызметтерін қысқатуға қажеттіліктерді тудырмайды,алайда қажеттіліктер туылса,онда қаржылық есептілік басқа негізде дайындалуы керек.

Қаржылық есептіліктің элементтері

4.2 Қаржылық есеп беру қаржы операцияларының, қаржы зардаптарының экономикалық мiнездемелерiне сәйкес кең сыныптарында топтап көрсетеді. Бұл кең сыныптар қаржылық есеп берудiң элементтерi деп аталады. Бухгалтерлiк баланстағы қаржылық жағдайға, тiкелей өлшемге қатысты элементтер, активтер, мiндеттемелер және капиталдар жатады.  Пайда және шығын элементтері, тiкелей өлшемге қатысты өнiмдiлiктер, өткiзуден тыс табыстар мен шығындар болып табылады. Қаржы жағдайындағы өзгерiстер туралы есептеу нәтижесi пайдалар,шығындар және баланс элементтерiнiң өзгерiсiн қамтып көрсетедi, сәйкесiнше бұл Концептуалды Негiз сирек кездесетiн өтiнiш болып табылған элементтерді анықтамайды.

4.3 Элементтердің балансындағы пайдалар туралы есептемеме нәтижесінде процесс болады. Мысалы, активтер және мiндеттемелер өз беттерiнше классификацияланады.Бизнес экономикалық шешiмдердiң қабылдау мақсаттарындағы қолданушылары үшiн өте пайдалы.

Қаржылық жағдай

4.4 Қаржылық жағдайдың тiкелей өлшеміне қатысты элементтер активтер, мiндеттеме және капитал болып табылады.Олар төмендегiдей анықталады:

• Тексерiлетiн нәтижеде өткен ұйым оқиғалары және болашақта күтілетін экономикалық пайда қорлар активі болып келеді.
• экономикалық пайда қорлардың кәсiпорынынан қайтуына келтiрген реттеу нәтижесінде пайда болған ұйымдар, ағымындағы мiндеттемелер мен жауапкершiлiктер.
• Капитал кәсiпорынның қалдық активтерінің бiр бөлiгi,оның барлық мiндеттемелерiнiң шегерімiнен кейiн пайда болады.

4.5 Активтер мен мiндеттемелердiң негiзгi функцияларын анықтау  бухгалтерлiк баланстарда бұрын орындалуы керек белгі анықталмайды. Сонымен, активтер ретiнде мiндеттемелер баланс элементтерін қамтиды,олар мойындаудың белгiлерiне қанағаттандырмайтындығы 4.37-4.53-шi тармақтарында көрсетілген. Жеке алғандан, келешек экономикалық пайдалар актив немесе мiндеттемеге дейiн танылмауға 4,38-шi тармақтағы ықтималдықтың белгiсiне жауап беру үшiн нақтылы күтiледi.

4.6 Заңға сүйенген формасында ғана емес,баға активтері, мiндеттеме немесе акцияның анықтауы ықыласқа сәйкес келедi, және оның негiзгi заттары экономикалық болмыстарына бөлінуі керек. Мысалы, қаржы лизингiнiң жағдайында, жалгер лизингтiң қолдануындағы экономикалық пайдаларды алады, соманы төлеу құқықтық мiндеттеме шешiмiнiң пайдалы қолдануының мерзiмi активтер және қаражаттарға қатысты зарядтарының әдiл құнына жақындатылған экономикалық нақтылық. Қаржылық активтер және мiндеттемелер анықтауларына қанағаттандыратын және жалгердiң баланстарында мойындалған элементтер тудырады.

4.7 Баланс жұмыс iстейтiн ХҚЕС-на сәйкес құралған активтер немесе мiндеттемелердiң анықтауларына қанағаттандырмайды және меншiктi капиталдың бөлiгін көрсетпейтiн элементтерден тұрады.  4.4-шi тармақтағы анықтамалар, ХҚЕС өңдеуінің келешек негiзiне жатады.

Активтер

4.8 Активке алынған келешек экономикалық пайда бұл ақша қаражатының ағынға немесе серiктестiктiң ақшалай баламаларына кiрген тура немесе жанама потенциалы. Демек, потенциал серiктестiктiң операциялық қызметiнiң бөлiгі бола алады. Ол қаржы, қаржы баламалары, қаржылардың еркiн аударғыштықтық формаға айналуға қабiлеттiлiгін  қысқарта алады,мысалы,  талғаулы өндiрiстiк процесс өндiрiстiк шығынды төмендетедi.

4.9 Ұйым сатып алушылардың қажеттiлігін қанағаттандыру үшін,тауарлар және қызметтерді,яғни өзінің активтерін қолданады.   Сатып алушылар тауарлар мен қызметтер үшін төлем жүргізуге дайын және де сол арқылы олар қаржы ағынын үлкейте алады. Өздерiнiң қаржы құралдары ұйым қызметіне ілігеді.

4.10 Активке алынған келешек экономикалық пайдалар әртүрлi жолдармен серiктестiкке түсе алады. Мысалы, актив:

• бөлек қолдану немесе басқа активтерi бар тiркесте,яғни тауарлар және серiктестiк сатылған қызметтердiң өндiрiсiнде;
• басқа активтерге айырбастау;
• мiндеттеменi өтеу үшiн қолдану; немесе
• ұйымның меншiк иелері арасында бөлiнуі.

4.11 Мысалы, көптеген активтер негiзгi құралдың физикалық формасы болады.Егер ұйым экономикалық пайданы болашақта күтсе, активтің физикалық формасы активтiң болуын анықтамайды, патенттер және авторлық құқық активтер болып табылады.

4.12 Мысалы, көптеген активтер,дебиторлық қарыз және заңды құқықтармен, меншiк құқығын қоса мүлік байланысты болып табылады. Меншiк құқығы аса маңызды активтi анықтау болып табылмайды. Егер ұйым меншiгі күтiлетiн пайданы тексерсе,жалға алатын дүние актив болып табылады.Ұйымның пайданы бақылауы Заң құқықтарының нәтижесi ретінде танылады және заң бақылауысыз активтер анықтамасына жауап бере алады. Мысалы, "Ноу-хау"  зерттеушi нәтижесінде қызмет алған активтiң анықтауына сәйкес келеді,"ноу-хау" құпияда сақтай отырып,ұйымды бақылай алады.

4.13 Ұйымның активтерi өткен мерзiмдердегі және де басқа операциялардан пайда болады. Ұйым әдетте активтерді өндiре отырып  не сатып ала алады,сонымен бiрге басқа операцияларды шығара алады. Мұндай мысалдарға пайдалы қазбалар қорларын ашу және өлкедегі экономикалық өсу бағдарламасы ретінде ұйымның үкіметтен алған мүліктері жатады.  Келешекте күтілетін операциялар өзінен өзі актив бола алмайды,мысалы, қорды сатып алу актив анықтамасына сәйкес келмейді.

4.14 Пайда болатын шығындар және құрылған активтер тығыз байланыста болады, бiрақ олар мүлдем сәйкес келмейді. Ұйым шығынға ұшырағанда, болашақта пайда алу мақсаты туралы  куәландырады, бiрақ бұл активтiң анықтауына сәйкес келетiн жеткiлiктi дәлел бола алмайды. Бапқа тиiстi шығындарының жоқтығы активтiң анықтауына сәйкес келмейдi. Мысалы, серiктестiктiң дотациялалған баптары активтiң анықтауына сәйкес келеді.