Балаға керегі – ойын. Ең мағыналы пайдалы мектебі, бар қызығы – ойын. Ойында бала көрген–білгенін екшейді, үйренгенін нығайтып бекітеді

Жеткіншектердің қалыптасуында жолдастарының қоғамдық пікірі үлкен рөл атқарады. Мораль мәселелерін талдау және адамгершілік тақырытындағы пікір сайыстардың  әсерінен өмірдің мәні, өз болашағы, мамандығы туралы, өз беделі туралы ойланатындықтан, мұғалім бұл мәселелерді шешуге пәрменді түрде көмектесіп, күнделікті іс-қылықтардың адамгершілік мәнін ашуға көмектеседі. Ересек адамдар бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп, әр баламен ойланып жұмыс істеу керек. Сәнге сәйкес киінгені, музыка тыңдағаны үшін баланы сөгу дұрыс емес. Жеткін-шектермен өзара әрекеттің негізгі тәсілдері: онымен бірге іс-қылықтарды, оқиғаларды талдау, баға бергізу, өзін-өзі талдауға, өз мінез-құлқын басқаруға үйрету.

Осы жаста  адамның мінез-құлқы және басқа  да жеке басының негіздері қалыптасады. Міне, осы кезеңде жеткіншектермен  жасалатын тәрбие жұмысында кемшіліктер  айқын көріне бастайды. Соңғы кездері  жеткіншектер тәртібінің төмендегенін байқауға болады: а) ата-анамен келіспеушілік  жағдайда болу; ә) мектептегі қиындық  пен сәтсіздік; б) тәртібі қиын құрбы-достарымен байланыс орнату.

Отбасы  жағдайы, ата-ананың кәсібі, материалдық  жағдайы, білім деңгейі жеткіншектің өмірдегі жолын айқындайды. Ата-ананың саналы, мақсатты Тәрбиесі бала өмірінде үлкен рөл атқарады. Отбасындағы  жақсы қарым-қатынасты жоғалту, мектептегі сәтсіздік, келеңсіз топтағы құрбыларымен жақындық әр түрлі жолдарға итермелейді. Отбасы, мектеп, құрбы-құрдастар тобы - барлық жеткіншектердің нағыз табиғи ортасы, ең маңызды қоғамдық факторы. Демек, баланың мінез-құлқының қалыптасуына отбасы ерекше әсер ететіндіктен оның көп қырлы, жан-жақты болуы отбасына байланысты. Педагогикалық, әлеуметтік жағынан жіберілетін әлсіздік, оқу  жүйесіндегі сәтсіздік - ауытқымалы мінез-құлықтың қайнар көзі. Жеткіншектің мінез-құлығындағы ауытқулар көбіне туа пайда болмайды, олар отбасындағы  және мектептегі дұрыс тәрбие бермеуден  пайда болады. Осы аталып көрсетілген  ауытқу девиантты мінез-құлық деп  аталады.

Девиантты мінез-құлықтың бір түріне қылмыстың  әрекетке апаратын агрессивті мінез-құлық (төбелес, тіл тигізу) жатады.

Жеткіншектің  мінез-құлығындағы агрессивттілік адамдарды аяу сезімінің жоқтығынан садистік бағытқа бейімделу нәтижесінде  өзін қоршаған ортаға зиянын тигізеді. Бұл жағдай тұлға аралық, топ аралық кикілжіңге өршігіп кетуі мүмкін. Жеткіншектің мінез-құлығындағы агрессивтілік  ішімдікпен, нашақорлықпен тікелей  байланысты. Кейде жеткіншектер ішімдік  ішкен кезде өзінің еңбегін (бұзақылық, төбелес, сәтті аяқталған оқиғаларын) атап өтеді. Жеткіншектің тәртібі агрессивті күйде болса, олар "қиын" балалар  қатарына жатады. Кейбір мектеп мұғалімдерінің қиын балалармен жұмысы сынып алдында  жүйке жұқартатын әңгіме, жазалау, т.б. түрінде жүзеге асады. Әдетте, бұл  әрекеттің барлығы оң нәтиже бермей-ді, керісінше қиын жеткіншектердің  мұғалімге, мектепке кектенуі күшейіп, қарсы келуіне әкеледі. Мұғалімдер қиын жеткіншектерге өзінің кері көзқарасын жасырмағанда, олармен кикілжіңге келеді. Девиантты мінез-құлықты жеткіншекке  қолданылатын тәрбиелік профилакти-калық  іс-шаралар – тұүлғаға әсер ету, әлеуметтік педагогикалық түзету іс-шаралары, кері әсерлі ортаны сауықтыру.

Жасөспірім  шақ (15-17 жас)

Жасөспірімдік кезеңнің көптеген теориялары бар. Жасөспірімдік  шақ бала мен ересектік шақтың аралығы, баланың ересектерге тәуелділігімен сипатталады, ересектер баланың  өмірлік іс-әрекетін мазмұны мен  бағытын белгілейді.

Жасөспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері - мамандық таңдау, еңбек пен қоғамдық-саяси  қызметке даярлану, некелесуге, өз отбасын  құруға әзірлену. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі  бір уақытты талап етеді.

Адамның жалпы ақыл-ой қабілеті 15-16 жасқа  қарай қалыптасып болады. Сондықтан  оның бала кездегідей шапшаң өсуі байқалмайды, алайда ол одан әрі жетіле береді. Жасөспірімдік  шақ - жеке адамның толысуы мен  қалыптасуының аяқталатын кезеңі. Жыныстық толысуға байланысты өз ағзасы мен  сырт келбетіндегі үлкен өзгерістер, өмірлік іс-әрекеттің күрделенуі байқалады. Сондықтан жасөспірімдік  шақ ымырасыз келеді. Жасөспірімге өзін көрсетуге ұмтылу, өзін жан-жақты  ашуға құштарлық тән.

Олар  өз мамандығын таңдап алуға тырысады. Мамандыққа ықыласының бірте-бірте  қалыптасуы түрлі іс-әрекеттеріне жауапкершілігін  арттырады. Оларға іс-әрекетті өз бетінше  орындауға мүмкіндік беріп, дұрыс  бақылау мен педагогикалық басшылық жасау керек.

Бұл кезеңде  сезім, достың қарым-қатынастар дамиды. Мысалы: ғашықтың, өзара сенім, қайырымдылық, бірін-бірі сыйлау, көмек көрсету, іс-әрекеттерін  бірігіп орындау, жолдасының кемшілігін айтып, жоюға көмектесу.

Бұл күндегі  жастардың мінезінде түрлі өзгерістер пайда болды. Мысалы, қыздар өздерінің  сыртқы киіміне, дене қимылына көңіл  бөледі. Ер балалар әдемі киініп жүруді ұнатады. Әр түрлі іс-әрекеттерінің  барысында осы ерекшеліктер еске алынады. Сонымен мектепке дейінгі  балалық шақтан жасөспірімдік шаққа  дейін балалардың бейімділігін және қабілетін, мінез-құлқы мен темпераментін  мұғалім-тәрбиеші, ата-ана үнемі  еске алып, олардың дұрыс дамуына, қалыптасуына жүйелі түрде ықпал  етуі қажет.

7. Тәрбие  және балалардың дербес ерекшеліктері.  Баланың дербес ерекшелігі тәрбие  процесінде, даму кезеңінде байқалады.  Дербес ерекшеліктерге түйсік, қабылдау, ойлау өзгешеліктері, жеке адам  бойындағы мінез-құлық, темперамент,  қабілет жатады. Жүйке жүйесінің  типтік қасиеттері - адамның мінез-құлығының,  темпераментінің, қабілетінің табиғи  негізі.

Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін жете білуі қажет. Нерв жүйесіне байланысты темперамент типтерін басшылыққа алмай, тәрбие процесін психологиялық негізде  ұйымдастырып, іс жүзіне асыру мүмкін емес. Жеке адамның дүниені сезгіштігі және қабылдағыштығы темпераментке  тәуелді. Дербес қабілеттерінің дамуы  жеке адамның табиғи мүмкіншіліктеріне  байла-нысты. Әрбір адамның қасиеттерін  калыптастыру мен дербес ерек-шеліктерін дамытуды жан-жақты және үйлесімді тәрбиелеу дейді. Жүйке жүйесіне байланысты темперамент типтерін басшылыққа алып отыру керек.

Темперамент деп жеке адамның қылығы мен түрлі  іс-әрекеттерінен көрінетін дара өзгешелігін айтады. Психология ғылымында  темперамент 4 типке бөлінеді: холерик, сангвиник, меланхолик, флегматик. Оларды тәрбиелеу - баланың дамуына ықпал  жасап, даму дәрежесіне сүйену.

Мұғалім сабақ үстінде, тәрбие барысында (ойын, еңбек, қоғамдық жұмыстары, т.б.) балалардың мінез-құлықтарын ескеріп, темпераментін  тәрбиелейді. Сангвиник баланың  іс-әрекетін бақылап, берген тапсырманың  орындалуын қадағалап отыру керек. Меланхоликті белсенділікке, ынтымақтастыққа, ұжымшылдыққа тәрбиелеген жөн. Тәрбиеші мына жағдайларды ескеруі қажет:

- баланың  өз мүддесін ғана ойлауын болдырмау;

- өз мүддесін  ұжым мүддесімен ұштастыруа білуге  үйрету;

- баланың  әр түрлі жағдайда болатын  өзгерістерді басынан өткізе  білуге баулу;

- баланы  өмірді даму күйінде көре білуге  үйрету.

 

Әдебиеттер:

1. А.С.Макаренко.  Тәрбие туралы лекциялары. - Алматы, 1968.

2. В.А.  Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976.

3. Караковский  В.А. О подростках. - М.: Педагогика, 1970.

4. Божович  Е.И. Личность и ее формирование  в детском воз-расте.-М.,1968.

5. А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов. "Жаманнан жирен", "Зиянды әдебиеттер және одан  алдын ала сақтандыру туралы". - Алматы: Мектеп, 1988.

6. Ильин  Е.Н. Пугь к ученику. - Москва: Просвещение, 1988.

7. Дубровский  А.А. Открытое письмо врача  учителю. - М.: Просвещение, 1988.

8. Фридман  Е.М. Изучение личности учащегося  и учени-ческих коллективов. -М.: Просвещение, 1985.

9. Т.Сабыров.  Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің  кейбір мәселелері. - Алматы, 1977.

10. Ө.А.Уманов, В.А.Парфенов. Бала бақыты. - Алматы, 1979.

11. Никитин  Б.А., Никитина А.П.. Мы и наши  дети. - М.: Московский рабочий, 1988.

12. А.Г.  Хрипкова. Үл есейсе, қыз өссе. - Алматы, 1988.

13. Хрипкова  А.Г. Биологическое и социальное  в развитии, формировании и воспитании  человека. Библиотека "Актуальные  проблемы педагогики и психологии". - М.: Знание, 1970. Вып.2.

14. ХарламовИ.П.  Педагогика. - М.,1990.

15. Р.  Қоянбаев. Тәрбиетеориясы. - Алматы, 1991.

16. Ж.  Қоянбаев, Р. Қоянбаев. Педагогика. - Астана, 1998.

17. Е.  Сағындықұлы. Педагогика. - А, 1999.

 

Тәрбие  мақсаты туралы түсінік. Тәрбие мақсаты  – ол педагогикалық 

процесс пен қоғамның қажеттілігіне қарай  өзгеріп отырады. Тәрбие мақсаты  қоғамның әлеуметтік сұранысына қарай  және оның табысты орындалуы ұстаздың кәсіби дайындығына байланысты келеді. Ұстаздың қызметі мақсаттылығынан  басталса, ал оқушылар оқу іс-әрекетінің мақсатын нақты ұғына отырып, тапсырманы орындауын бастайды.

 

Тәрбие  мақсаты – бұл қоғамның бетбұрысына, қандай мұраттарына қол жеткізуіне бағытталған. Тәрбие мақсаты -педагогиканың  ең маңызды мәселесі. Мақсат-тәрбиенің  жалпы мақсатылығынан, тәрбие жүйесінің  сипатын айқындаушы ретінде керінеді. Мақсат пен міндет бүтін және

 бөлшек  ретінде ара қатынаста болады, жүйесі мен оның компоненттеріне  тәуелді. Қорыта айтқанда, тәрбиенің  нақты тербие міндеттерінің жүйесі. »

 Тербие  мақсаты жалпы жене жекеленіп  келеді. Тәрбиенің мақсаты жалпы  болып келгенде, яғни барлық азаматтарда  сапалы құндылықтардың, ал жекеленіп  келуі, яғни жеке тұлғаның қалыптасуын  кездейді. Қазіргі заманда тәрбие  жүйесіне қарай тәрбие мақсаты  әр алуан болып келеді. Тәрбие  мақсатының әр алуандығы тәрбиенің  өте күрделілігін керсетеді. Мақсаттылықа  объективтік себептер әсер етеді.  Олар, дененің физиологиялық жетілу  заңдылығы, адамның психикалық  дамуы, философия мен педагогикалық  ойдың жетістігі, ортаның үнемі  қоғамның мүддесіне орай өзгеріп  отыруы.

 Медениет  деңгейі, тірбие мақсатының жалпы  бағытын айқындап отырады. Тәрбиенің  мақсаты нақты-тарихи сипатына  қарай құбылмалы келеді. Қоғамның  тәрбие мақсатын өз бетінше  ойдан шығаруына болмайды. Тәрбие  мақсатын тұжырымдауда, міндетті  түрде табиғат, қоғам, адамның  объективті даму зандылығына  сүйену қажет.

 Тәрбие  мақсатын анықтауда маңызды себептердің  қатарына жататындар, мақсатты құрастыру,  оны белгілі зандылыққа негіздеуді  есепке алу. Ол саясат, мемлекет  идеологиясы сияқты факторлармен  бірге, тәрбие мақсатын айқындауда  қоғам өзінің қажетті талабы  мен мүддесінің маңыздылығын  ұдайы есепке алу жұмыстың  дұрыс жүруіне кепілдік береді. Тәрбие мақсаты қоғамда жастардың  белгілі бір функцияларын жүзеге  асыру процесінде олардың уәждік  қажеттілігінен туады. Қоғам қажеттілігі  өндіріс тәсілі мен өндіріс  күші және өндіріс түрі қатынасының  даму деңгейімен анықталады. Сондықтан  тәрбие мақсатының нәтижесі әрқашан  қоғам дамуының жетістік деңгейін  бейнелейді, ал өндіріс тәсілін  өзгертумен анықталып отырады.  Ойымызды нақтылау үшін, тәрбие  мақсатының коғамдық-экономикалық  қатынас түріне байланысты екенін  атап өтеміз.

 Негізгі  мақсатқа ұмтылу, ұстазға айқын  мақсаттар белгілеп, кәсіптік іс-әрекеттерінің  нәтижелерін оқушьшардың тәрбиеге  бой ұсынуынан, құлшынысынан байқауға  болады. Нақты мақсаттар туралы  сөз қозғағанда, олардың анықтамасының  негізгілерін беліп алу қажет.  Ең алғашқы әлеуметтік негізі  әрбір индивидтің дамуы табиғаттың  адамға генетикалық тұрғыдан берген әлеует мүмкіншілігін дамытумен қатар, оның даралығын қальштастырумен байланысты. Баланың дараланып дамуында белсенділік, күш-қуат артуымен қатар, еркі мен ақын-сезімінің қалыптасуы, оның болашақ кәсібінің бейімін, қабілетін интегралдап, іс-әрекетке қолданудың амалы күні-бұрын қарастырылады. Жеке бастың дамуы белгілі бір әлеуметтік жағдайға байланысты.

 Екінші  негізі, адам мен қоғамның қарым-қатынасына  тәуелді. Ұзақ уақыт бойы педагогикалық  мақсаттарды талдау мен негіздеу  қоғам мен өкімет қажеттілігіне  сай келетін мақсаттар жоғары  дәрежеде болып есептеледі. Мұндай  жағдайда баланың қызығушылығы  екінші орынға шегеріліл отырды.

 Бірақта,  гуманистік педагогика баланың  қызығушылығын ояту мәселесін  ең басты деп есептеді. Бүгінгі  күнде тәрбиеленушінің өз күшімен  жетістікке жету мүмкіңдігіне  басшылық жасау тәрбие берудің  басымдық рөлін арттыруда.

 Осыған  орай, барлық педагогикалық мақсаттарды  шартты түрде өзара байланысты  екі топқа бөлуте болады: үлгілі (идеал) және өзекті (актуальді)  соңғысы тқлғаның дамуымен даралығын  қальштастыру және оны үздіксіз  дамыту міндеттерімен нақтыланады.

 Тірбиенің  нысанасы тұлға болса, бірақ  өз бойларында қажетті сапаның  дамуы оқушьшардьщ өздерінің  белсенді іс-әрекеті мен оларға  тәрбие субъектісі ретінде қарап  педагогикальщ басшылық жасау.  Ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық  және дене тәрбиесі тұтас педагогикалық  жүйе шеңберінде қарастырылады.

 Жеке  тұлғаның әлеуметтік тәжірибені  игеруі саналы-ұтымдьі іс-әрекетіне,  онда шешуші рөл білім жүйесі  мен эмпирикалық дәстүрлі қалыптағы  қоғамдық психологияға байланысты. Бұл жерде көзқарастар мен  позипияларға, құнды бағыттарға, дүниетанымға  қоғамдық психология басым ықпал  етеді. Тәрбие мақсатының негізгі  бөліктерін философиялық категориялардың  тізбегімен сипаттауға болады: мотив-қажеттілік-қызығушылық-мақсат.

 Қарым-қатьшастың  мақсаты қоғамдағы іргелі әлеуметтік-экономикалық  өзгерістер жағдайында оқушылардың  санасының белсенді ұстанымын  қалыптастыру болып табылады.

 Мақсат  – іс-әрекет нәтижесін күні  бүрьш идеалды ой-тұжырым арқылы  болжау. Тәрбие-әлеуметтік институт  ретінде қалыптасуын әлеуметтендіру, мәдениет және әлеуметтік ереже,  әлеуметтік тәрбие мақсатында  жүргізу, сол арқылы қоғам мүшелерінің  әлеуметтік қажеттілігін өтеуге  жағдай жасау.

Тағы  рефераттар