XX-шы ғасырдың басындағы қазақ елінің қоғамдық- саяси әлеуметтік-экономикалық, мәдени-рухани хал- ахуалы

    Бұл қатынастар  адамдардың белгілі бір дәрежеде батыс үлгісіндегі білімділігін талап еткендіктен  қазақстанда орыс білім беру жүйесі біртіндеп енгізіле бастады. Сонымен қатар елде мұсылман білім беру жүйесі де сақталып қалды. Екі білім беру жүйесінің арасындағы талас біртіндеп жаңа ағым –қазақ білім беру жүйесінің қалыптасуына әсер етті. қазақ  білім беру жүйесі екі тілде білім беру жүйесінің жақсы жақтарын бойына сіңіре отырып ұлттық танымға, санаға оңай қабылданатын білім беру жүйесін жасағысы келді. Міне осы кезден бастап қазақ халық педагогикасы зерттеле бастады және оның нәтижелері ой елегінен өткізіліп, мектепке арналған оқу бағдарламаларына, оқулықтарға, әдістемелік құралдарға айналып қазақтың этнопедагогика ғылымының қалыптасуына әсер етті.

    ХХ ғасырдың басында қазақстанның тарихи өмірінде елеулі өзгерістер, аса бір алмағайып оқиғалар болған еді. Атап айтқанда, бұл кезеңде қазақстанның барлық территориясы Ресей империясының ішкі отарына айналып,  өзінің   саяси-экономикалық дербестігінен айрылған,  орыс мемлекетінің құрамдас бөлігі ретінде танылды [  ].

 Бірнеше ғасыр бойы ұлы далада қалыптасқан көшпелі цивилизацияның рухани, мәдени, саяси-құқықтық жүйелері дағдарыс шырмауығына маталып, қазақ қоғамында бұрын мүлдем беймәлім болып келген құбылыстардың орын тебе бастағанына Ресей ықпалы тигендігі анық еді. азақ елінің оқу-ағарту саласындағы ізденістер Дүниені дүр сілкіндірген қилы-қилы тарихи оқиғаларға толы XX ғасырдың бас кезеңі қазақ елінің қоғамдық-әлеуметтік өмірінде де үлкен өзгерістер туғызды. Бұл Ресейдің алдыңғы қатарлы ғалымдарының қоғамның дамуына, білім мен ілімнің көркеюіне педагогика ғылымының берері көптігінен көз жеткізе бастаған мезгілі еді. Осы жағдайлар сол кездегі көзі ашық, көкірегі ояу, өз халқының қамын ойлайтын қазақ зиялыларына да түрткі болып, олардың сана-сезіміне, жан дүниесіне қозғау салды. Сол кезеңдегі адамзаттың тарихи көшінен, өркениеттің дамуынан қазақ елінің қалып қоймауын ойлап, уайым жеген көптеген ойшыл ғалымдар мен қоғам қайраткерлері өнер білімді дамытып, сол арқылы іргелі елдердің қатарына қосылуды мақсат тұтті [  ]. Сондықтан XX ғасырдағы қазақ зиялыларының рухани қалыптасуы мен олардың ұлттық педагогикалық ой-пікірлері жайлы ғылыми тұрғыдан сөз еткен, біріншіден, олардың сол кездегі кеңес заманының алдыңғы қатарлы әлеуметтік ортасынан және өздері қатар ғұмыр кешкен ойшылдарды бөлек алып қарауға болмайды. Екіншіден, қазақ зиялыларының шығармашылықтарындағы ұлттық педагогикалық идеяларды талдап М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Х. Досмұхамедұлы еңбектерін сараптай отырып дүниетаным мен тәлімдік ойлардың қалыптасуына дүние жүзінің белгілі педагог ғалымдарының еңбектерін талдауымыз өте орынды.    Әсіресе қазақ зиялыларының шығармашылықтарының мәйегі болған, ұлттық педагогикалық идеяның одан әрі дамуына мүмкіндік берді. Әсіресе қазақ зиялыларының шығармаларының мәйегі болған ұлттық педагогиканың дамуына мән берген. Халық идеясының басты мақсаты- қоғамның белсенді мүшесі болатын, жетілген тұлғаларды тәрбиелеу. Ал жан-жақты жетілген тұлғаларды сипаттайтын болсақ ол 

      Қазақ даласында мұсылман дінінің нашар таралуы және аумақтардың Ресей қоластына әр түрлі кезеңде өтуі  білім беру жүйесіне де әсер етті. Ресейге ертерек қосылған аумақтарда оқу ұяларын ашу мәселесі жергілікті жерлерде орыстардың ықпалымен  көтерілген сияқты. Оған Жәңгір Бөкеевтің  1841 жылы Ордада мектеп ашуы, Құнанбай Өскенбайұлының  1845 жылдың 3 қаңтарында Шекара басқармасынан  мектеп ашуды сұрап,арыздануы Уәлихан Шыңғысұлының сол жылы осы мәселемен  өз болыстарын нұсқап жазған хаттары, Шорман Мұсасының 1853 жылы "Қазақ балаларын Ресейдің кез - келген  қаласындағы  оқу орындарына  түсуге  рұқсат беру"  жөніндегі өтініші дәлел. Қазақ жерінде өз қаражатына  алғаш рет мектеп ашқан әйгілі Жәңгір хан екенін жоғарыда баяндадық. Мектеп  өз  шәкірттеріне  есігін 1841 жылдың  6 желтоқсанында ашқан екен. Ол  қазақ жастарын Орынбор кадет корпусы мен Ресейдің  басқа да қалаларындағы  оқу орындарына түсуге даярлап отырған. Әу баста мектеп ашуға күш салғанда Жәңгірдің өзі де осындай мақсатты көздеген. Оқу орыс тілінде жүргізілген. Бұған негізгі себеп – Жәңгір ханның  орысшылдығы, жастайынан Астрахан губернаторы Андреевскийдің қол астында тәрбиеленгендігі әсер етсе керек.

          Шындығында, мұсылман мектептері  мазмұны мен оқыту тәсілдерінің  бірыңғай болуына қарамастан  жергілікті түркі халықтарын  діни-рухани негізде  біріктіретін күшті рухани ұя болғанына  баса назар аудару қажет. Осы бір күрделі тарихи жағдайда мұсылмандық фактордың отаршылық жүйеге қарсы құдіретті күш екенін  түсінген патша өкіметі мектеп-медреселерді құрту мақсатында нақты шаралар қолданады. Мысалы, осы өлкені зерттеп, барлау жұмыстарын жүргізген  өлкетанушылар: "біз, әсіресе,  жергілікті ру-тайпалар мен ұлттардың  ислам негізінде  бірігіп, іс-әрекет жасауынан сақтануымыз керек",- деген зымиян пікір білдірген. Сондықтан, мектеп-медреселерге қарсы күрес түрлі айла - тәсіл арқылы жүргізіледі. Бұларды тек фанатизм, қараңғылық ордасы етіп көрсетіп, осы тұрғыда насихат жүргізу қолға алынады. Оларды үкімет тарапынан қаржыландырмау, қолдамау, қайта  олардың бастан кешіп отырған обьективтік дағдарысын  одан әрі тереңдетіп, ақыры мүлде жойылуын  тездету көзделеді. Мектеп не медресе ашу үшін арнайы кеңселерден міндетті түрде  рұқсат қағазын алу сияқты басы артық шаралар ойластырылады.Мәселен,1895 жылы 17 шілдеде қабылданған ережеде Түркістан өлкесінде медресе ашу үшін өз қаражаттарымен міндетті  түрде  орыс тілі оқытылса ғана рұқсат етіледі делінген" [  ]. 
 

      Әрине, Ішкі Ордада  мектеп ашуға патша әкімшілігі  тек Жәңгір ханның  көңілін қимағандықтан  ғана рұқсат етті десек, қателескен болар едік. Мұның астарында  қазақ  жастары арасынан патшаға адал қызмет ететін сенімді шенеуніктер даярлап, солар арқылы елді ішке тарту, халықты біртіндеп, айла-шарғымен  білтелеп отарлау сияқты зымиян саясат жатқаны айқын. Сонымен бірге патша өкіметі Бөкей ордасында  мектеп ашу арқылы  татарлардың  қазақтарға  тигізіп отырған ықпалын тежеп, бәсеңдету мақсатын  да көздеген болуы ықтимал. Олай дейтініміз, Жәңгір ханның әйелін сағалаған татарлар ол тұста Ордаға көптеп келе бастаған. Осыдан  келіп олар  қазақтарды  орысқа қарсы азғыруы мүмкін-ау деген күдік туып, мұның өзі патша әкімшілігін едәуір алаңдатқан сияқты. Содан болса керек, патша әкімшілігі  Орда мектебін көзден таса қылмай қадағалап отырған. Мектептің оқу базасының нығаюына  мұның пайдасы да тиген сияқты. Татар, башқұрт, қазақ мектептерінің  инспекторы В.В.Катаринский  мектепте оқулықтар мен оқу құралдары жеткілікті екенін, шәкірттер Ушинскийдің, Паульсеннің оқулықтарын, Ресейдің географиялық картасын пайдаланып жүргенін айта келіп, былай деп жазады:

    1850 жылы Орынбордағы Шекара комиссиясы жанынан  қазақ жастары  арасынан тілмаштар, іс жүргізушілер даярлайтын  қазақ тіліндегі екінші мектеп ашылғанға дейінгі тоғыз жыл ішінде Жәңгір мектебі қазақ даласына білім сәулесін түнектегі  жалғыз шамдай жеке-дара шашып келген [  ].

Әрине, оның жарығы білімге сусап отырған қалың көпке түгел түсті дей алмаймыз. Бірақ мектеп ұжымының  осы жылдарда жастарды өнер-білімге баулуда, олардың көкірек көзін  ашуда тындырған игілікті істері, жинақтаған тәжірибесі  кейінірек ашылған  оқу орындарының  қай- қайсысына да мықты таяныш, үлкен тірек болғаны анық. Мектептің алғашқы оқытушылары Әминов пен К.Ольдекон болған. Мектепті үздік бітірген  8 бала 1845 жылы Орынбордағы Неплюев, кадет корпусына оқуға түсіп білім алды. Патша 1844 жылдың 14 маусымында Орынбор шекара комитеті жанынан  қазақ балаларына әртүрлі бағытта  білім беретін мектеп ашу жөнінде ереже жариялайды. Осы ереженің негізінде  алғашқы мектеп Орынборда 1850 жылы ашылыпты. Бұл мектептердің мақсаты "аға сұлтандар хат-шотын жүргізетін және тек қазақтардан ғанақойылатын болыстар тілмашын дайындау" болған. Тұңғыш мектепті 1857 жылы Ыбырай Алтынсарин бастаған 23 оқушы бітіріп шығады.

1860 жылы Орынборда  қалалық қазақ мектебі ашылуы тиісті болады да, соның алғашқы меңгерушілік және мұғалімдік  міндетін Ыбырайға жүктеу үшін оны шекара басқармасына уақытша тілмаштық қызметке тағайындайды.

      Бұл кезең орыстың білім беру жүйесін Қазақстанға таратудың бірінші кезеңі, яғни-үгіт насихат кезеңі  болатын.

      Екінші кезеңнің басталуына 1861 ж. Ресейдегі басыбайлылық  құқықтың жойылуы, буржуазиялық қайта-құрулар  және Қазақстанның Ресейге толық қосылып, оның экономикасының бір бөлігіне айнала бастауы  себеп болды.

      1865 жылы 5 шілдеде қол қойылған Екінші Александр патшаның арнайы рескрипті екінші кезеңнің басталуының заңдық негізі болды. Бұл құжатта екі нәрсеге айрықша көңіл бөлінді: 1.қазақтардың бәрін бірыңғай билеп төстеудің жаңа ережесі, яғни 1867-1868 ж. әкімшілік реформаны дайындап жүзеге асыру. 2. Орыстандыру және біртіндеп православие дініне енгізу шараларын жүргізу.

        Жоғарыда айтылып өткен мәселені жүзеге асырудың бір саласы ретінде Ресей империясының Ағарту министрлігі тарапынан шет аймақтардағы бұратана халықтар арасында ашылған негізінен миссионерлік мүддені көздейтін аралас мектептерге де  ерекше мән берілді. Мұны тіпті  революцияға  дейінгі  отарланған өлкелерде ашылған аралас мектептер тарихына көз жүгіртсек те анық байқауға болады . 1876 жылы патша ағзамның өзі қазақтар ғасырлар бойы қолданып келе жатқан арабша жазуды орыс жазуына ауыстыру туралы жарлыққа қол қойды. Дәл осы жылы граф Толстой Ыбырай Алтынсаринге орыс алфавитін ешқандай өзгеріссіз сол қалпында қазақ жазуына қолдану жайында кеңесіп, нұсқау берген . Осы мәселе жайында Ы. Алтынсарин " қазақтың облыстық мектептері туралы записка " деген еңбегінде: "…1876 жылы граф Толстой Орынбор қаласына келген кезде… ең алдымен талқыға салынған мәселе – қазақ арасына орысша хат  таныту жолдары және бұл үшін қазақ тіліне орыс алфавитін қолдануға болатын—болмайтыны туралы мәселе қойылған еді. Бұл мәслихаттарға Орынбор өлкесінің  бұрынғы генерал-губернаторы генерал адъютант Крижановский, Орынбор оқу округінің попечителі Лавровский, қазандағы оқытушылар семинариясының директоры Ильминский және Торғай, Орал облыстарының  губернаторлары қатынасты, бұлардың бәрі де орыс алфавитін қазақ тіліне қолдануға әбден болады деген қорытындыға келген еді",- ¹ деп жазуы арқылы-ақ  жергілікті  отаршыл хакімдердің бәрі бас қосып, қазақтар қолданып келген араб жазуының орнына орыс жазуын қолдану туралы көптен бері алдын ала ойластырылып келе жатқан саяси мақсаттың ең буынды тұсын толық түрде ашып беріп отыр. Ÿғни патшаның өзі қол қойып, жарлық берген жылы-ақ оның қазақ даласындағы билеушілері мен миссионер ғалымдары сол жылы бұл мәселені жүзеге асыруға нақтылы кірісіп, бір шешімге келуінен көп нәрсенің сыры айқындалып тұр .

     Ильминский  бастаған миссионерлік  саясатты іске асырушылардың бәрі, алдымен қазақтарды татарлардың рухани ықпалынан  бөліп алып , олармен қарым-қатынас жасатпауға бар күшін салса, осы саясатты Түркістанды отарлаушы патша әкімдері ислам дініне беріктеу болып келетін бұхаралықтардан қазақтарды ажырату, рухани ықпалын таратпау мәселесіне ерекше көңіл бөлді.Осы себепті де 1880 жылы 8 қарашада генерал адъютант фон Кауфман Ағарту минстріне жазған жолдамасында көшпелі қазақ елін тезірек ассимилияциялап Ресеймен кіріктіріп жіберу үшін, оларды Орта Азиялықтардан бөлек ұстаудың қажеттігін атап өтеді. Бұл үшін қолданылатын саяси тәсіл ретінде қазақтардың жазуын орыс жазуымен алмастыруды көздеді, олар діншіл рухани ықпалдан аулақ ұстауға қызмет етеді деп білді.

      Жалпы түркі тілді халықтардың жазуын орыс алфавитіне көшіру туралы ереже 1906 жылы 31 наурызда өткен мәжілісте Екінші Николай патшаның өзі бас болып қабылдатқан еді. Бірақ Ресей империясындағы сол тұстағы саяси - әлеуметтік жағдайдың қиындауы себепті, орыс алфавитін бірден жүзеге асыруға сескенді. Әзірше бұратаналардың  бойын біртіндеп үйрете беру үшін, орыс алфавитін ресми документтер мен мектеп оқулықтарында қолданумен шектелу қажет деген қорытындыға келді.

        Ильминский татарларға қойған талап тұрғысынан келіп, қазақтарға арналған кітаптардың бәрін де орыс алфавитімен шығаруды талап етті. Ы. Алтынсарин еңбектерінің, әсіресе оқу құралдарының бәрі орыс алфавиті негізінде шығарылу себебі де, осы қатаң талаптың ырқына байланысты құбылыс деп білмек керек.

1870 жылы Ағарту министрлігінің "О мерах к образованию населяющих Россию инородцев" заңы жарияланды. Бұл заңда негізінен Ильминскийдің орыстандыруды көздеген миссионерлік педагогикалық жүйесі ендірілді. Осы заңда орыс емес  халықтарға үш түрлі категория белгіленді. Бірінші категория бойынша, ұлт тілдерінде  сабақ өз тілінде, бірақ міндетті түрде орыс алфавитімен оқыту талап етілді. Мысалы, Ыбырай ашқан мектептер  осы категорияның ішіне кірді. Екіншісіндегі  сабақ  таза орыс тілінде жүргізіліп, тек сабақ  үстінде түсінбеген жерін  ана тілінде  айтуға рұхсат етілді. Ал, үшінші категория бойынша, сабақ тек орыс тілінде  жүріп, ана тілінде сөйлеуге рұсат етілмеді.

       А. Байтұрсынов миссионер  атаулының өткен тарихымен  жете таныс әрі олармен тікелей қызметтес болуы себепті  де, олар көздеген саяси түпкі мақсаттың шоқындыру мен орыстандыруға алып келерін біліп, революция алдында - ақ: "…Хүкіметке жағымдысы қол астындағы жұрттың  жазу – сызуы, тілі, діні бір болу. Ресей қоластында  түрлі тілді, түрлі дінді, түрлі жазу—сызуды тұтынып отырған жұрттар бар. Солардың бәрі тілін, дінін, жазу - сызуын орысқа аударса, хүкіметке онан артық іс болмас " ¹, - деген  ой қортындысына келуінде айтарлықтай терең таным , үлкен сыр жатыр .                                                                        

  Орыстандыру саясаты Кеңес өкіметінің уақытында да толастаған жоқ. Халықтардың  ғасырлар бойы қолданып келе жатқан жазуын өзгерту мәселесі В.И Ленин қайтыс болған соң қызу қолға алына бастады. Алдымен түркі тілді халықтардың  қалыптасқан араб алфавитін кириллица  жазуымен алмастыру мәселесі жедел қолға алынды. Бұл бір кездегі қоғамдық пікірде латын алфавитін : "…бүкіл әлемдік коммунистік қоғамның алфавиті" деген қате ұғымның орын алуына  байланысты көтерілген еді. Жиырмасыншы жылдар ішінде латын жазуы түркі тілді халықтардың жазуына  айналып та үлгерді. Тіпті ерте кезден - ақ православия дініне шоқынып , орысша жазуды қабылдаған якуттардың өзін  қайтадан латын жазуына көшірген солақайлықты да бастан кешірдік.

      қазақ зиялыларының білікті тобы латын алфавитін қабылдауға наразылық білдірді. Бұл пікір, әсіресе , көрнекті  филолог  Ахмет Байтұрсыновтың " Әліппе - таңбалар жұмбағы "  деген белгілі мақаласында толық көрініс беріп , латын жазуын "Европа жұртымен бірдей болу мақсатымен аламыз десек , алу қиын болған себепті орыстар аяқ баспай отырғанда, біз сол мақсатпен істейміз деп айтудың қанша орны барлығын сөйлеп, көп сөз қылмасақ та болар", деп өз пікірін қысқа әрі тұжырымды түрде білдіреді.

      Патша өкіметінің осындай шовинистік, отаршылдық саясатына қарамастан қазақстандағы білім беру ісінде елеулі өзгерістер болды.  ХІХ ғасырдың 60-80 жылдарындағы буржуазиялық реформалардың салдарынан және 1905-1907 жылдардағы революциядан кейін де бұратана халықтар арасында мектеп ашу ісі жаңа серпінмен жалғасын тапты. қазіргі кездегі зерттеулерде қазақстандағы білім беру жүйесінің қалыптасуы барысында елеулі өзгерістер болғаны атап өтілуде. Мысалы, 1911 ж. жүргізілген Бүкілресейлік халық санағының көрсетуіне қарағанда қазақстанда 84 медреседе 28814 шәкірт оқып, 134 оқытушы жұмыс істеген. Ал сауат ашу мектептері 1446 жеткен.

        Сонымен бірге мемлекеттік орыс-қазақ мектептері мен соған ұқсас орыс-қазақ мектептерінің саны қазақстанда 350-дей болған. Орыс-қазақ мектептерінің кең дамыған жері Орынбор округі болды.

      1890 ж. осы жерде 250 орыс-қазақ мектептерінде 8236 қазақ жастары оқыды.¹

  Жалпы революцияға дейінгі қазақстандағы білім беру жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөлуге болады:

      Бірінші кезең- арабша хат танытатын ауыл мектептерінің  пайда болуы. Осындай мектептердің қашан пайда болғанын және қаншама болғанын айту қиын. Себебі бұндай мектептер уақытша ашылды және хат танытудан арыға бара алмады.