Қаржының мәні, функциялары және рөлі

     Іссапарда жүрген уақытта іссапрадың әр күніне бекітілген көлемде (заңмен бекітілген 50%-дық минималды есептік көрсеткіш бойынша) тәулікақы төленіп тұрады. Демалыс күндері, мереке күндері, сонымен қатар, жолда өткізген күндер де, соның ішінде жолда тоқтауға мәжбүр болған уақыт та ескерілуі тиіс.

     Пәтер жалдау бойынша шығыстарды  өтеу бекітілген мөлшерден аспайтын көрсетілген шоттар негізінде жүзеге асырылады. Іссапар орнында болуды  Іссапарда болған орындарды айқындау мақсатында іссапар куәлігі толтырылып отырады. Іссапар уақыты жол жүруге кеткен уақытты есептемегендегі берілген мерзімнен аспауы тиіс. Пәтер жалдау бойынша шығыстары өтеу құжаттары көрсетілген жағдайда қызметтік іссапарлар тәулікақысының 50%-дық нормасы көлемінде өтеледі. Ал егер іссапар орнына бару мен қайтудың жол жүру құжаттары болмаса, онда шығыстарды өтеу мәселесі жетекшімен бекітілген тәртіп бойынша шешіледі.

     Егер  де жұмысшы іссапарға шетелге  жіберілетін болса, онда іссапарға  кету күні мен қайтып оралу күні бір күнге есептеледі. 333 “Жұмысшылар  мен басқа да тұлғалардың борыштары” шот дебеті бойынша жазбалар  келесі шоттардың кредиттерінен алынады: 451 Кассадағы шетел валютасындағы қолма-қол ақша” – кассадан есеп беру арқылы аванстық есеп беруді төлеген кезде; 441 “Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша” шотынан – аванстарды есеп беру арқылы поштадан аударғанда; 334 “ Басқа да дебиторлық борыштар” шотынан – есеп беру арқылы аванстық чек кітапшаларын беру кезінде; 451 Кассадағы шетел валютасындағы қолма-қол ақша” шотынан – мемлекеттік баж салығының маркаларын, пошталық маркаларды және т.б. есеп беру арқылы беру кезінде. 333 “Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борыштары” шотының кредиті бойынша жазбалар  келесі шоттардың дебетерінен алынады: “Материалдар” бөлімшесінің шоттары (201 – 206, 208) бойынша 222 “Сатып алынған тауарлар”,  223 “Басқа да тауарлар” шоттардан – тауарлы материалдық құндылықтарды сатып алу мен транспорттық даярлауды жіргүзуге кеткен шығыстар соммасы; 821 “Жалпы және әкімшілік шығыстар” шоттан – іссапарлық, пошталық, телеграфтық және т.б. шығыстар үшін; 451 Кассадағы шетел валютасындағы қолма-қол ақша” шотынан – авансты кассаға қайтарған кездегі; 681 “Персоналмен жалақы бойынша есеп айырысулар” шотынан – авансты жалақыдан ұстап қалу кезінде; 333 “Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борыштары” шотынан – есеп беруші тұлғаны жауапқа тарту кезінде, егер де жұмсалған ақшаны оның жалақысынан ұстап қалу мүмкін болмаған жағдайда.

     Есеп  беруші тұлғалармен (шетелдегі қызметтік  іссапарлар, өкілеттік және т.б. шығыстар бойынша) есеп айырысулар шетел валютасымен  жүзеге асырылады. Есеп беру арқылы валюта беру бойынша 333 шот пен “Есеп беретін тұлғалармен шетел валютасымен есеп айырысу” қосалқы шоты арқылы дебеттелсе, 451 “ Кассадағы шетел валютасындағы қолма-қол ақша” шоты бойынша кредиттеледі. Шығыстарды шығарып тастау 821 “Жалпы және әкімшілік шығыстар”, 935 “Басқа да шығыстар” шоттарының және т.б. дебеттері бойынша және 333 шоттың кредиті бойынша жүргізіледі.

     333 және 452 шоттар бойынша валюталық  операциялар теңгелік эквивалентте  көрсетіледі./28.81б/

Кредитке  сатылған тауарлар бойынша жұмысшылармен есеп              айырысулар

     Бірінші нұсқа. Кәсіпорын өз жұмысшыларымен міндеттеме тапсырмасы негізінде олардың жалақыларынан кезекті төлемдерді ұстап қалып, оларды сауда ұйымдарына аударады. Бұл операциялар сәйкесінше, 681 “Персоналмен жалақы бойынша есеп айырысулар” шоты мен 333 шот дебеттерінде және 333 шот пен 441 “Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша” шотының кредиттерінде көрсетіледі.

     Екінші  нұсқа. Кәсіпорын сауда ұйымдарына кредитке сатылған тауарлар бойынша жұмыс істейтін жұмысшыларынан тиісті соммаларды толығымен өтейді. Мұндай төлемдер үшін кәсіпорын банктен жұмысшылардың жалақыларынан кезекті ұсталымдар мөлшерінде төленіп тұратын несие алуы мүмкін. Әдетте, банкпен берген кредитіне байланысты жүргізілетін сауда ұйымдарының кредитке сатылған тауарлар бойынша есеп айырысу құжаттарын төлеу кезінде 333 шот дебеттеледі де, 603 “Басқа да кредиттер” шоты кредиттеледі. Ал жұмысшылар жалақысынан кезекті төлемдерді ұстап қалу кезінде  681 “Персоналмен жалақы бойынша есеп айырысулар” шоты дебеттеледі де, 333 шот кредиттеледі. Банкке борыштарды өтеу төлемдерін аудару 603 “Басқа да кредиттер” шоты дебетінде және 451 шоттың немесе 441 шоттың кредитінде көрсетіледі.

     Тауарларды  кредитке сатып алған тұлғалар басқа  кәсіпорынға ауысқан кезде немесе жұмыстан кеткен жағдайда кәсіпорын олардан заңмен бекітілген мөлшерден аспайтын көлемде борыштарының қалған бөлігін ұстап қалуы тиіс. Егер де борыш толығымен қайтарылмаған болса, онда кәсіпорын бұл хабарды бес күн ішінде сауда ұйымына жеткізуге міндетті. Қажет болған жағдайда соңғысының міндеттемелік тапсырманы азаматтардың жаңа жұмыс орнына аударуына өтініш беруіне болады. Мұндай аударым хабарды алғаннан кейін бес күн ішінде жүргізілуі тиіс. Сауда ұйымы тиісті сомманы жұмысшы алдында жұмыс істеген кәсіпорынға қайтаруға міндетті. Ал кәсіпорын өз кезегінде бұл сомманы банкке аударуы қажет.

Берілген  қарыздар бойынша  есеп айырысулар

     Бұл есеп айырысулар жеке үй құрылысына, бақша  үйлерін салуға және т.б. жеке қажеттіліктерге  берілген қарыздар бойынша жүргізіледі. Қарыздар бекітілген пайыздық қойылыммен беріледі.

     Егер  де құрылыс салушы қарызды басқа  мақсатта пайдаланатын болса, онда кәсіпорын  жедел түрде берілген қарыздың толығымен  қайтарылуын талап етуге хұқылы. Қарыз беру үшін банктен ақша алу  кезінде 451 “Ұлттық валютадағы кассадағы қолма-қол ақша” шоты дебеттеледі де, 603 “Басқа да кредиттер” шоты және “Жеке үй құрылысы” аналитикалық шоты кредиттеледі; ақша берілуі кезінде 333 шот дебеттеледі де, 451 шот кредиттеледі. Қарызды уақыты келген кезінде қайтаруы 451 шоттың дебетінде және 333 шоттың кредитінде көрсетіледі. Кәсіпорынның қарызды банкке қайтаруы 603 шоттың дебетінде көрсетілсе, ал кредиті 451 шотта – егер де ақшанхабар жіберу  арқылы кассадан төленсе, немесе 441 шотта – егер де ақша есеп айырысу шоты бойынша аударылатын болса. Қарызды пайдалануда пайыздық қойылымның болуы 333 шоттың дебеті мен 603 шоттың кредитінде көрсетіледі.

Материалды  залалды өтеу бойынша  есеп айырысулар

     Бухгалтерия ақша құралдарын, тауарлы-материалдық  және т.б. құндылықтар түрлерін қатаң  бақылауға және сақтауды қамтамасыз етуге, жетіспеушіліктер мен жоғалымдарға кінәлі тұлғаларды анықтап, оларды жауапкершілікке тартуға міндетті. 333 шотта және “Материалды залалды өтеу бойынша есеп айырысу” қосалқы шотында ақша құралдары мен тауарлы-материалды құндылықтардың жетіспеушіліктері мен жоғалымдарының өтеу бойынша есеп айырысу ескеріледі. Кәсіпорынға жетіспеушіліктері мен жоғалымдар бойынша тигізілген залалдар соммасы бөлшек сауда бағасымен есептеледі, егер заңмен тигізілген залалды анықтаудың басқа да реттері қарастырылмаса.

     Кінәлі  тұлғалардан ұстап қалынатын  төлем шаралары 333 шоттың дебетінде  және мынадай бөлімшелердің кредиттерінде  көрсетіледі: 20 “Материалдар” (201 – 206, 208) шоттарында – жетіспейтін құндылықтарының  нақты құны соммасында, 611 “Болашақ кезеңдер табыстары” шотында, “арасындағы айырмашылық кінәлі тұлғалардан айып төленетін сомма мен жетіспейтін құндылықтардың баланстық құны арасындағы айырмашылық” қосалқы шоты – көрсетілген айырмашылық соммасында. Борыштарды жабу кезінде 451, 441, 681 шоттар дебеттеледі де, 333 шот кредиттеледі. біруақытта өтелген жетіспейтін, жұмсалған және жоғалған құндылықтардың нақты құны мен айып төленетін құн арасындағы өтелген айырмашылыққа 611 “Болашақ кезеңдер табыстары” шоты дебеттеледі, және 727 “Қосымша іс-қимылдардан түскен басқа да табыстар” шоты кредиттеледі./7.85б/

     Жетіспейтін, жұмсалған және жоғалған соммалар кінәлі тұлғалардан олардың төлем қабітеттілігінің жоқтығынан немесе т.б. себептерге байланысты айып төлеу шараларын жүргізу  мүмкіндіктері болмаған жағдайда, 333 шот дебетінен 311 “Күмәнді қарыздар бойынша резервтер” шотында – жетіспейтін тауарлы-материалдық құндылықтардың, жұмыстардың және қызмет көрсетулердің нақты құны соммасында; 611 “Болашақ кезеңдер табыстары” шотының дебетінде, 333 шоттың кредитінде – жетіспейтін тауарлы-материалдық құндылықтардың баланстық құны мен төленетін айыптар арасындағы соммасында.

     Борышкерлердің  төлем қабітеттілігінің болмауынан борыштардың сызылып тасталуы оның толық жойылуы деп саналмайды. Сонымен қатар, соммалар 007 “Төлем қабілеттілігі жоқ борышкерлердің залалдарға сызылып тасталған борышы” баланстық шотында сызылғаннан кейінгі бес жыл ішінде көрсетілуі тиіс. Бухгалтерия борышкерлердің мүліктік жағдайы өзгерген жағдайда, айып төлеу шараларын жүргізу мүмкіндіктерін қарастыруы тиіс.

1.2 ҚР Ұлттық банкі,  оның атқаратын  функцияларына сипаттама

     Елімізде  қабылданған банктік заңдылықтарға  сәйкес ҚР-дағы банк жүйесі екі деңгейден  тұрады.

     ҚР  Ұлттық банкі – мемлекеттік орталық  банк ретінде бірінші деңгейді білдіреді.

     Өзге  банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) – екінші деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс жүзінде екінші деңгейдегі банктер деп атайды.

     Бүгінгі таңдағы Қазақстанда қызмет ететін банктік жүйенің не бары он үш жылдық тарихы бар. Бұл жүйенің қалыптасуына КСРО-ның ыдырауының нәтижесінде еліміздің өз тәуелсіздігін алуының себеп болғандығын айта кету керек. Содан бері банк жүйесінде түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы мақсат – отандық банктеріміздің қызметін халықаралық стандартқа өткізу болып отырғандығы да жасырын емес. Бұл талаптарға жауап бермейтін банктерге басқа банктерге қосылу не банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар болып құрылу қажеттігі ұсынылады.

     Еліміздегі  барлық несие жүйесін реттеуші ұйым рөлін атқара отырып, Орталық банк экономикамызда басты орын алады./10.48б/

     Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік  орталығы ретінде ақша-несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда табу емес, тек ақша-несие саясатын жүргізуге  және еліміздің банк жүйесіне жетекшілік етуге бағытталады.

     Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, Орталық банктің  мемлекетпен біріктірілген кең  көлемдегі өкілеттілігі екі деңгейдегі банктік жүйенің тиімді қызмет етуін  қамтамасыз етеді.

     Орталық банктің тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне экономикамыздағы жалпы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады.

     Ұлттық  банк – бұл бұрынғы қарапайым  клиенттерге қызмет көрсетумен айналысқан, қарапайым мемлекеттік банктен  орталық, эмиссиялық банкке ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте барлық кассалық резервтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық айналымына түсуі Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялық банктер кассасын толтыру арқылы жүзеге асырылады. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банк мекемелері арқылы жүргізе отырып, қажет жағдайларда Ұлттық банктен несие ала алады.

     Ұлттық  банк – бұл ақшалай резервтерді  құрайтын, оған қоса меншікті алтын  валюта резервтерден, басқа да материалдық  бағалықтардан тұратын мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға./11.64б/

     Әлемдік тәжірибеде орталық банктің қызметін ұйымдастырудың әр түрлі мынадай  құқылық формалары кездеседі:

• мемлекеттің 100% қатысуымен капиталын құрайтын біртұтас банк формасында (мысалға: Ұлыбритания, ГФР, Франция, Канада, Ресей, Қазақстан);
• акцияның бір бөлігі мемлекетке тиесілі немесе мемлекеттің қатысынсыз акционерлік қоғам формасында (Жапония, Бельгияда);
• орталық банктің функцияларын біртұтас атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі (АҚШ-та);

     АҚШ-та орталық банктердің мүлкіне мемлекет қатынаспайды, олардың капиталы Федеральды резервтік жүйеге мүлік иесі болып келетін коммерциялық банктердің қосқан жарнасынан тұрады./25.77б/

     Ұлттық  банк өзінің атқаратын мәні жағынан  біртұтас ұйым болып табылады, ал мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі. Бүгінгі жарғылық қордың мөлшері – 20 млрд. теңгені құрайды. Негізгі қорлары ғимараттардан, құрылғылардан, құрал-жабдықтардан, көліктік-құралдар мен басқа бағалылықтардан, ал айналым қорлары банкке тиесілі болып табылатын меншікті ақшалай қаражаттардан тұрады.

     Ұлттық  банк резервтік және басқа да қорларды құрайды. Резервтік қор жарғылық қор көлемінде құралып, меншікті пайда есебімен толықтырылады және жүргізген операцияларға байланысты зияндар мен шығындардың орнын  жабуға арналады.

     Ұлттық банктің қаржылық жылдағы таза табысы, сол қаржылық жылға қатысты, нақты табыстар мен шығыстар арасындағы айналысқа шығарылған, оған қоса активтердің амортизациясын, оның ішінде, банкнот пен монеталарды қоса алғандағы шығыстардың айырмасы негізінде анықталады.

     Ұлттық  банктің таза табысы жарғылық қорды  және резервтік қорды абсолюттік соммада құрауға бағытталады. Таза табыстың қалған бөлігі келесі қаржы  жылындағы республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның мекемелері барлық салықтар мен алымдар төлеуден босатылады.

     Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің басты  міндеті – ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету.

     Сол сияқты Ұлттық банкке мынадай қосымша  міндеттер жүктеледі:

• ақша айналысы, несие, банктік есеп-айырысулар мен валюталық қатынастар төңірегінде мемлекетіміздің экономикалық даму мақсатына жетуге және оның әлемдік экономикаға интеграциялануына жағдай жасайтын мемлекеттің саясатын жасау және жүргізу;
• ақша, несие және банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• банктік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілерді қолдану арқылы қарыз берушілер мен клиенттер мүддесін қорғау және олардың орындалуына бақылауды жүзеге асыру.