«Идеал-Маркет» ЖШС-нде әлеуметтік салық пен әлеуметтік аударымдардың есептеліп, төлеу тәжірибесі және оны жетілдіру жолдары

1. грант қаражаты есебінен жасалатын төлемдер;  
2. Қазақстан Республикасының Президентi, Қазақстан Республикасының Yкiметi тағайындайтын мемлекеттiк сыйлықақылар, стипендиялар;
3. спорт жарыстарында, байқауларда, конкурстарда жүлделi орындар үшiн берілетін ақшалай наградалар;
4. ұйым таратылған немесе жұмыс берушiнiң қызметi тоқтатылған, қызметкерлердiң штат саны қысқартылған немесе қызметкер әскери қызметке шақырылған жағдайларда еңбек шарты бұзылған кезде Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген мөлшерлерде төленетiн өтемақы төлемдері;
5. жұмыс берушiнiң қызметкерлерге пайдаланылмаған еңбек демалысы үшiн төлейтiн өтемақы төлемдері;
6. Қазақстан Республикасының заңнамасында сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорларына қызметкерлердiң мiндеттi зейнетақы жарналары салық салу объектісі болып табылмайды.

Салық төлеушiлер мынандай төлем түрлеріне әлеуметтік салық есептемейді:

1. заңды тұлға құрмай кәсiпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалармен және заңды тұлғалар ұстап қалатын зейнетақы жинақтаушы қорларына жеке адамдардың (қызметкерлердің) мiндеттi зейнетақы жарналары, Қазақстан Республикасының зейнетақы заңдарына сәйкес "Зейнетақы жарналарын есептеу үшiн алынған кiрiстi анықтау тәртiбi Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 15 наурыздағы N 245 қаулысымен бекiтiлген Жинақтаушы зейнетақы қорларына мiндеттi зейнетақы жарналарын ұстау және аудару ережесiне сәйкес айқындалады";
2. пайдаланылмаған демалыс үшін өтем еңбек демалысынан шақырту кезiнде және қызметкердiң босауы кезiнде;
3. ұйым тараған немесе жұмыс берушiнiң қызметi тоқтаған, жұмысшылардың саны және штаты қысқарған жағдайда, жеке еңбек шартын бұзу кезiнде, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес әскери қызметке қызметкердi шақыру кезiнде орта айлық жалақы мөлшерiнде төленетiн өтемақы;
4. геологиялық барлау, топографиялық геодезиялық және iздестiру жұмыстарымен айналысатын жұмысшыларға Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген мөлшерде егiстiк жабдықталым;
5. кезекшiлiк әдiстi жұмыстарды немесе жылжымалы сипатпен байланысты жұмыстарды атқаратын жұмысшылардың жалақысына Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген мөлшерде қосымша;
6. берілген арнайы киімнің, арнайы аяқкиім мен басқа да жеке қорғану құралдарының, сабынның, май кетіретін құралдардың, сүт пен емдік-профилактикалық тамақтың құны; Осы төлемдер "Еңбектi қорғау туралы" Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 22 қаңтардағы Заңында белгiленгендерге сәйкес жұмыс берушiнiң қаражаты есебiнен еңбек шарты бойынша жұмысшыларға жүргiзiледi.
7. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзiнiң еңбек мiндеттемесiн орындауға байланысты мертiгуiнен болмаса өзгелей денсаулығының зақымдануынан жұмысшыға келтiрiлген залалды өтеу (шығындалған табыстың бөлiгiнде өтеуден басқа). Жұмысшыға келтiрiлген залалды өтеу тәртiбi "Өзiнiң еңбек мiндеттемесiн орындауға байланысты мертiгуiнен болмаса денсаулығының зақымдануынан жұмысшыға немесе қызметкерге келтiрiлген залалдың барлық нысандары меншiгiнде мекемелердiң, ұйымдардың өтеу ережесiн бекiту туралы" Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетiнiң 1993 жылғы 17 наурыздағы N 201 қаулысымен реттеледi";
8. спорт жарыстарында, байқауларда, конкурстарда және тағы сол сияқтыларда жүлделі орындарға берілетін ақшалай сыйлықтар;
9. әскери қызметшілер мен ішкі істер органдары қызметкерлерінің ақшалай ақылары;
10. қызметкерлерге бала туғанда, ақылы медициналық операция жасату үшін, жерлеуге арнап көрсетілетін материалдық көмек;
11. ұйыммен бiрге басқа орынға жұмысқа аудару кезiнде болмаса өту кезiнде жүру, мүлiктi тасымалдау және үй-жайды жалдау бойынша құжатты расталған шығыстардың өтемақысы;
12. жүктiлiгi мен босануы бойынша жалпы ауруларға байланысты уақытша еңбек етуге жарамсыздығы бойынша әлеуметтiк жәрдемақы және бала асырап алған әйелге (еркекке) әлеуметтiк жәрдемақы. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 11 маусымдағы N 731 қаулысында бекiтiлген Жұмыс берушiнiң қаражаты есебiнен әлеуметтiк қамтамасыз ету бойынша жәрдемақыларды тағайындау және төлеу тәртiбi туралы нұсқаулықта белгiленген;
13. экологиялық апат және ядролық сынау полигонындағы ядролық сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк қорғау туралы Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес азаматтарға берiлген төлемақы. Төлемақы мөлшерi "Арал маңындағы экологиялық апат салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк қорғау туралы" Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 30 маусымдағы Заңында және "Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақ салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк қорғау туралы" Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы Заңында белгiленген;
14. табыс салығы салынған еңбек ақыдан аударулардан құралған кәсiподақ бюджетi қаражатынан кәсiподақ мүшелерi үшiн материалдық көмек.  
    мемлекеттер, мемлекеттер үкiметтерi және халықаралық ұйымдар желiсi бойынша берiлетiн гранттар қаражаттары есебiнен жүргiзiлетiн төлемдер. Грант - мемлекеттер, мемлекеттер үкiметтері, мемлекеттiк, халықаралық және қоғамдық ұйымдар және Қазақстан Республикасының жеке тұлғалары Қазақстан Республикасының Yкiметiне, заңды тұлғаларға (оның iшiнде резидент еместерге), олардың филиалдарына, өкiлдiктерiне және өзге де оқшауланған құрылымдық бөлiмшелерiне, сондай-ақ жеке тұлғаларға белгiлi мақсаттарға (мiндеттерге) жету үшiн тегiн негiзде ұсынылатын мүлiк болып табылады.
15. Шетел мемлекетiмен (мемлекеттерiмен) болмаса халықаралық құқықты реттейтiн халықаралық ұйымдармен Қазақстан Республикасы жасаған халықаралық шарт (келiсiм) мемлекеттер, мемлекеттер үкiметтерi және халықаралық ұйымдар желiсi бойынша берiлетiн гранттар қаражаттары есебiнен жүргiзiлетiн әлеуметтiк салық төлемiнен босатылу үшiн растау болып табылады";
16. Қазақстан Республикасы Президентінің, Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң үкiм шығаруымен мемлекеттiк сыйақылар, степендиялар;
17. өз жұмысшыларына жеке жинақтаушы емес сақтандыру шарты бойынша жұмыс берушi төлейтiн сақтандыру сыйақылары.

3. Әлеуметтік салықты есептеу мен төлеудің тәртібі туралы

  Әлеуметтік салық Салық Кодексінде көрсетілгендей 11 проценттік ставка бойынша есептеледі [13]. Арнаулы салық режимдерiн қолданатындарды қоспағанда, дара кәсiпкерлер, жекеше нотариустар, жеке сот орындаушылары, адвокаттар өзi үшiн республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және төленетін күні қолданыста болған айлық есептiк көрсеткiштің екi еселенген мөлшерінде және әрбiр қызметкер үшiн айлық есептiк көрсеткiштің бiр еселенген мөлшерiнде әлеуметтiк салық төлейдi. Тiрек-қимыл мүшесi бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабiлетiнен айрылған мүгедектер жұмыс iстейтiн мамандандырылған ұйымдар 4,5 процент ставка бойынша әлеуметтiк салық төлейдi. Шаруа және фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимiн қолданатын дара кәсiпкерлер үшін әлеуметтiк салық ставкалары осы Салық Кодексінiң 445-бабында белгiленген. Патент немесе оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын төлеушілер үшін әлеуметтік салық ставкалары Салық Кодексінің 61-тарауында белгіленген.

Әлеуметтiк салықты есептеу тәртiбi арнаулы салық режимiн қолданатындарды қоспағанда, дара кәсіпкерлер, жекеше нотариустар, жеке сот орындаушылары, адвокаттар әлеуметтiк салықты есептеуді белгiленген ставкаларды Салық Кодексінің 357-бабының 4-тармағында айқындалған әлеуметтік салық салу объектісіне қолдану арқылы жүргізеді. Әлеуметтік салықтың сомасы "Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес есептелген әлеуметтік аударымдар сомасына азайтылуға жатады. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар сомасы әлеуметтік салық сомасынан асып кеткен кезде әлеуметтік салық сомасы нөлге тең деп есептеледі. Әлеуметтiк салықты төлеу салық төлеушiнiң орналасқан жерi бойынша салық кезеңінен кейiнгi айдың 25-нен кешiктiрiлмей жүргiзiледi [21].

Қазақстан Республикасының  шегiнде резидент емес жеке тұлғалар қазақстандық көзден кiрiс алған  жағдайда, көрсетiлген тұлғаларға еңбекақы төлеу қоры Әлеуметтiк салықты  төлеушiлер беретiн болжанған  кiрiс туралы анықтамада көрсетiлген олар мәлiмделген кiрiс сомасы негiзiнде айқындалады. Аталған жеке тұлғалар Болжанған кiрiс туралы анықтамамен мәлiмделген кiрiс сомасын растайтын шетел заңды тұлғалары мен резидент емес жеке тұлғалар арасында жасалған мердiгерлiк жалдау жеке еңбек шарттары (келiсiм-шарт), шарт немесе өзгелей азаматтық құқықтық сипаттағы шарттың көшiрмесiн бiрге бередi. Әлеуметтiк салық:

1. еңбекақы төлеу қорынан 25,5 процент ставкасы бойынша мемлекеттiк мекемелермен;

2. ақыл-ой және дене дамуы бұзылған балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік бейімдеу мен еңбекке оңалту орталығы, еңбекке ақы төлеу қорынан 20,5 процент ставка бойынша;

3. "Ардагер" Республикалық зейнеткерлер компаниядары бірлестігі, сондай-ақ сол бірлестіктің меншігі болып табылатын және соның қаржылары есебінен құрылған, тек зейнеткерлер жұмыс істейтін өндірістік, оқу-өндірістік ұйымдар, "SOS - Қазақстанның балалар ауылы" Балалар қайырымдылық қоры, Қызыр Жарты Ай және Қызыл Крест қоғамы, Ауғанстандағы соғыс ардагерлері Қазақ республикалық ұйымының Республикалық компаниядар бірлестігі (өндірістік ұйымдардан басқа), Ауғанстандағы соғыс мүгедектерінің Ерікті қоғамы (өндірістік ұйымдардан басқа), еңбекке ақы төлеу қорынан 7,5 процент ставка бойынша. Олар сауда-делдалдық қызметтен, акциздеуге жататын тауарлар өндіруден және сатудан кіріс тапқан жағдайда салық 8 процент ставка бойынша төленеді;

4. Қазақстан Республикасы Мүгедектерінің ерікті қоғамы, қазақ саңыраулар қоғамы, Қазақ соқырлар қоғамы, сондай-ақ осы қоғамдардың меншігі болып табылатын және солардың қаржылары есебінен құрылған, мүгедектер жұмыс істейтіндердің жалпы санының кемінде 50 процентін құрайтын өндірістік, оқу-өндірістік ұйымдар, Асырауында балалары бар Республикалық "Бибі-Ана" мүгедек әйелдер қоғамы, психофизикалық дамуы бұзылған мүгедектер мен балаларға қамқорлық жасау жөніндегі "Ақ бота" Лигасы қоғамдық бірлестігі, еңбекке ақы төлеу қорынан 6,5 процент ставка бойынша. Олар сауда-делдалдық қызметтен, акциздеуге жататын тауарлар өндіруден және сатудан кіріс тапқан жағдайда салық 7 процент ставка бойынша төленеді;

5. шаруа (фермерлiк) қожалықтарынан басқа заңды тұлға құрмай кәсіпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалар, сондай-ақ патент негiзiнде заңды тұлға құрмай кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалар әрбiр қызметкер үшiн айлық есептiк көрсеткiштен 60 процент мөлшерiнде, сондай-ақ салық салынатын кiрiстi айқындау кезiнде ұстап қалуға жатқызылмайтын шығыстардан басқа оны алумен байланысты шығыстар минусы үшiн есептiк кiрiстен қосымша 10 процент;

6. патент негiзiнде заңды тұлға құрмай кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалар әрбiр қызметкер үшiн айлық есептiк көрсеткiштен 49 процент мөлшерiнде, сондай-ақ патент құнын айқындау кезiнде көрсетiлген салық салынатын айлық кiрiстен қосымша 5 процент;

7.  айлық есептік көрсеткіштен 20 процент мөлшерінде шаруа (фермерлік) қожалықтары әрбір қызметкер, шаруа (фермерлік) қожалық басшысы және шаруа (фермерлік) қожалығының әрбір басшысы үшін;

8.  Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорынан төленiп, уақытша еңбекке жарамсыздығы, жүктiлiгi мен босануы, бала тууы кезiнде, жерлеу жөнiндегi жұмыс берушiлер есептеген сомалардың асырылуы нәтижесiнде 1998 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша құралған терiс сальдо ай сайын еңбекақы қорының 1,5 процентi шегiнде әлеуметтiк салық төлеу есебiне есептеледi.

Мемлекеттiк  мекемелердің есептi кезеңдегi әлеуметтiк салыққа есептелген сомасы еңбекақы қорының 1,5 процентi шегiнде уақытша еңбекке жарамсыздығы, жүктілiгі мен босануы жөнiндегi Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес белгiленген сомаға азайтылады. Есептi кезеңдегi еңбекақы қорынан 1,5 проценттен асатын жүктiлiгi мен босануы бойынша, уақытша еңбекке қабiлетсiздiгi бойынша жәрдемақылар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес белгiленген сома келесi есептi кезеңге көшiрiледi және осы тармақпен белгiленген тәртiпте мемлекеттiк органдармен есептелген соманы азайтады[34].   
  Әлеуметтiк салық бойынша декларация аумақтық салық органдарына ұсынылады:  
       - нысан бойынша кәсіпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалар (патент негiзiнде өз қызметiн жүзеге асыратындардан басқа), нысан бойынша заңды тұлғалар есептi тоқсаннан кейiнгi айдың 15 күнiнен кешiктiрмей тоқсан сайын;

  - нысан бойынша шаруа (фермер) қожалықтары бiртұтас жер салығы бойынша декларацияны тапсыру үшiн көзделген мерзiмдерде.

Талап құны әлеуметтiк салықты енгiзетiн патент негiзiнде өз қызметiн жүзеге асыратын тұлғаларға таралмайды. Заңды тұлғаның шешiмi бойынша оның филиалдары, өкiлдiктерi және өзге де оқшауланған құрылымдық бөлiмшелерi өзiнiң орналасқан жерi бойынша аумақтық салық органына декларацияны ұсына және салықты дербес төлеудi жүргiзе алады [19].

Әлеуметтік  салық әрбір есепті кезең үшін, айдың екінші жартысындағы жалақыны төлеуге белгіленген мерзімде, бірақ  жалақыны төлеуге қарамастан келесі айдың 15-і күнінен кешіктірмей бюджетке төлеуге жатады. Әлеуметтiк салық бойынша бюджетпен нақты есеп айырысу бойынша есептi кезең күнтiзбелiк ай болып табылады. Бiртұтас жер салығын төлеушiлер бiртұтас жер салығын төлеу үшiн белгiленген мерзiмдегi есептi кезеңнің әрбiр айы үшiн әлеуметтiк салықты төлеудi жүргiзедi. Салық салынатын кірісті анықтаған кезде төленген әлеуметтік салық сомасы есептелген сома шегінде шығысқа жатқызылады. Зейнетақыларды төлеу жөніндегі мемлекеттік орталыққа 1998 жыл үшін еңбекке ақы төлеу жөнінде төленбеген сомалар бөлігінде міндетті зейнеткерлік жарналар бойынша берешегі бар салық төлеушілер ай сайын берешекті өтеуіне қарай салық органдарына әлеуметтік салық бойынша декларациямен анықтама тапсырады. Әлеуметтік салықты есептеудің дұрыстығы мен оны бюджетке уақтылы төлеу үшін жауапкершілік салық төлеушілерге жүктеледі. Әлеуметтік салықты есептеудің тәртібін және оны төлеудің уақтылығын бұзғаны үшін салық төлеушілерге Қазақстан Республикасының салық заңдарында белгіленген санкциялар мен Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген айыппұлдар қолданылады.

Өз уақытында  төленбеген әлеуметтiк салық сомасы мерзiмi өткен берешектің (төлем күнiн  қоса) әрбiр күнi үшiн осы сомаларды  төлеу күнiнде Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкi белгiлеген қайта қаржыландырудың  ресми ставкасы 1,5 есе мөлшерiнде өсiмдi қоса есептеумен бюджетке өндiрiп алынады. 

Заңды тұлғалар өз филиалдары, өкiлдiктерi және өзге де оқшауланған құрылымдық бөлiмшелерi үшiн олардың орналасқан жерi бойынша  тиiстi бюджеттерге болмаса Астана, Алматы қалаларының тиiстi бюджеттерiне немесе облыстық бюджеттерге әлеуметтiк салық төлеудi жүзеге асырады.  
       Орналасқан орны бойынша оның функцияларының бiр бөлiгiн атқаратын тұрақты жұмыс орны жабдықталған заңды тұлғадан кез-келген аумақтық оқшауланған бөлiмше заңды тұлғаның өзгелей оқшауланған құрылымдық бөлiмшелерi болып түсiнiледi. Егер ол бiр айдан артық мерзiмге құрылса, жұмыс орны тұрақты болып есептеледi. Заңды тұлғалардың өз құрылымдық бөлiмшелерi үшiн төлеуге тиiстi салық сомасы әлеуметтiк салық есептелмейтiн төлемдi алып жұмысшылардың жалақысын төлеу қорының есептi кезеңiнде құрылымдық бөлiмшелерге есептелген сома ретiнде айқындалатын көрсеткiштiң үлес салмағын ескере отырып есептеледi [27].

Әлеуметтiк салық  сомасын төлеудi заңды тұлғаның бас  ұйымы тiкелей өз банктiк шотынан жүргiзедi немесе өз құрылымдық бөлiмшелерiне жүктеледi. Заңды тұлғаның шешiмi бойынша құрылымдық бөлiмшелерге таратылмайды, өзiнiң орналасқан орны және салықты дербес төлеуi бойынша аумақтық салық органдарында әлеуметтiк салық жөнiнде декларация берудi жүзеге асырады.

Құрылымдық  бөлiмшелер бөлiгiнде әлеуметтiк салық  сомасының есеп айырысуы әлеуметтiк  салық бойынша декларациямен  бiр уақытта заңды тұлға бас  ұйымының тiркеу орны бойынша салық органына берiледi [32].

Жеке балансы  және банктiк шоты бар өзге де оқшауланған құрылымдық бөлiмшелер, филиалдар және өкiлдiктер үшiн олардың орналасқан орны бойынша тиiстi бюджеттерге төлеуге жатады. Бұл ретте, бас ұйымда көрсетiлген құрылымдық бөлiмшелердің орналасқан орны бойынша тиiстi аумақтық салық комитеттерiнде әлеуметтiк салық бойынша есеп айырысулар жүргiзу үшiн дербес шоттар ашылады. Бас ұйымды тiркеу орны бойынша салық органының мөрi және басшысының қолымен расталған есебi көшiрмесi әлеуметтiк салық бойынша декларация тапсыру үшiн салық заңдарында белгiленген мерзiмдерде жеке балансы және банктiк шоты бар өзге де оқшауланған құрылымдық бөлiмшелер, филиалдар және өкiлдiктердiң орналасқан орны бойынша тиiстi аумақтық салық комитеттерiне беруге жатады [1].

Өзге де оқшауланған  құрылымдық бөлiмшелерде жеке баланс және банктiк шот болмаған кезде әлеуметтiк салық Астана, Алматы қалаларының тиiстi бюджеттерiне немесе облыстық бюджеттерге төлеуге жатады. Бас ұйым Астана, Алматы қалаларының немесе облыстардың аумағында болып табылатын аталған өзге де оқшауланған құрылымдық бөлiмшелер үшiн әлеуметтiк салық бойынша есеп айырысу жүргiзу үшiн Астана, Алматы қалалары бойынша тиiстi салық комитеттерiнде немесе облыстық салық комитеттерiнде дербес шоттар ашады. Әлеуметтiк салық төлеу Астана, Алматы қалалары және облыстары аумағында орналасқан жеке балансы және банктiк шоты жоқ өзге де оқшауланған құрылымдық бөлiмшелер үшiн есептелген жалпы сомада бас ұйым жүзеге асырады. Бас ұйымды тiркеу орны бойынша салық органының мөрi және басшысының қолымен расталған есеп айырысу көшiрмесi әлеуметтiк салық бойынша декларация тапсыру үшiн салық заңдарында белгiленген мерзiмдерде Астана, Алматы қалалары бойынша тиiстi салық комитеттерiне немесе облыстық салық комитеттерiне беруге жатады [17].