Салықтардың экономикалық мазмұны

     Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық және жергілікті салықтарды ажыратады.

    Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты болып бөлінеді.

    Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады.

    Мақсатты салықтардың нысаналы арналымы болады (мысалы,знйнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).

   Обьектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген обьектіден алған табыстарынан алынады.       Тұтынуға салынатын салықтар-бұл тауарлар мен қызметтер көрсету тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.

    Салық салу обьектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады:кадастрлық, салық төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.

   Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу обьектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы,мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.

   Мағлұмдамада салық төлеушілердің табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен,корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер  салық органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-наурызына дейін береді.

   Жеке табыс салығы  бойынша мағлұмдаманы мынадай  салық төлеушілер:

  *төлем көзінен салық  салынбайиын табыстары барлар;

  *тұрғын үй салу  мен осындай құрылыс үшін құрылыс  материалдарын сатып алуды іске  асырғандар;

   *Қазақстан Республикасының  шегінен тыс жерлерден табыстар  алатын жеке тұлғалар.

   *Қазақстан Республикасының  шегінен тыс жерлердегі шетел  банктеріндегі шоттрада ақшасы  бар жеке тұлғалар;

    *Қазақстан Республикасының  сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес  туралы заңнамалық актілеріне  сәйкес мағлұмдамада беру жөнінде  міндеттеме жүктелген адамдар;

    *Қазақстан Республикасының  Парламентінің депутаттары,судьялар  табыс етеді.

 

   Әскери қызметшілер  мен ішкі істер органдарының  қызметкерлері жеке табыс салығы  бойынша мағлұмдаманы уәкілетті  мемлекеттік орган белгілеген  тәртіппен ұсынады.

  Салық төлеушіден  салық мағлұмдамасын табыс етудің  белгіленген мерзіміне дейін  жазбаша өтініш алған жағдайда  уәкілетті мемлекеттік орган  салық мағлұмдамасын табыс ету  мерзімін екі айдан аспайтын  мерзімге ұзартуға құқылы. Бірақ  салық мағлұмдамасын тапсыру  мерзімін өзгертпейді.

    Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның,мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп,ұстайды.

    Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді. Патент-арнаулы салық режимін қолдану құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін тастайтын құжат.

  Салықтық есептің  екі әдісі қолданылады:кассалық  және есептеу әдісі.

    Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау,қызмет көрсету,мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.

   Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытында қарамастан жұмысты орындау,қызмет көрсету,тауарларды өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады.Бұл әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға қабылданған.Төлеушілер үшін оның кемшілігі-салық төлемдері жеткізіліп тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс,бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.

  Қазақстан Республикасының  салық жүйесі салықтардың,алымдардың  және баждардың түрлерін, салық  қатынастарын реттейтін құқықтық  нормаларды және салық службасының  органдарын кірістіреді.

 

4. Салық салу принциптері.

 

Салық принциптерінің, жалпы  салық салу теориясының негізін  қалаушы болып шотландық экономист, әрі философ Адам Смит табылады. А.Смиттің классикалық принциптері төмендегідей:

1. салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік принципі);
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық принципі);
3. әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс. (қолайлылық принципі);
4. салықтан жиналған түсімнен оны жинауға кеткен шығын аз болуға тиіс (үнем принципі);

Бұл принциптерді пайдалану  салық салуда зорлық-зомбылықты азайтты, бұл процеске реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму барысында  принциптердің тұжырымдамалары  дәлелденді, толықтырылды.

Салық салудың қазіргі  халықаралық принциптері мыналар:

1. Қарапайымдылық принципі. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол айқын әрі жеңіл болуы керек. Ол үшін мына шарттар орындалуы қажет:

• салық түрлері өте көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
• бір салық түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;

• салық салуобъектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау әдісі барынша жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті болғаны дұрыс;

• салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екенін дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше аз болғаны дұрыс;
• салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден төлеген ыңғайлы.

2. Әділеттілік  принципі. Салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.

Тікелей әділеттілік  принципі – салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда біркелкі салық салынады;

Көлденең әділеттілік  принципі – тиісті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылуы керек. Салық төлеушілер белгілі бір табыс не қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс.

3. Салыстыру принципі. Бұл принцип бойынша салық ставкаларын бекіткен кезде, олардың мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген салық ставкаларымен салыстырылып отырылуы қажет.

4. Салықтардың анықтылығы – алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.

5. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.

6. Салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.

Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы принциптері негізделеді.

 

5. Салық есебін ұйымдастыру мен жүргізу тәртібі.

Мүлік, жер, көлік салықтарын дұрыс есептеу мен төлеудің дұрыстығын тексеру.

Бухгалтерлік және нормативтік құжаттар:

1. ҚР Салық Кодексі
2. «Жер салығы, мүлік салығы, көлік құралы салығын есептеу және төлеу тәртібі туралы» ҚР МФ Инструкциясы
3. жер меншігінің актісі және аренда
4. договора купли продажи, дарения, безвозмездной передачи
5. қозғалмайтын мүлік орталығы, землеустроительства комитеті, дорожная полиция
6. бас кітап немесе айналым баллансы
7. журнал-ордер №12
8. инвертарлық карточкалар ОС-6
9. декларациялар, ағымдағы төлемдер есеп-қисабы

Салық салу объектісін, салықтың есептелуін, жеңілдіктерді қолдану дұрыс анықталуын тексеру. Сол үшін жер меншігінің актісі, сатып алу-сату келісім шарты, аренда келісімдері, аудару және сыйлау құжаттары тексеріледі.  Біріншіден салық комитетіндегі есеп-қисаптар және декларациялардың мағлұматтары қозғалмайтын мүлік орталығының деректемелерімен салыстырылады. Сонымен қатар, жерорналастыру (землеустроитель) комитетімен және жол полициясымен салыстырылады. Салық салу объектісі бойынша өзгерістерді салық органына деруақытынында хабарлауын және дұрыс салық ставкаларын қолдануын тексеру.

 

Акциздерді есептеу және төлеу дұрыстығын тексеру.

Бухгалтерлік және нормативтік құжаттар:

1. ҚР Салық Кодексі
2. «Қазақстан Республикансында өндірілген акцизделетін тауарлардың ставкалары және ойын бизнесі туралы» №1747 ҚР Үкімет қаулысы 31.12.96 жылғы
3. «Акцизделетін тауарларға акциздік маркаларды енгізу туралы» №1749 ҚР Үкімет қаулысы 31.12.96 жылғы
4. Постановление Правительства РК от 30.05.97 №907 (с изменениями) «О ставках акцизов на импортируемые товары и нормах провоза физическими лицами через таможенную границу РК подакцизных товаров, которые не подлежат обложению акцизами»
5. «Акциздерді есептеу және төлеу тәртібі туралы» №36 Нұсқау
6. бас кітап немесе айналым (шахматтық) балансы
7. журнал-ордер №11,5
8. Акциздер бойынша декларациялар
9. Сертификаттар, лицензиялар, келісім-шарттар.
10. Акцизделетін тауарларды өткізу бойынша бастапқы құжаттар, акциздерді төлеу бойынша төлем құжаттары.

Ең алымен тексерісті жүзеге асыру үшін заңды тұлғаның қаржы қызметімен танысу керек. Ол үшін тексеру керек:

а. өндіру және өткізу үшін келісім-шарттардың, серификаттардың, лицензилардың, накладнойлардың  және басқа да қажет төлем құжаттардың бар екендігін, акциздер бойынша декларацияны дұрыс толтырылғанын анықтау.

b. Акцизделетін тауарларды өндіру және өткізу бойынша бастапқы құжаттардан көлемін, өнім айналымы бойынша құжатардың дұрыс толтырылғаның тексеру (журнал-ордер №5,11; 701,702 шоттар)

с. Маркалануға жататын акцизделетін тауарларды дұрыс маркалап, оларды дұрыс өткізгенін анықтау,

d. шикізаттарға төлеген акциз сомасын анықтап, олардың бюджетке төленуге тиісті акциз сомасынан дұрыс шегерілгенін, яғни салық кезеңі ішінде түзетілінуін қарастыру. 

е.  бюджетке төленуге тиісті акциз сомасын дұрыс анықтағанын (сомасын, мерзімін)

 

Қосымша құнға  салық есептеу және төлеу дұрыстығын тексеру.

Бухгалтерлік және нормативтік құжаттар:

1. ҚР Салық Кодексі
2. «ҚҚС есетеу және төлеу тәртібі туралы» №37 Нұсқау, ҚР ҚМ 26.06.95 жылы бекітілген.
3. ҚҚС бойынша декларация, кеден декларациялары
4. Келісім-шарттар
5. бас кітап немесе айналым (шахматтық) балансы
6. журнал-ордер №1,2,6,8,11 және ведомость
7. бастапқы шот-фактураларды тіркеу кітабы (журналы)
8. банкілік және бастапқы құжатар (накладнойлар, шот-фактуралар, жұмыс орындау актісі №2,3 нысанды, товарно-транспортные накладные, доверенность
9. келісім-шарттар, келісімдер
10. материалды есептер, инвентарлық ведомосттер, складтық есеп кірісі және шығыс карточкалары.

 

Есепке қоюын жән есептен шығуын тексеру

Ең алдымен, СК 208-бабына сәйкес салық органына уақытында ҚҚС бойынша есепке қоюын тексеріледі. Егер тексеріс уақытында салық салынатын айналым ең төменгі айналымнан асатын болса (15000АЕК), онда ҚР Әкімшілік кодексіне сәйкес есепке тұрмаған әр ай үшін салық салынатын айналымның 50% мөлшерінде айыппұл салынады. Бірақ оған салық есептелмейді.

Салық төлеуші ҚҚС бойынша есептен шыға алады, ол үшін салық органдарына жазбаша өтініш жазу керек. Осының негізінде ҚҚС бойынша есептен шығуды дәлелдеуге салық тексерісі жүргізіледі. ҚҚС бойынша есептен шығу екі жағдайда жүзеге асырылады: