Салықтардың экономикалық мазмұны

Тапсырма

1. Салықтардың экономикалық мазмұны
2. ҚР-ның салық кодексі, оның құрылымы және мазмұны
3. Салық туралы заңның негізгі ережелері.
4. Салық салу принциптері.
5. Салық есебін ұйымдастыру мен жүргізу тәртібі.

 

1. Салықтардың экономикалық мазмұны 

Салық – мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде қайтарымсыз және өтеусіз, тұрақты сипатта бюджетке төленетін төлемдер.

Салықтар – қайтарымсыз, баламасыз және тұрақты сипаттағы құқықтық формадағы мемлекет арқылы белгіленген міндетті төлемдер.

Салықты басқа да төлемдерден  ажырата білуіміз керек. Себебі салық  белгілі бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.

Салық материалдық тұрғыдан алғанда, бұл белгілі бір уақытта, белгіленген тәртіппен белгілі мөлшерде салық төлеушінің мемлекетке төлейтін ақшалай сомасы, ал экономикалық мағынада – белгілі уақытта белгіленген тәртіппен белгілі бір мөлшердегі құнының мемлекет пен төлеуші арасындағы бір жақты қозғалысын байланыстарын ақша қатынастары, заңдық не құқықтық мағынада – бұл тұлғаның мемлекетке белгілі бір мөлшердегі ақшалай беретін міндеттемені тудыратын мемлекеттік қарар.

Салықтардың экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің функциялары  мен міндеттерін жүзеге асыру  үшін жұмылдырылатын шаруашылық жүргізуші  субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі  өндірістік қатынастардың бөлігі болып  табылатындығында және мемлекеттің  заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым–қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралады. Салықтардан мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік–экономикалық мәні, олардың түрлері мен ролі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.

Салықты бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдерден ерекшелендіретін айрықша белгілері бар, атап айтсақ:

1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді;
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
4. Салық – баламасыз сипатта болады;
5. Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;

         Ал, енді осы белгілердің мазмұнын  тереңірек қарастырайық.

1.Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.

Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті  соманы өндіріп алып отырады. Мұның  экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және өндіріп алу  арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық  өнімнің бір бөлігін өзіне  тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта болады.

2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.

Натуралдық нысанда төленуі  де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы  саласында жиналған өнімнің бір  бөлігі салық ретінде төленеді.

Салық кодексінде салық ақшалай  нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.

3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.

Салықты төлеген кезде  ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады.

Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:

• Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
• Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады.

Ал, қайтарымсыздық дегеніміз  – ақшаны мерзімсіз алудыбілдіреді, яғни ол соманы қашан қайтатыны белгісіз.

4. Салық – баламасыз сипатта болады.

Салық  құнның ақшалай  нысанда бірбағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар  түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ  айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем  болып есептелмейді, яғни ақшаның  өтеусіз алынуын көрсетеді.

Сондықтан салық  – баламасыз төлем болып табылады.

5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.

Салықты төлеген кезде  меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда  жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді  иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.

6.Салық – тұрақты экономикалық қатынас тудырады.

Салықты белгілеуде тұрақты  салық қатынастары пайда болады. тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол салық  міндеттемелерін орындаушы болып  табылады.

Салық қатыастарының тұрақтылығы  салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық  төлеушілер үшін салық төлеу жеке төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік  салығын жеке азаматтар жылына бір  рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады (мәселен, ойламаған жерден жасаған  жұмысына жалақы алады).

Азаматтардың мүлік салығын  төлеген кезде, оның салық қатынастары  қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің  ағымдағы кезеңдегі төлеген салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті болады. бұл  процесс салық төлеушілердің  меншік иесі ретінде құқынан айрылғанға дейін жалғасын таба береді.

Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:

• салықты – мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган белгілейлі;
• салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
• салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
• салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
• салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
• салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады;

 

Мемлекет салықтарды экономиканы  дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.

Салықтардың мәнін толық  түсіну үшін олардың экономикалық маңызын  түсіну қажет. Ал салықтардың маңызы олардың атқаратын қызметіне  тікелей қатысты.

Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:

• реттеушілік;
• фискалдық;
• қайта бөлу.

Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі қызмет. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін толтыра отырып, экономикада әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Салықтардың реттеушілік функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың ставкаларының, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.

Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы – 19,7%, 1998 жылы – 16,6%, 1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6%, 2001 жылы – 22,2% болды.

Бұл негізгі функциялармен  қатар салықтардың ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.

2. ҚР-ның салық кодексі, оның құрылымы және мазмұны

Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғасын, экоеомиканы дербес түрде  басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше  заң жобалары қабылданды. Оларға қаншама  өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекеттер мен көрші  мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын  сараптай отырып, өзіміздің ұлттық менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырады.

     Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты- бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.

    Салық саясатының басты мақсаты-салық жүйесін құрү және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.

        Мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:

• мемлекеттің саалық жүйесінің қалыптасуы;
• салық салу саламсында мемлекет органдарының міндетін анықтау;
• арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
• салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру;

   Салық жүйесі де  өз алдына сала болып қалыптасуы  үшін, біршама қиындықтарды бастан  кешіре отырып, көптеген өзгерістер  мен толықтырулар жасалынып, қазіргі  кезде тұрақты жүйеге түсті.  Қазақстан Республикасынығ салық  жүйесі реформалаудың үш кезеңінен  өтті.

Бірінші кезең.

    1991 жылғы 9 шілдедегі  Қзақ КСР Президентінің «ҚазКСР  мемлекетік салық қызметін құру  туралы» Жарлығымен ҚазКСР-нің  басты мемлекеттік салық инспекциясы  құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық  түрін қарастыратын  салық жөніндегі заң актілер  пакеті қабылданды.

  1991 жылғы қабылданған  Қазақстан Республикасының «Қазақстан  Республикасындағы салық жүйесі  туралы» Заңына сәйкес сол  кездегі және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдердің  түрлеріне тоқталып өтейік.

            /.Жалпы мемлекеттік салықтардың  түрлері:

    1. Қосылған құнға  салынатын салық.

    2.Пайдаға салынатын  салық.

    3.Акциздер.

    4.Бағалы қағаздармен  жасалатын операциялардан алынатын  салық.

    5.Экспорт пен  импортқа салынатын салық.

    6.Кеден тарифі  және баж салығы.

    7.Пайдалы қазбаларды  геологиялық барлау және геологиялық  іздестіру жұмыстарына  байланысты  шығындарды өтеуге жұмсалатын  алым.

    8.Тіркелген (ренталық) төлемдер.

    9.Транспорт құралдарына  салынатын салық.

    10.Автотранспорт  құралдарын сатып алуға салынатын  салық.

    11.Автотранспорт  құралдарының Қазақстан Республикасына  келіп кіргені үшін төленетін  ақы.

     12.Заңды ұйымдардың  мүлкіне салынатын салық.

     13.Қазақстан   Республикасы азаматтарынан, шетел  азаматтарынан және азаматтығы  жоқ адамдардан алынатын табыс  салығы.

     14.Мемлекеттік  баж салығы.

     15.Табиғат ресурстарына  салынатын салық.

     16.Колхозшылардың  еңбегіне ақы төлеу қорына  салынатын салық.

            //. Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:

      1.Жер салығы.

      2.Жеке адамдардың  мүлкіне салынатын салық.

      3.Орман  табысы.

     4.Су үшін  төленетін ақы.

     5.Табысқа салынатын  салық.

     6.Кәсіпкерлік  қызметті тіркеу үшін алынатын  алым.

     7.Кәсіпкерлік  қызметтің субьектілері ретінде  тіркелмеген азаматтардан алынатын  алым.

     8.Заңды ұйымдарды  мемлекеттік тіркеуден өткізгені  үшін алынатын алым.

     9.Елтаңбалық  алым.

     10.Мұрагерлік  және сыйға тарту тәртібімен  ауысқан мүлікке салынатын салық.

            ///. Жергілікті салықтар мен алымдар:

      1.Курорттық  аймақта өндірістік мақсаттағы  обьектілер құрылысына салынатын  салық.

      2.Курорттық  алым.

      3.Азаматтардан  алынатын мақсатты алым.

      4.Жарнамаға  салынатын салық.

      5.Автотранспорт  құралдарын,есептеу техникасы және  жеке компьютерлерді қайта сатуға  салынатын салық.

      6.Автотранспортты  аялдауға қойғаны үшін алынатын  алым.