Салық жүйесі

Қазақстан Республикасындағы  салық жүйесін жетілдіру жолындағы  жаңалықтардың бірі - жаңа салық  есептілігі формаларының енуі болып  табылады. Салық төлеушілердің электронды есеп беруге көшуі 2003 жылдан бастап енгізілді, Жаңа салықтық форма - яғни электронды есеп беру жүйесі салық төлеушілерден  декларацияларды толтыру мен  бухгалтерлік есепті электронды өңдеуде  ерекше қатынасты талап етеді. Бұл жерде Салық Кодексіндегі номативті базаның ең маңызды бөлігі - декларация жүйесі екендігін айта кету керек. Декларацияларды құрастыру ережелері халықаралық тәжірибе негізінде жасалған және олар болашақта айтарлықтай кедергілер тудармауы қажет, Бүгінгі күні барлық декларациялар бірыңғай жетілдірілген таптырмас кодталған жүйені көрсетеді.[15]

Қазақстан Республикасының  қазіргі Салық кодексі мемлекеттің  даму ерекшеліктері мен нарықтық экономика талаптарына, халықаралық  салықтық құқық стандарттарына сай келетін салық жүйесін құруға және оны дамытуға зор ықпалын тигізеді, сондай-ақ ол осы жүйенін тиісінше жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Сонымен, Қазақстан Республикасына салық саясатының негіздерін қалау барысында аса күрделі проблемаларды шешуге тура келді. Олар негізінен бір уақытта мынадай көптеген жағдайлар мен факторларды ескеруге мәжбүр етті: салық саясаты кепілді түрде мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігі қамтамасыз етуге тиісті болды, экономиканың дамуын ынталандыру үшін аударымдар жарналары ең төмеңгі; салық төлеу психологиялық жағынан ауыр тимеу үшін салық салу механизмін барынша жеңіл ету қажет болды.

Қазақстанның өзіндік  салық жүйесінің экономикадағы  нарықтық қатынастармен үйлестіріле  отырып қалыптаса  бастауымен ерекшелінеді.

Қатаң салық саясаты өте  үлкен салық мөлшерлемесіне қарамастан, “салық қақпанына” әкелді. Осыдан барып, ҚР-ғы салық реформаларының басты  мақсаттары келесі мәселелерді қамтыды:

1) Нарықтық қатынастарды ынталандыру, әсіресе:

• кәсіпкерлікті қолдау;
• мемлекеттік бюджет жүйесінің тек қажетті қажеттіліктерін қанағаттандыру;
• жеке салық төлеушінің кәсіпкерлікке ынталандырылуы;
• салық салу бойынша кең заң шығарушылық базалар тәртібі;
• екі-үш еселік салық салудан пайданы қорғау механизмін құру.

         2) Салық салуда көзделген әділеттілікке жету:

• халықтың аз қамтылған бөлігін әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз ету, табыс алу көзіне қарамастан, салық салудың бірдей шкаласын құру;
• мемлекеттің ұлттық және жергілікті мүдделерін есепке алу;
• салық салу жүйесін құрудың әлемдік деңгейде пайдалануға ынталандыру.  

Осы мақсаттарға байланысты ҚР-дағы салық жүйесін өзгертуге және халықаралық стандарттарға сәйкестендіруге тырысушылық болды. Салық реформаларының мақсаты сол кездегі салықтар мен төлемдерді  азайту арқылы салық ауыртпалықтарын төмендету, сонымен қатар барлық жердегі салық ережелерін бірдей қолдануын қамтамасыз ету болып табылады.

Ең соңында аталған  міндеттер мен салық әкімшілігінің құрылымын сәйкестендіру мәселесі қойылды, өйткені, нарықтық қатынастарға өткенге дейін  қатаң түрдегі орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында салықтарды жинауда ешқандай қиындықтар болған жоқ және соған сәйкес арнайы, кәсіби мамандандырылған бақылау аппараты қажет болған емес. Қазақстанның одан әрі әлеуметтік-экономикалық дамуы әлемдік тәжірибеде жалпыға бірдей құрылған әділеттілік, қарапайымдылық және экономикалық тиімділік қағидасына бағынатын салық заңнамасын қабылдауды талап етті./15/

Қазақстан ТМД елдерінің  ішінде ең алғашқылардың бірі болып прогрессивті салық мөлшерлемесін құрастырып, практикаға енгізді. Маңызды жаңалықтардың бірі болып, 1997 жылдың шілде айынан бастап  салық есебінің қаржылық тәртіпті қатайта түсетін, салықтық және салықтық емес төлемдер бойынша бюджетпен есеп айырысудың  есепке жатқызу және одан қайтіп бас тартуды қысқартатын кассалық әдісінен есептеу әдісіне ауысуы болып табылады. Мысалға, салықтық және салықтық емес түсімдер бойынша бюджетпен есеп айырысудың күмәнді үлесі 1997 жылы 8,43% құрайтын болса, 2002 жылы 0,16% дейін төмендеді, сөйтіп 2003 жыдан бастап республикада бюджетпен есеп айырысу «қолма - қол ақшамен» жүзеге асырылады. [16]

                                                                                                             Кесте  1.

2008-2010 жылдардағы мемлекеттік  бюджет кірісіндегі салықтық  түсімдердің өсу қарқыны

                                                                                                                (млрд.тг.)

     Соңғы  2010 жылдың қорытындысы  бойынша салықтық түсімдердің өсу қарқыны  алдыңғы жылмен салыстырғанда 110,5 пайызға көтерілген. Ал 2009 жылмен салыстырғанда өсу қарқынының төмен болуының бірден бір себебі, 2010 жылдың тамыз айынан бастап жер қойнауын пайдаланушылардан түсетін барлық салықтық түсімдердің Ұлттық қорға жіберіле бастауы.

      Жеке табыс салығы салық төлеу әдісі бойынша ерекшеленетін, екі салық салу объектісін бөліп көрсетеді:  есептеу, ұстап қалу, және бюджетке аудару салық агенттерімен жүзеге асырылатын төлем көзінен салық салынатын табыс және салық сомасын есептеу мен төлеу жеке тұлғалардың өзімен декларация тапсыру негізінде жүзеге асырылатын, төлем көзінен салық салынбайтын табыс. Салық 2010 жылдың соңына дейін алынған жылдық табыстың мөлшеріне қарай, 5% тен 20%-ға дейінгі  прогрессивті шкала бойынша төленді. (2008 жылдың 1-қаңтарына дейін 5% тен 30%-ға дейін болды). Бірақ, аталған шкаланың 15% бойынша салық салынатын дивидент, сыйақы, ұтыстар түріндегі табысқа және 10% мөлшерлеме бойынша салық салынатын адвокаттар мен нотариустардың табыстарына қатысы жоқ болды. 2009 жылдың қаңтарынан бастап жалпыға ортақ 10% мөлшерлеме арқылы салық салына бастады. Сонымен бірге, Қазақстанда жеке тұлғалардың табысын жалпыға ортақ декларациялау мәселесі осы күнге дейін қойылмай келген болатын, 2010 жылдан бастап жеке тұлғалардың бәріне бірдей табыстарын декларациялауға дайындық жүргізіледі. Қазақстанның салық жүйесінде аталған салық түсімі жағынан төртінші орында тұр (кесте -2).

                                                                                                               Кесте  2.

2008-2010 жылдар аралығындағы  Мемлекеттік бюджет кірісінің  құрылымы                                                                                                                             

      Жоғарыда қарастырып өткеніміздей, қоғам мүшелерінің өмірлік қажеттілігі қанағаттандырылатын  әлеуметтік сала адамдардың тұрмыс- тіршілігінің  көп қырларын қамтиды. Оның дамуындағы шешуші сәттер болып адамдардың өмір сүру деңгейінің көтерілуі болып табылады. Әлеуметтік даму және  халықтың тұрмысын көтеру перспективаларын негіздеген кезде қоғамдық ұдайы өндірісте  әлеуметтік үдерістердің басымдықтарын анықтап алу қажет. Белгілі бір тұрмыс деңгейін қамтамасыз ететін әлеуметтік саясаттан ұдайы өндірістік функциялар орындайтын саясатқа бет бұру өндірістің әлеуметтік бағыттылығын күшейте түседі. Аталған тәсіл, бөлу, әлеуметтік әділеттілік, тұлғалардың мүмкіндігін жүзеге асыру мен дамыту үшін жағдай жасау қағидаттарының бекітілуіне байланысты  тұрмыс және тұтыну ресурстарының көлемінің динамикасы мен деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты әлеуметтік дамудың түйінді мәселесі болып экономиканы басқару жүйесінің барлық құрылымдық бөлімшелерінің әлеуметтік бағытының басымдығына бет бұруы. [18]

      Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, экономиканың тиімділігіне табыстардың бөліну теңсіздігін төмендетуге және қоғамдағы әлеуметтік ымыраға жеткізетін адам капиталына және прогрессивті әлеуметтік шаралар жүйесіне мемлекет тарапынан аумақты инвестиция салу  арқылы ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Мемлекеттің мұндай жағдайдағы негізгі міндеті экономикалық тиімділік пен салық механизмі арқылы қайта бөлу, әлеуметтік трансферттер және әсер етудің басқа да тетіктерінің арасындағы баланстың сақталуын қамтамсыз ету. Тұрмыстың жақсаруы елдегі экономикалық өсуге  тығыз байланысты. Ал, өндірістің өсуіне кедергінің бірі тұтыну сұранысының төмен болуы. Кедейлікті төмендету бойынша шаралар өндірістің өсуіне мүмкіндік жасай отырып, тұтыну сұранысын жоғарылатады, ол өз кезегінде салықтардың жиналуын ұлғайтады және сол арқылы әлеуметтік трансферттердің жоғарылауына мүмкіндік ашылады.  

Салық жүйесінің әлеуметтік бағыттылығына баға беру үшін, ең алдымен  салық салудың жанама әлеуметтік салдарларын қарастырамыз. Оны қарастыру  үшін жалпы мемлекеттік бюджет шығындарындағы әлеуметтік  сипаттағы шығыстардың  мөлшерін, халықтан түсетін салықтық түсімдердің өсу қарқынын  және жан басына шаққандағы әлеуметтік шығыстар мен ЖІӨ - дегі шығындар үлесі сияқты көрсеткіштерді қарастырамыз.

Тұрақты әлеуметтік қатынастарды қолдай отырып, мемлекеттің әлеуметтік функциясы жиынтық сұраныстың құрылымы мен мөлшеріне ықпал етеді  және олар келесі түрде көрінеді:

• әлеуметтік субсидия халықтың төлем қабілеттілігін қамтамасыз етеді;
• мемлекеттің әлеуметтік- мәдени салалардағы мекемелерді ұстап түру үшін тауарлар мен қызметтерді сатып алуы рыноктың көптеген сегменттеріндегі ұсыныс пен сұранысты теңестіруге мүмкіндік береді;
• білім, денсаулық сақтау, мәдениет, әлеуметтік қамтамасыз ету және тұрғын үй құрылысына мемлекеттік дотация беру тек қана құрылыс материалдарына деген сұранысты жоғарылатып қоймай, сонымен бірге құрылыс индустриясының өнеркәсібі үшін аумақты рынок құрады және ұзақ уақыт пайдаланылатын заттарға деген сұранысты арттырады.

Әлеуметтік- мәдени шараларға  мемлекеттік шығындар жұмсау – білікті  және денсаулығы мықты жұмыс күшіне салынған инвестиция салу болса, екінші жағынан өндірістің шығындарын азайту үшін қолданылатын шаралар және кәсіпкерлік  ортаны қорғау болып табылады. [13]

Соңғы жылдары түсім жағынан  экономикалық өсу мемлекеттік шығындардың  әлеуметтік бағыттылығын кеңейте бастағанын байқауға болады, бұл, әрі экономикамыздың  өркендеуінің белгісі. 2010 жылдың бірінші  қаңтарындағы жағдай бойынша әлеуметтік салаға жұмсалған шығынның жалпы  шығындағы үлесі 48,0%  құраған (2-сурет). Ал, былтырғы жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 8% -ға жоғарылаған.  2009 жылы бұл көрсеткіш 50,0% болды. Оның ішінде, арнайы әлеуметтік көмек, мемлекеттік жәрдемақылардың  мөлшері, зейнетақы төлемдері, білім  және денсаулық сақтау салалары, мәдениет және спорт және т.б. бағыттар кіреді.

Сурет. 2. 2010 жылғы мемлекеттік бюджет  шығысының құрылымы, %

                  ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері, 2010ж.

        Дегенмен, жалпы бюджет шығынындағы әлеуметтік бағыттағы шығындардың үлесі салыстырмалы түрде төмендеген. Өйткені, құрылыс пен тұрғын-үй коммуналды шаруашылық шығындары алдыңғы жылмен салыстырғанда әлде-қайда жоғарылаған. Сонымен бірге, статистикалық мәліметтерден байқап отырғандай, жалпы мемлекеттік шығындағы білім беру мен әлеуметтік қамтамасыз ету шығындарының үлесі едәуір төмендеген,  денсаулық сақтауға жұмсалатын шығындардың үлесі соңғы жылы керісінше жоғарылаған.

Әлеуметтік қамтамасыз етуге  жұмсалатын шығындардың үлесі  жалпы 2009 жылдан бері төмендеген. Білім беру саласына жұмсалған шығындардың  үлесі 2009 жылмен салыстырғанда 2010 жылы 1,1% жоғарылаған. Денсаулық сақтау саласына жұмсалған шығындардың үлесі  сәйкесінше 2010 жылы 1,4%-ға жоғарылаған. [10]

Кесте 3.

2008-2010 жылдар аралығындағы  жеке тұлғалардың табыс салығының  ауыртпалығы коэффициентінің өсу  серпіні

(%)