Салық кодексі және салық жүйесі

Үкімет Салық кодексіне  Президентіміздің тапсырмасы бойынша  түзетулер енгізеді. Менің ойымша бұл оңды қадам. Біріншіден, Салық  кодексі деференциалды болуы  керек. Мұны қазақшалар болсақ, байдан байдікіндей үлес, кедейден кедейдікіндей  сыбаға алуға тиіспіз. Ал қазір «әр қарындасқа бір сырға» ұстанымы қалыптасқан. Мәселен, зейнеткерден де, табысы төмен ауыл мұғалімдерінен де, олигархтар мен ірі монополистерден де 10 пайыздық табыс салығын ұстап жүрміз. Бұл әділеттілік емес. Табыс салығының өзі негізгі салық түріне жатады. Сондықтан да ол бюджеттің негізгі түсімін құрайды. Бюджет өзі зорға асырап отырған мұғалімдерінің жалақысын өсіріп, инфляцияны қоздырғыш себептерді молайта бергенінше, олардан алынатын салық мөлшерін азайтып, керісінше байлардан түсетін салықтық түсімді молайтуға тиіс. Сонда ғана әлеуметтік әділеттік орнап қана қоймай, инфляцияны тежейтін бір тетікті іске қосамыз. Тағы бір айта кететін тұс, әлемнің дамыған елдерінде «монополист салығы» бар. Міне, осыны біз өндіріске әлі енгізген жоқпыз. Қай кезде де монополист өз дегенін жасауға талпынады. Сондай жағдайда оларға «бауырым, халықты аясаңшы» деп жалбарынудың орнына халықтан олардың алғанын бюджетке салық есебінде қайтарып отыру керек. Ескерте кетейін, нарық жағдайында үкіметтің жалынып, жалбарынуы көңілге күлкі келтіретін жағдай. Себебі үкіметтің қолында мемлекеттік реттеу тетіктерінің барлығы бар. Оның ең күштісі - салық. Соны біз әлі қолданбай келеміз. Жердегі қазба байлықтарын өндіріп, байып жатқандар жеткілікті. Ал біз олардан жер салығының өзін ала алмаппыз. Күлкілі емес, жылайтындай жағдай. Өткен күзде ғана астық өндіруші 40 шақты монополист нан бағасын өсіріп жіберді. Мемлекеттің лауазымды тұлғалары олармен келіссөз жүргізіп, әйтеуір бір мәмілеге келгендей болды. Тіпті арада жалынып-жалбарынуы да орын алған шығар. Ал оның орнына бағаны өсірген жаққа «монополист салығын» салсақ, мұндай күлкілі жағдайға душар болмас едік. Қазір біздің елдегі бағаны реттеп отырған негізінен үкімет емес, монополистер. Әр салада монополист бар. Ал үкімет солардың қимылына қарай шара қолданады. Ал алдағы уақытта оны болдырмаудың барлық тетіктерін үкімет өмірге енгізуге тиіс. Олай болмайынша, инфляциямен күресте түбегейлі жеңіске таяу мерзімде жету мүмкін емес. Ал «Қазақстан - 2030» стратегиялық даму бағдарламасының екінші кезеңінде инфляция толық жойылып, ырғақты, тұрақты және баянды дамитын микро және макроэкономиканы дамытып, халықтың әлеуметтік тұрмыстық жағдайын әлемдегі дамыған 50 елдің тұрғындарының деңгейіне жеткізуге тиіспіз. Бүгінгідей жартыкеш шаралармен мұндай биікке шығу мүмкін емес.

1.2 Қазақстан Республикасының 2008 жылғы Салық Кодексі: құрылымы, орындалуы мен заңнамасы

Салық Кодекс салықты  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі  жөніндегі билік қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші (салық агенті) арасындағы салық міндеттемесін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.

Қазақстан Республикасының  салық заңнамасы:     

1. Қазақстан Республикасының  салық заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен, сондай-ақ  қабылдануы осы Кодексте көзделген  нормативтік  құқықтық  актілерден тұрады. 
      2. Осы Кодексте көзделмеген салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес. 
      3. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер осы Кодексте белгіленген тәртіппен және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі, өзгертіледі немесе күшін жояды. 

       4. Осы  Кодекс пен Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерінің арасында қайшылықтар болған кезде салық салу мақсатында осы Кодекстің нормалары қолданылады. Осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, салықтық қатынастарды реттейтін нормаларды салықтық емес заңнамаға енгізуге тыйым салынады. 
      5. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Кодекстегіден өзгеше ережелер белгіленсе, көрсетілген шарттың ережелері қолданылады.

 Қазақстан Республикасының  салық заңнамасы Қазақстан Республикасының  бүкіл аумағында қолданыста болады және жеке тұлғаларға, заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелеріне қолданылады. 
     Салық әкімшілігін жүргізу, салық есептілігін белгілеу ерекшеліктері, сондай-ақ салық төлеушілердің (салық агенттерінің) жағдайын жақсарту жөніндегі өзгерістер мен толықтыруларды қоспағанда, осы Кодекске өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері ағымдағы жылдың 1 қарашасынан кешіктірілмей қабылдануы және олар қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енгізілуі мүмкін.

         1. Қазақстан Республикасының салық заңнамасы салық салу принциптеріне негізделеді. Салық салу принциптеріне салық салудың міндеттілігі, айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және Қазақстан Республикасы салық заңнамасының жариялылығы принциптері жатады. 
      2. Қазақстан Республикасы салық заңнамасының ережелері осы Кодексте белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуге тиіс.

Салық төлеуші - салық  міндеттемесін, салық агенті салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндетті Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес толық көлемде және белгіленген мерзімде орындауға міндетті.      

Қазақстан Республикасының  салықтары және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салық міндеттемесі, салық агентінің салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндеті туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібінің Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгіленуін білдіреді.

Салық Кодексіндегі 13 салық  түрінің екеуі, яғни қосылған құнға  салық пен акциздер жанама салық  түрлеріне жатады.

Жаңа Салық Кодексi Қазақстанда мынадай салықтар енгiзiлдi:

• корпоративтік табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• экспортқа рента салығы;
• жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
• әлеуметтік салық;
• көлік құралы салығы;
• жер салығы;
• мүлік салығы;
• ойын бизнесі салығы;
• тіркелген салық;
• бірыңғай жер салығы;

Бұл салықтардың ішіндегі ойын бизнесі салығы мен тіркелген салық бұрынғы акциз салығының ішінен жеке салық болып бөлініп шықты.

Бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдер: 
      - мемлекеттік баж; 
     -  алымдар; 
      - тіркеу алымдары; 
      - автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым; 
      - аукционнан алынатын алым; 
      - жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым; 
      - телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат  беру үшін алым; 
      - мыналар: 
      - жер учаскесін пайдаланғаны үшін; 
      - үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін; 
      - қоршаған ортаға эмиссия үшін; 
      - жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін; 
      - орманды пайдаланғаны үшін; 
      - ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін; 
      - радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін; 
      - қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы байланысты бергені үшін; 
      - кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін; 
      - сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар қолданылады. 
      Салықтың, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және республикалық бюджет туралы заңда айқындалған тәртіппен тиісті бюджеттердің кірістеріне түседі.    

  Салықтық есепке алу және есепке алу құжаттамасы:     

1. Салықтық есепке  алу - салық салу объектілері  және (немесе) салық салуға байланысты  объектілер туралы ақпаратты  қорыту және жүйелеу, сондай-ақ  салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу және салық есептілігін жасау мақсатында салық төлеушінің (салық агентінің) осы Кодекстің талаптарына сәйкес есепке алу құжаттамасын жүргізу процесі. 
      2. Салықтық есепке алу бухгалтерлік есеп деректеріне негізделеді. Бухгалтерлік құжаттаманы жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасында  белгіленеді. 
      3. Патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолданатын дара кәсіпкерді қоспағанда, салық төлеуші (салық агенті) салықтық есепке алуды дербес ұйымдастырады және мыналарды: 
      1) салық кезеңі ішінде салық төлеуші (салық агенті) жүзеге асырған операцияларды салық салу мақсатында есепке алу тәртібі туралы толық және дәйекті ақпараттың қалыптастырылуын; 
      2) салық есептілігі нысандарының әрбір жолының таратып 
жазылуын; 
      3) салық есептілігінің дәйекті жасалуын; 
      4) салықтық бақылау үшін салық қызметі органдарына ақпарат берілуін қамтамасыз ету үшін ақпаратты салық мақсатында қорыту мен жүйелеудің салық тіркелімдері түріндегі нысандарын айқындайды. 
      Патент негізінде шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолданатын дара кәсіпкер уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша салықтық есепке алуды жүзеге асырады. 
      4. Салық төлеуші (салық агенті), егер осы тармақта өзгеше белгіленбесе, салықтық есепке алу саясатын дербес әзірлейді және бекітеді. 
      Шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін, шаруа және фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимін қолданатын салық төлеушілер осындай арнаулы салық режимдері қолданылатын қызмет бойынша уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша дербес әзірленген салықтық есепке алу саясатын бекітеді. 
      5. Салықтық есепке алу саясаты - салық төлеуші (салық агенті) қабылдаған, осы Кодекстің талаптарын сақтай отырып салықтық есепке алуды жүргізу тәртібін белгілейтін құжат. 
      Салықтық есепке алу саясаты халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасына сәйкес әзірленген есепке алу саясатына жеке бөлім түрінде енгізілуі мүмкін. 
      6. Есепке алу құжаттамасы: 
      1) бухгалтерлік құжаттаманы; 
      2) салықтық нысандарды; 
      3) салықтық есепке алу саясатын; 
      4) салық салу объектілерін және (немесе) салық салуға байланысты объектілерді айқындау үшін, сондай-ақ салық міндеттемесін есептеу үшін негіз болып табылатын өзге де құжаттарды қамтиды.

     2009 жылдан бастап отандық кәсіпорындарды қаржылық дағдарыс кезінде қолдау мақсатында корпоративтік табыс салығын 30-дан 20 пайызға қысқартылды. Бұл жүргізіліп жатқан шаралар көптеген кәсіпорындардың қызметін ынталандырып, тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге жол ашып отыр.

Бұл ретте салық салынатын  кірістен айлық есептік көрсеткіштің орнына ең төменгі жалақы мөлшері алып тасталады. Адамдардың өзіндік материалдық әл-ауқатын арттыруға уәждемесін арттыруға бұл норманы енгізудің негізгі әсері болды.

Жоғары технологиялы және экспортқа бағдарланған өндіріс  үшін жағдай жасау мақсатында Қазақстанда 3 арнайы экономикалық аймақ құрылды, оларда корпорациялық табыс салығынан, жер салығынан, мүлікке салынатын салықтан, қосылған құн салығынан және кеден баждарына босату жүзеге асырылады.

Оңайлатылған салық режимінің  қолданылуы жағдайында шағын бизнес субъектілерінің қызметін жүзеге асырудың оң тәжірибесін ескере отырып, патент негізінде АСЖ-дағы салық ставкасының мөлшері 3-тен 2%-ға дейін төмендетілді, оңайлатылған декларация негізінде жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғаларға арналған бөлетін прогрессивтік негіздегі 3%-дан 5%-ға дейінгі ставкалар тиісінше 3% деңгейінде біріңғай ставка белгіленеді.

Салық саясатының 2008-2010 жылдарға арналған негізгі бағыттары әділ, әрі сыннан өткен құрал, экономиканың қажетті  бағыттарының дамуын ынталандырушы және мемлекеттік функцияларды толық орындауды қамтамасыз етуші ретінде әлеуметтік маңызы бар салықтарды нығайту қажеттігін ескере отырып, фискалдық саясаттың міндеттерін шешуге бағдарланған шаралар келесілермен тұжырымдалады:

1. ҚҚС ставкасын одан әрі төмендету;
2. Экономиканың нақты секторындағы жеңілділіктердің тиімділігін арттыруды және ынталандыратын әсерін ескере отырып, оларды оңтайландыру;
3. Бюджеттің кірістерін қалыптастырудағы негізгі рөлді кәсіпкерліктен біртіндеп халыққа ауыстыру шеңберінде жеке тұлғалардың пассивті кірістері бойынша жеңілділіктерін жою.

Қосылған құн бойынша шартты шығындар 2009 жылы 67,9 млрд. теңгені (ставканы 13%-дан 12%-ға дейін төмендету) қарастырылған. 2009 жылдан бастап арнайы салық режимдері  реформаланады – біржолғы талондарды қолдану аясы тарылады, патенттер жойылады, оңайлатылған декларация бойынша жеке кәсіпкер және жеке тұлғалар ғана қызметін жүзеге асыратын болады.   Ірі ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер арнайы салық режимдерінен шығарылатын болады. 

ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУ МЕН ЖЕТІЛДІРУ БАРЫСЫ

2.1 Қазақстандағы салықтың түрлері мен нысандары, олардың экономикалық әсері