Қазақстандық және халықаралық құқықтағы салық міндеттемесінің орындалуы

Сонымен қатар, салық салу пәні, біріншіден, субъектінің  тұлғалық сипатымен емес, тікелей  оның мүліктік жағдайымен, төлей алу қабілетімен байланысты болу керек; екіншіден, олардың салық субъектісімен индивидуалды байланысын сипаттау керек, басқаша айтқанда, нақ оның мүліктік жағдайы мен төлей алу қабілетінің сипаттамасын құрау керек.

Мысалы, үй тұрғызу  өздігінен салық міндеттемесін тудырмайды, бірақ ол мүлікке бағытталған салық салудың пәніне барлық белгілерімен сәйкес келіп отыр. Және де, сәйкесінше, берілген үй–жайдың маңынан кездейсоқ өтіп келе жатқан тұлға да осы мүліктің салық субъектісі болып атала алмайды, себебі берілген үй–жай мен оның жанынан өтіп келе жатқан тұлға арасында ешбір құықтық байланыс жоқ.

Егер де берілген үй–жай осы субъектінің меншігінде болғанында, онда бұл тұлғаның мүліктік жағдайы мен жеке төлей алу  қабілеті туралы айтатын, субъект пен  оған меншік құқығы негізінде тиісті мүлік арасындағы салық тудырушы байланыс айқын көрініп тұр деп айта алар едік. Осындай байланыстың бар болуын, салық құқығы мен салық салу мәселелері бойынша еңбектердің авторлары тікелей немесе жанама түрде айтып кетеді. Мысалы, Е.В. Порохов өзінің еңбегінде осы арада айтылып кетерліктей  С.Д. Цыпкиннің мына сөзін келтіреді : «Әр салық бойынша заңда, міндетті түрде, қандай жағдайларда төлеу міндеті пайда болатындығы туралы айтылады. Салық салудың осындай негізі ретінде, белгілі–бір пайда, табыс табу, қандай да бір ғимаратты иемдену және тағы да басқа бола алады, яғни салық салу объектісінің бар болуы»¹⁹. Қазіргі кездегі ғылыми әдебиетте, салық салу объектісіне оның барлық айрықша белгілерін көрсете отырып мынадай анықтама берілген: «Салық салу объектісі – бұл субъектінің салықты төлеу міндетін анықтайтын заңды факт. Салық салу объектісі түсінігіне, «салық салу пәні» термині мазмұны жағынан жақын. Бұл термин тиісті салықты алуды негіздейтін заңды емес сипаттағы белгілерді білдіреді»²⁰.

Салық субъектісінің  салық салу пәнімен құқықтық байланысы - тұлғаның белгілі–бір затты иеленуімен, немесе салық міндеттемесінің пайда  болуымен байланысты әрекеттерді (акциз  асты тауарларды өндіру мен реализациялау, тауарларды импорттау және т.б.) осы тұлғаның жасауымен сипатталады. Салық субъектісі мен салық салу пәні арасындағы салық тудырушы байланыс тұрақты әрі тығыз болуы керек, салық міндеттемесінің пайда болуының қажетті шарты болып табылатын салық салу пәнінсіз ешқашан материалдық–салықтық қатынастар туындамайды.

Салық салу субъектісінің  салық салу пәнімен байланысының тұрақтылығы мыналармен сипатталуы қажет: салық субъектісінде, онда салық  салу пәнінің болуына орай салық  міндеттемесінің туындауының мүмкіндігі болса, ол өзінде  бұл пәннің болуы мен арадағы құқықтық байланысынан бас тартпайды. Мысалы, бір тұлға иесіз үйде бірқатар уақыт аралығында тұрып, салықты төлемегені үшін өзі мен осы үй–жай арасындағы құқықтық байланыстан бас тартады. Берілген тұлғаның салықты салу пәнімен құқықтық байланысы тұрақсыз және кездейсоқ. Бұл тұлға үшін меншік құқығы немесе басқа мүліктік құқық негізіндегі салық салу пәнін иелену фактісі емес, адамның өзіне мүмкін пайданы алу фактісі маңызды. Немесе, басқа бір мысал: шетелдік автокөлікті сатып алғысы келген тұлға, бұл автокөліктің импорты үшін оған көлік бағасының 200% көлемінде мемлекетке салықтар, алымдар мен баждарды төлеу керектігін анықтаса, ешқашан өзінің мемлекетіне аңсаған автокөлігінің импортымен байланысты әрекеттерді орындамас еді. Ауыртпалық түсіретін салық субъектісіне айналып кетпеуі үшін, ол өзінде салық салу объектісінің болуына тырыспайды да. Салық салу объектісі (көлікті импорттау фактісі) тіпті пайда болмайды, себебі жоғарыда айтылып кеткен мысалдағы тұлға өзінде салық міндеттемесінің пайда болуын тілемейді, және де өзімен тығыз әрі тұрақты құқықтық байланыста болатын салық салу пәнінің туындауына бағытталған өз еркіне тәуелді әрекеттерді жасамайды. Яғни, салық салу пәнінің пайда болуы – автокөлікті импорттау – толығымен берілген тұлғаның еркі мен әрекетіне тәуелді.

Осылайша, салық  міндеттемесі заң шығарушымен салық  салу пәні деп жарияланған барлық жағдайлармен, үрдістермен тұрақты  құқықтық байланыста болатын тұлғаларда ғана туындайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.САЛЫҚ  МІНДЕТТЕМЕСІН   ОРЫНДАУ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

 

2.1.Салық міндеттемесін  орындау түсінігі.

 

Міндеттеменің тараптарымен міндетке отырмас бұрын  алдарына қойылған мақсаттарына жетудің  нақты мүмкіндіктерін тудыру, міндеттемеге қатысушы әрбір тараптың бір–біріне бағытталған қажетті әрекеттерді (немесе әрекетсіздікті) жасап, сол арқылы өздерінің мүдделерін қанағаттандыру, және де осы әрекеттер арқылы алдарына қойылған мақсаттарға жету, оның орындалуы үшін барлық алғышарттарды жасау, осының барлығы – әрбір міндеттеменің бағалылығын құрайды.

Басқаша сөзбен айтқанда, тұлға белгілі–бір нәтижеге жету мақсатымен, оны өзбетінше орындауға  мүмкінсіз бола отырып, басқа бір  тұлғамен қатынастарға түсуге мәжбүр болады, осы екінші тұлға біріншінің пайдасына оның мүдделерін қанағаттандыра алады.

Қайтарымды мәмілелерде бірінші тарап пайдасына әрекеттерді орындағаны үшін екінші  тарап біріншіден жауапты қанағаттандыру әрекеттерін орындауды сұрайды. Екіжақты немесе өзара міндеттемелердің пайда болу құрылысы осындай.

Біржақты күштеу міндеттемелерінің негізінде, міндетті тарап үшін салық міндеттемесі мен оны орындау бойынша міндеттемелердің пайда болуына бағытталған құқылы тараптың біржақты мүддесі жатыр. Міндетті тарап осындай міндеттемелердің туындауына мүддесіз, себебі  ол оған (ешбір жауапты қанағаттанарлық әрекеттерсіз) белгілі–бір жеке мүліктік мұқтаждықтарды алып келеді. Сондықтан да мемлекет заңшығарушы кейпінде осындай тұлғаға құқылы тарап пайдасына белгілі–бір әрекеттерді орындау міндеттемесін нормативті тәртіппен анықтайды. Әрине, мемлекет (онымен қоса құқылы тұлға) биліктік бұйрық шығарып, оның дұрыс әрі уақытылы орындалуына сенеді.

Біржақты күштеуші міндеттемелердің бар болуының негізі, міндетті тарапты қандай да бір игіліктерден айыру, белгілі–бір әрекеттерді  орындауға міндеттеу емес, осы  игіліктер мен әрекеттер арқылы құқылы тараптың қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Сондықтан да кез–келген күштеуші біржақты міндеттеменің қызмет етуінің нәтижесі: міндеттеме бойынша құқылы тараптың мүддесін қанағаттандыру болу қажет.

Азаматтық–құқықтық міндеттемелер теориясында орындалу былай анықталады: «несие берушінің талап ету құқығын қанағаттандыру үшін қажетті әрекетті іске асыру... Міндеттеменің орындалуымен оның мақсаты жүзеге асады, яғни міндеттеме тоқтатылады». Салық құқығында салық міндеттемесінің орындалуы да осылайша анықталуы мүмкін. Салық міндеттемесін орындау өзінің ішіне: салық төлеушімен салық салу объектісін көрсету (оны анықтау және жариялау), мемлекетке тиісті салық соммасын есептеу мен оны мемлекеттік бюджетке төлеу әрекеттерін біріктіреді.

Салық міндеттемесі:

1. толық көлемде;
2. салық заңдамасымен анықталған мерзімде;
3. тиісті субъектімен;
4. заңмен анықталған орында;
5. салық заңдамасымен көрсетілген әдіспен;
6. салық заңдамасымен белгілеген нысанда орындалуы тиіс.

Қазақстан Республикасының  Салық Кодексі бойынша салық төлеуші салық міндеттемесін орындауды дербес жүзеге асырады деп анықталған (егер де осы Кодекспен өзгеше белгіленбесе).²¹ Осылайша, ортақ ереже бойынша салық міндеттемесінің орындалуының субъектісі – салық төлеуші. Бірақ, салық міндеттемесін орындаудың кейбір әдістеріне жүгіну кезінде, міндеттеме толық емес немесе бөлшекті түрде басқа (үшінші) тұлғалармен орындалатындығын есепке алу керек. Осы тұлғаларды салық міндеттемесін орындауға кімнің өкілдік артатынына байланысты, салық субъектісі үшін міндеттемені  орындау өз еркі бойынша орындайтын тұлғалар – шартты өкілдер, және де міндеттемені орындау заңмен жүктелген тұлғалар – заңды өкілдер. Шарт негізіндегі өкілдер болып, сенімхат негізінде салық төлеушінің атынан өкілдік ететін тұлғалар болып табылады. Ал салық төлеушінің заңды өкілдері, мысалы, қандай да бір салық салу объектісін

өзбетінше иеленетін жас баланың ата–анасы, заң бойынша өзінің қарамағындағы тұлғалардың атынан барлық қатынастар бойынша (соның ішінде, салықтық қатынастар) өкілдік жасайтын тұлғалар. Осылайша, табысты төлем қайнар көзінен ұстап қалу арқылы, салықты төлеу кезінде салық міндеттемесін орындау салықтық агентке жүктеледі. Жеке тұлғалармен жер салығын төлеумен байланысты туындайтын салық міндеттемесін орындау кезіндегі салық сомасын есептеу атты элементі салық органдарымен іске асырылады және т.б. Азаматтар салық міндеттемесін орындауды өздерінің өкілдеріне артуға құқылы, бұл өкіл берілген міндеттеменің орындаушысы болып саналады. Бірақ, бұл жағдай негізгі салық төлеуші мойнынан, берілген міндеттемені орындамауы, толық орындамауы немесе уақытылы орындамауы үшін жауапкершіліктен босатпайды.

Салық міндеттемесін  орындау мақсатымен салық төлеуші  немесе берілген міндетті орындау үшін жауапты тұлға төмендегідей әрекеттерді  орындайды:

1. салық органында тіркеуге тұрады;
2. салық салу объектісі және салық салумен байланысты объектілерді тіркеуді жүргізеді;
3. салық салу объектісіне, салықтық базаға және салық ставкасының көлеміне қарай төленуге тиісті салық соммасын есептейді;
4. салық есебін жасайды және де оны белгіленген тәртіп пен мерзімде салықтық қызмет органдарына ұсынады;
5. салық заңдамасында анықталған мерзімдер мен тәртіптерге сәйкес есептеліп шығарылған және аударылған салық сомаларын төлейді.

Салық міндеттемесі немесе оның жеке элементтері салық заңдамасында белгіленген мерзімде орындалуы тиіс. Салық міндеттемесін орындау мерзімі, салық әлдеқашан немесе дәл осы мезетте есептеліп, төлену керектігін емес, нақты анықталған уақыт аралығында орындалу қажеттігін бекітеді.

Бұл көп жағдайда, салықтық есепті ұсыну мерзімі, салықтық декларациялар ұсыну мен салықтың өздерін төлеу мерзімдеріне тиісті болады. Осылайша жеке табыс салығы бойынша декларация есепке тіркелген орны бойынша салық органына

салық жылынан  кейінгі жылдың 31–наурызынан кешіктірілмей табыс етіледі. Ал салықтың өзі болса декларацияны тапсыру үшін белгіленген мерзімнен кейін 10 жұмыс күнінен кешіктірмей, яғни, есептік жылдан кейінгі жылдың 10–сәуірінен кешіктірмей төлену қажет.

Мерзімнің өтуі , (Салық Кодексі анықтайды) –  оның басталуы айқындалған фактілі оқиғадан немесе заңды іс - әрекеттен  кейінгі, келесі күні басталады. Салық міндеттемелерінің орындалуын фактілік қабылдау деп, салықтық заңдарда көрсетілген мемлекеттік жазба негізінде салық субъектілерінен тікелей өкілетті мемлекеттік органмен, мемлекетке тиісті салық салу объектілері мен субъектілерін, және де салықтардың сомасын құрайтын ақша туралы ақпаратты алу. Әдеттегідей, мемлекетке тиісті салықтардың фактілік алынуына өкілетті органдар ретінде қаржы немесе салық органдары шығады.

Салық міндеттемесінің  орындалуын заңды хаттау түрінде  қабылдау деп, салық заңдамасымен бекітілген нысанда, салық міндеттемелерінің  орындалуының әрбір нақты жағдайын мемлекеттің тиісті өз еркін білдіруімен  формальді бекіту. Салық міндеттемесінің орындалуын  заңды хаттау салық құқығында үлкен маңызға ие, себебі салық міндеттемесінің орындалуының фактісі тексеріліп, нақты жеке мемлекеттік актіде бекітілу керек. Мемлекет пен салық субъектісі үшін осындай фактінің бар болуы, салық міндеттемесінің жөнді орындалуының фактісін тануды, орындалуды толық немесе бөлшектеп қабылдау, және мемлекет тарапынан орындалған құқық–қатынастар шегінде қандай да бір наразылықтардың жоқ болуын білдіру керек. Салық міндеттемесін орындау мерзімі кодекспен белгіленген мерзімнің соңғы күнінде аяқталады. Егер де мерзімнің соңғы күні жұмыс емес күнге келіп түсетін болса, онда мерзім келесі жұмыс күнінің соңында аяқталады.

Салық органдарымен өткізілетін  салық бақылауы нәтижелері бойынша  салықтар, өсімпұл мен айыппұлдардың  есептелген сомалары туралы хабарламасы жіберілген жағдайында, салық міндеттемесі – салық төлеушіге  ескеру хат берілген күннен кейінгі күннен бастап, он бес жұмыс күнінен кем емес аралықта орындалу тиіс.

Салық тексеруі нәтижелері бойынша салық органдарының хабарламасында көрсетілген салықтар, өсімпұлдар және айыппұлдар есептелген сомаларымен (төлем көздерінен ұсталып қалатын салықтар мен акциздер сомасынан басқалары) салық төлеушінің келісуі жағдайында, салық  міндеттемесін орындау мерзімдері салық төлеушінің өтініші бойынша алпыс жұмыс күнге ұзартылуы мүмкін. Сонымен қатар, бұл ретте көрсетілген сома төлеу мерзімі ұзартылған әрбір күн үшін өсімпұл есептеу арқылы бюджетке төлену қажет, және де бұл сома берілген мерзімдегі әрбір он бес жұмыс күн аралығында тең бөліктермен төленуі тиіс.

Салық кодексі, салық төлеуші  өзінің салық міндеттемесін мерзімінен бұрын орындауға құқылы екендігін  бекітеді.²²

Салық міндеттемесін орындау  мерзімдері өзгертілуі мүмкін.

Салық төлеу бойынша, салық  міндеттемесін орындау мерзімінің өзгертілуі деп, салық кодексімен орнатылған салық төлеу мерзімінен неғұрлым кешірек мерзімге ауыстыру танылады. Салық міндеттемесін орындау мерзімінің тасымалдануы: салық төлеушінің негізделген өтініші негізінде іске асырылады, және де бұл мерзім күнтізбелік жылдың он айынан аспайтын мерзімге дейін өзгертіле алады. Салықтарды төлем қайнар көзінен ұстап қалу, және де акциздерді төлеу кезінде мерзім уақытын тасымалдауға рұқсат етілмейді және салық міндеттемесінің орындалуы бойынша құқығын қайта иемденуіне жол берілмейді.

Салықтарды төлеу бойынша  салық міндеттемесін орындау  мерзімдерін өзгерту, салық төлеушіні  Салық Кодексінің 46-шы бабына сәйкес салықтар сомасын уақытылы төлемегені үшін бекітілген өсімпұл төлеуден босатпайды, Кодекстің ерекше бөлімімен анықталған  жағдайларды есепке алмағанда.

Өсімпұл салық  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу  мерзімі  күнінен кейінгі күннен бастап, әрбір  күн үшін Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі белгілеген 2003 жылдың қаңтар айынан бастап қайта қаржыландырудың ресми ставкасының екі жарым еселенген көлеміндегі, бюджетке төлеген күнін қоса алғанда, мерзімі өткен әрбір күн үшін есептеледі. Тәжірибе жүзінде мынадай жағдайлар орын алады, салық төлеуші салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу бөлігіндегі салық заңдамасы  белгілеген мерзімде салық міндеттемесін орындағанымен, олар техникалық қиындықтарға, қазынашылық органдарының жүйесін жаңартуға байланысты программалық қамтамасыз етуде жаңылулардың болуынан, бюджетке салықтар мен

басқа да міндетті төлемдерді есепке жатқызудың салық  төлеушісінің кінәсінсіз  кешігіп  келген жағдайлары да орын алады. Салық Кодексінің 29–бабының 4–тармағына сәйкес, салық төлеушінің қолма-қол ақшасыз нысанында орындалатын салық міндеттемесі банктен немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымнан салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасына төлем тапсырмасы акцептін алған күннен бастап, ал қолма–қол ақша нысанында – салық  төлеушімен аталған соманы банкке немесе уәкілетті органға төлеген кезден бастап орындалды деп есептеледі. Осыған орай, бюджет есебіне жатқызылған салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді жоғарыда айтылып өткен себептерге байланысты, яғни салық төлеушінің кінәсінсіз, кешігіп келген күндер үшін салық төлеушінің  жеке шотына  өсімпұл есептеліп қосылмайды. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу бойынша салық міндеттемелерінің орындалуының мерзімін растау үшін, банктік операциялардың жеке түрлерін іске асыратын банк немесе ұйымның берілген көшірмесі негіз бола алады. Бұл көшірмеде міндетті түрде, салық төлеушінің банктік есеп шотынан салық міндеттемесінің алынып тасталу мерзімі көрсетілу керек (төлемдік құжатты қоса ұсыну керек), және де көрсетілген соманың бюджетке тіркелуінің фактісін растайтын Қазынашылық органдарының №40 нысанындағы ведомость болуы керек. ²³