Қазақстандық және халықаралық құқықтағы салық міндеттемесінің орындалуы

Нәтижесінде, «міндеттеме» термині – бұл өзінің  нақты қолданысы кезінде салалық құрал сипатын алатын жалпы заңи  категория.

Осы орайда, салық  құқықығы ғылымы және салық заңдамасы, салықтарға қатысты не себепті көбінесе «салық төлеушінің міндеттемесі» түсінігін  қолданылады деген сұрақ туындайды. Оның түсіндірмесі өте оңай – мемлекетке «салық төлеушінің міндеттемесі» категориясын қолдану  арқылы  салық салуды ұйымдастыру тиімдірек. Егер де, біз өзімізге «мемлекет  қандай  негіздерге  сүйене  отырып  салықтарды  орнатады,  және  оларды  орнатуға құқылы ма?» - деген сұрақ қойсақ, онда біз бұл сұраққа Конституцияны қоса алғандағы ешбір құқықтық актіден жауап таба  алмаймыз. «Мемлекет салықтарды орнатуға құқылы» деген норманы біз  ешбір жерден кездестіре алмаймыз.  Мемлекеттің бұл құқығы, діни догмат секілді  талқылауға салынбайды және де ешбір құқықтық қамсыздандыруды қажет  етпейді деп анықталады. Мысалға, Америка Құрама Штаттарында (келесіде АҚШ),  мемлекет табыстарға салық салу құқығына ие болу үшін, 1913 жылдың   үшінші ақпанында ратификацияланған Конституциясына (XVI Конституция)  арнайы өзгерістерді қабылдауға мәжбүр болды, яғни АҚШ құрылғаннан бері 140 жыл өткен соң осындай жағдай орын алып  жатыр. Осы жағдайға  дейін мемлекет бұл салықты орнатуға құқылы емес еді. АҚШ  Конституциясында, тіпті, салық салу мақсаттары көрсетілген: «Америка Құрама Штаттарының борыштарын төлеу, бірлескен қорғанысты және жалпы ауқаттылығын  қаматамасыз  ету  үшін» (IIX бөлім).

Салық салу аясына міндеттемелік институтын енгізу, салықтық  қатынастардың құқықтық және де экономикалық мәніне тиісті механизмді  құрастыруға  байланысты заңи–техникалық  мәселенің шешімі ғана болып  табылмайды, сонымен қатар, бұл белгілі–бір дәрежеде саяси мәселені – мемлекетті құқықтық аяға енгізу, оны тек қана құқықтарға ғана емес,  сонымен бірге заңи міндеттерге ие құқық субъектісіне айналдыру мәселелерін  шешеді. Мемлекеттің шексіз биліктігі, оның құқықтың  өзімен  анықталмаған  құқықтарға ие болуы, өркениеттенген  салықтық  құқық–қатынасқа   ауысады. Айтқандай, құқықтық мемлекет түсінігі⁷, бұл мемлекеттің өзі құқық негізінде  әрекет  жасайтындығымен  сипатталады.

Қазақстан Республикасы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің ішінен алғашқы болып өзінің салық заңдамасына «салық  міндеттемесі» институтын енгізгендігі айтылып өтуге қажетті өте маңызды  бастама, бұл сөзсіз салық салудағы прогрессивті қадам болып табылады.

Белгілі-бір  салық қатынастары шегінде салық  төлеушіге салықтық төлемді іске асыруға байланысты белсенді іс-әрекеттер  жасау міндеті жүктеледі, ал мемлекет болса, осы төлемді алушы ретінде  төлемді қабылдау құқығына ие болады. Осы орайда екі тараптың әрқайсысы берілген құқық–қатынастар шегінде бір–бірінен не күтетіндігін, және, осы күткендері орындалу үшін бір–біріне   қатысты қандай іс- әрекеттер жасайтындығын біледі.

Азаматтық құқықта  кеңінен зерттелген міндеттемелік құқық–қатынастар былай көрсетіледі: «Міндеттемеге сәйкес бір адам (борышқор) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты

белгілі–бір әрекеттер жасауға, не белгілі–бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан атқарылғанды қабылдауға міндетті.»⁸

Салық құқығында  материалдық салықтық құқық–қатынастардың  міндеттемелік сипаты белгілі-бір  ғылыми зерттеуге ұшыра қоймады (алғашқы зерттеушілер қатарында  Е.В.Порохов). Осыған орай, ғылыми әдебиетте: «әдеттегідей юриспруденцияда "міндеттеме" санаты тек қана азаматтық құқық аясында ғана қолданылған,» – деп айтылып келді. Басқа құқық салалары бұл категорияны сирек қолданылатын.

Арасынша, құқық–қатынастарының  міндеттемелік құрылымы, обьективті түрде бұл категорияны мүлде қолданбаған құқық салаларында көрініс ала бастады. Осындай жағдайдың жарқын үлгісі ретінде салық құқығы бола алады, ондағы мәні бойынша міндеттемелік сипатқа ие материалдық салықтық құқық–қатынастар азаматтық құқықтағы міндеттемелерге іспеттес құрыла бастады.

 Осыған орай  М. Карасева атап өткендей, «салық  міндеттемесі мәселесі бойынша  қандай да бір іргелі ғылыми  зерттемелердің болмауына қарамастан, бұл міндеттемелер өзі-өзіне жол ашып келеді. Бұған дәлел ретінде "Салық міндеттемесі және оның орындалуы" атты бөлімнен тұратын Ресей Федерациясының Салық кодексін айта аламыз".⁹

Ал Қазақстан  Республикасының заңдамасында салық  міндеттемесі туралы түсінік алғаш  рет 1991 жылдың өзінде-ақ пайда болды. Бастапқы уақытта, енді ғана қалыптаса бастаған Республикамыздың заңдамасы, сығылған нысанда болса да, өз ішіне салық міндеттемесі түсінігін қамтыды. 1995 жылдың 1-шілдесінде күшін жойған Қазақстан Республикасының №1072–XII «Салықтық жүйе туралы» Заңының  10–бабында салық міндеттемесі туралы негізгі қысқаша жағдайлар бар болатын еді.  Республикамыздың салық заңдамасының негізделуі дәуірінде, материалдық құқық–қатынастардың қалыптасуының міндеттемелік құрылысын жасаудың жасық әрекеті, теқ қана азаматтық құқық дәулеті емес деуге болады. Бірақ 1991-1995 жылдар бойы жоғарыда аталған норма заңдамалық тәжірибеде өзінің дамуын іске асыра алмады және де фундаменталды теоретикалық ізденістердің пәніне айналмады.

Осылайша, 1991 жылы салық құқығына міндеттемелік құрылымды  енгізу әрекеті толық көлемде іске асырыла алмады. Қаржы құқығы ғылымында да ол тиісті дәрежеде қабылданбады. Соның нәтижесінде, Қазақстандағы салықтық реформаның дамуына байланысты, берілген норма өзінің өзектігін жоғалтып Қазақстан Республикасының «Салық жүйесі туралы» Заңының жойылуына, және берілген мәселе бойынша жасалған жетістіктердің мемлекетіміздің жаңа салықтық заңдамасында көрініссіз қалуына алып келді.

Сол уақыттағы, Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңында, салық міндеттемесі түсінігінің анықтамасын, оның маңызды белгілерін бекітетін немесе салық міндеттемесі туралы қандай да болса атап өтулерді қамтитын нормалар болмады. 1995-2000 жылдар аралығында Республикамыздың заңшығарушылық  материалдық құқық– қатынастарының құрылысының міндеттемелік құрылыстан алшақтауы, олардың міндеттемелік құқық–қатынастардың жүйесі бойынша құрылуының айқын жүйесінен ауытқуына әкеліп соқтырды. Ал казіргі уақытта, жаңа Салық кодексінің қабылдануына орай, материалдық салықтық құқық–қатынастардың міндеттемелік құрылысы  өзінің  заңдамалық бекітілуін тапты.

М. Карасева көрсетіп отырғандай: «салық міндеттемесі категориясының мазмұнына сараптама жасау, оның цивилистермен құрастырылған "міндеттеме" атты классикалық категориямен көптеген  ортақтастығы бар деген қорытындыға келуге мүмкіндік береді. Бұл қорытынды ғылым үшін, әсіресе заң шығарушылық қызмет  үшін іскерлік сипатта маңызды. Осылайша, егер де салық міндеттемесі азаматтық–құқықтық міндеттеме ие болып отырған, нақ сол қағидалы белгілерге ие болса, оның дамуы көп жақтарында  цивилистикалық  техникалық-заңдылық саймандарды шеттен алу жолымен жүруі мүмкін».¹⁰

 Шынында  да, "азаматтық–құқықтық міндеттеме түсінігі" цивилистикада түбегейлі зерттеліп келгендіктен, салық міндеттемесі табиғатына зерттеулер жүргізу үшін тиімді арқау болып табылады. Бірақ та, мұндай зерттеу тек салыстырмалы сипатқа ғана ие болады, себебі, салық міндеттемесі «азаматтық–құқықтық міндеттеме» түсінігінің бір түрі болып табылмайды. Салық міндеттемесін басқа құқық саласындағы аналогиялық көрініспен салыстыра келе зерттеу, құқық теориясында "міндеттеме" атты ортақ рулық түсініктің болмауынан туындап отыр». «Салық  міндеттемесі» түсінігін «қаржылық міндеттеме» атты рулық түсінік арқылы тұжырымдау концептуалды дұрысырақ болар еді, өйткені бірінші міндеттеме соңғысының бір түрі болып табылады. Бірақ "қаржылық міндеттеме"  атты түсінік жайында, қандай да бір ғылыми зерттемелердің жоқтығын және аталмыш (салық міндеттемесі) зерттеудің пәндік ерекшелігін ескере отырып, бізге жан-жақты зерттелген "азаматтық құқықтық міндеттеме" түсінігіне сараптама жасауға және осы түсінік арқылы "салық  міндеттемесі" түсінігін біршама қателіктермен тұжырымдауға тура келіп отыр. Сонымен бірге, бұл "салық  міндеттемесі" түсінігін айқындау кезінде қаржылық құқық–қатынастардың аясындағы зерттеулер ескерілмейді  дегенді білдірмейді.

Салықтарды  төлеуге байланысты міндеттеме, бұл  мазмұнының бір жағынан, салық төлеушінің мемлекет пайдасына  салық төлеуге  бағытталған барлық қажетті белсенді әрекеттерді жасау міндеті, және екінші жағынан, істің мәніне орай, мемелекеттің өз пайдасына салықтың төленуін талап ету құқығын құрайтын қарым-қатынас, яғни салық міндеттемесі болып табылады. 

Бұл сұрақ бойынша  құқықтық әдебиетте «салық төлеумен байланысты міндеттемелер біржақты болып табылады, және де салықтық құқық–қатынаста бір ғана міндетті тарап – салық төлеуші. Мемлекет бюджетке салықтар мен салықтық төлемдерді ала отырып, өз мойнына салық төлеуші алдында қандай да бір міндеттемелерді алмайды және де салық төлеуші пайдасына белгілі әрекеттер жасауға міндетті емес. Осы арада, төлеуші де салығын төлей отырып, қандай да бір құқықтарды иеленбейді.»¹¹

Салық міндеттемесі бірқатар өзгешеліктерімен ерекшеленеді:

Біріншіден, көп  жағдайда салық міндеттемесі ақшалай болады (яғни, мемлекетке салықтардан келетін ақшалар негізінде пайда болады және бар болады); осынысымен салық міндеттемесі азаматтардың мемелекет алдындағы басқа борышкерлік міндеттерден ерекшеленеді (мысалы, әскери міндет). Дегенмен, кейбір жағдайларда, мемлекетпен салық міндеттемесінің пәні ретінде мүліктің басқа бір түрін белгілеу мүмкіндігі жоққа шығарылмайды, осы кезде ол салық міндеттемесін сипаты жағынан натуралды етеді, бірақ та оны бәрібір де мүліктік етіп қалдырады. Салық міндеттемесі ғылыми әдебиеттерде: «әрқашан ашық көрсетілген мүліктік сипатқа ие, себебі әрдайым меншікті ақшалай нысанда ғана берілуімен іске асырылады,» - деп белгіленеді.¹² Жалпы ақшалай сипат, шамамен қаржылық құқық– қатынастарының көп бөлігінің ерекшелігі болып табылады. Мүліктік сипат жағынан салық міндеттемесі азаматтық құқықпен ортақ белгілерге ие, дегенмен,  салық міндеттемесінің көбіне ақшалай сипатта бар болу ерекшелігі оны азаматтық– құқықтық міндеттемеден айқын айырмашылығын көрсетуге мүмкіндік береді.

Екіншіден, салық міндеттемесінде басқару құқығына ие тарап – мемлекет, және де берілген міндеттемеде оған әрдайым нақты міндетті тұлғалар қарсы қойылады, олар – салық субъектілері немесе салық төлеу ауыртпалығын өздерінің иықтарына жүктеген міндетті тұлғалар. Және де мемлекет олардан кез–келген уақытта өз пайдасына белсенді әрекеттерді жасауды талап ете алады. Аталған ерекшелік қаржылық құқық–қатынастардың ерекшелігімен алдын–ала анықталған, бұл қатынастардың міндетті субъектісі ретінде, өзінің уәкілетті органдары арқылы, мемлекет шығып отырады.

Үшіншіден, салық  міндеттемесі әрқашан да міндетті тұлғалармен, нәтижесінде ақшалай қаражаттардың  мемлекет пайдасына өтуімен іске асырылатын белсенді әрекеттерді жасауымен  сипатталады. «Салық міндеттемесі активті  типті құқық– қатынас болып табылады. Ол салық төлеушінің салық төлеу міндетін орындауға байланысты белсенді қимыл - әрекеті арқасында өрбийді, осы уақытта екінші тарап берілген міндетті орындауды талап ету құқығына ие болып отырады. Және де, салық міндеттемесі тек қана оң мазмұнға ие міндеттеме болып табылады, себебі тек қана борышкердің (салық төлеуші) несие беруші пайдасына белгілі–бір әрекеттерді (салықтарды төлеу) орындауды ескереді, және де бұл әрекеттерден бас тартуды көздемейді». ¹³

Төртіншіден, салық  міндеттемесі әрқашан біржақты сипатта болады, оның себебі, салық субъектісі активті әрекеттерді орындау міндетіне ғана ие және де мемлекеттен өзіне бағытталған қандай да бір жауапты белсенді әрекеттерді орындауды талап етуге құқысыз, ал мемлекет салық субъектісінен өзінің жеке пайдасына белсенді әрекеттерді орындауын талап етуге құқылы, және  төлеуші алдында ешқандай міндеттерге ие емес. «Салық төлеуші - салықты төлеуге міндетті, ал мемлекет осы үшін оған ешбір міндетсіз. Осында қаржылық, соның ішінде салықтық құқық–қатынастарының субъектілерінің теңсіздігі көрініс табады». ¹⁴

Бесіншіден, салық  міндеттемесі өзінің сипаты жағынан  бұқаралық–құқықтық болып табылады, себебі оның пайда болуы мен өмір сүруінің негіздерінде тікелей жеке мүдделер жоқ болып отыр, ал салық  міндеттемесінің бар болуының қажеттігі бұқаралық мүдделерді (мемлекет пен қоғам мүдделерін) ақшалай қаражаттармен қанағаттандыру қажеттігімен  анықталады.

Алтыншыдан, салық  міндеттемесі бір ғана тарап –  мемлекет бастамасымен пайда болады, және бұл үшін екінші тараптың (салық субъектісі) қандай да бір келісімі қажет емес. Сондықтан да, ол біржақты биліктік мемлекеттік және, кейбір жағдайларда, халықтың өзімен санкцияланған тағайындама сипатына ие болады. Салық міндеттемесінің тағайындалуының алғашқы құқықтық негіздемесі, әркімнің заңда бекітілген салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді мемлекет пайдасына төлеу борышы мен міндеті, туралы Конституциялық норма болып табылады.

Жетіншіден, салық  міндеттемесі мерзімдік болып табылады, яғни анықталған мерзім аралығында пайда  болады, және салықтық заңдамамен бекітілген күннен кеш емес мерзімде орындалуы тиіс.

Сегізіншіден, салық міндеттемесі периодты түрде  пайда болатын міндеттемелер  категориясына жатады. Басқаша айтқанда, салықтық заңдамамен белгіленген уақыт кезеңінің басталуы, салық төлеуші үшін өзінде бар объекті бойынша  салық міндеттемесінің  пайда болуын білдіреді.

Ғылыми әдебиетте  салық міндеттемесінің ерекшелік  белгісі ретінде, мемлекетпен салық  міндеттемесінің орындалуын қабылдау белгісі көрсетіледі: «Өзі орнатқан және оны қабылдауға міндетті мемлекет,  салық міндеттемесін қабылдамай алмайды» сонымен бірге, қаржы құқығындағы салық міндеттемесінің орындалуы, мемлекеттің ақшалай қаражаттарын ұйымдастыру бойынша қызметтің мазмұнын толықтыратындығын атап өту керек. Аталған қызметтің негізгі қағидасы -  қаржылық тәртіптің тура сақталуы болу керек, яғни мемлекет анықтаған биліктік жазба бұйрықтарының қаржылық құқық–қатынастың барлық қатысушыларымен орындауы. Осы орайда салық міндеттемесінің орындалуын қабылдамау, мемлекеттің салық қызметінің қағидаларын, сонымен бірге қаржылық тәртібінің негіздерін бұзар еді.