Абсолютті шамалар

және көпшілік  қауым  арасында  үгіт  –  ...  ...  ...  ... ... ...  Мұның  барлығына  статистика  органдары

басшылық етіп отырады.

2. Статистикалық бақылауды  ұйымдастырудың негізгі формалары.

Статистика  органдары  ...  ...  ...  ... екі  ...  (формасын)  қолданады.  Оның  біріншісі  –  есеп  беру,

екіншісі – ... ... ... есеп ... ... қоғамымызда  статистикалық  есеп  беру

статистикалық бақылаудың негізгі  формасы болып саналады.  Себебі,  бастапқы

мәліметтердің көпшілігі  бухгалтерлік есеп беру ...  ...  ... есеп беру деп ... ... мен  ...  ұжымшарлар  мен

кеңшарлар және т.б. өз жұмыстары  туралы міндетті  түрде  арнайы  ...  ...   және   ...   ...   ...   ... ... органдарына тапсырып отыруды айтамыз.

Халық  шаруашылығы  салаларының   ...   ...   ...   ...  ...  ...  түрде  есеп  беруге   тиіс.   Және   ондағы

көрсетілген барынша айғақ  та, ... ... жөн. Оның ... ... ... және ... басшылары  мен  бас  бухгалтерлері

немесе бас экономистері жауап ... есеп беру ... ...  ...  ...  көзі  болып  саналады.  Мұндағы  ...  ...  ... ресми құжаттар негізінде,  бекітілген  үлгі  ...  ...  ...  ...  ...  ...  қала,  облыс,  республика   көлемнде

жинақталады және қорытындыланады. Жалпы  алғанда,  есеп  беру  ... бір не екі ... – ... ... ... және сол  мекеме,

кәсіпорындар бағынатын  жоғары  органдарға  жіберіледі.  ...  ... ... да тапсырылады. Мысалы, Қаржы  министрлігіне  тапсырылатын

бухгалтерлік жылдық есеп беру формалары. Сонымен, әрбір мекеме,  ...  және  ...  ...  ...  ...  туралы,  яғни

жетістіктері мен кемшіліктерін  есеп  беру  формалары  арқылы  жан  –  жақты

қарастырады. Ал оған ... ... ...  ету,  ...  ... ... Республикасының  Ұлттық  статистика  агенттігі  мен  оған

тікелей ... ... ... ...  ...  ...  мен  ...  халық  шаруашылық

салалары бойынша зерттеу  жүргізу есеп беру ...  ...  ... ... сала ... ... өнімдердің түрлеріне, атқаратын  істеріне

қарай  есеп  беру  жұмыстарын  әр  ...  ...  ...  ...  орай

статистикалық  есеп  беру  екі  түрге  бөлінеді.  оның  біріншісі  –  ... есеп ... яғни ... ...  ...  ...  және

шаруашылықтар өз  жұмыстары  туралы  керекті  мәліметтерді  ...  ... ... Бұл ... ... ...  бастапқы  құжаттар

және бухгалтерлік есептер  арқылы жинақтастырылады, өңделеді, ал содан кейін

мемлекетімізді басқару  үшін ... ... – ішкі ...  есеп

беру, яғни ведомстваның, министрліктің  өздерінің ішкі істерін басқару  үшін

қолданылатын мәліметтер жинағы.  Оны  ...  ...  –  ...  деп  ... және ... есеп беру ...  қолданылуына  қарай

бір үлгідегі (бір типтегі)  және  мамандандырылған  ...  ...  ... ...  ...  салаларына  бір  үлгідегі  (типтегі)  есеп  беру

формасында көрсетілген  көрсеткіштер  ...  яғни  ...  ...  ...  қоры  мен   жұмысшылардың   тізімдік   ...   ...   ... ... ...  ...  ұжымдар  және  шаруашылықтар

үшін бірдей формада (үлгіде) беріледі.

Мамандандырылған есеп беру  формасында  ...  ...  ... ұжым ... ...  ...  өндіретін  өнімдерінің  түрлеріне

байланысты ондағы көрсетілетін көрсеткіштер  де  өзгеріп  отырады.  ... ... және ...  фабрикасының   өндіретін  өнімдерінің  ...   ...   есеп   беру   ...    ...    ... айырмашылықтың бары немесе өнеркәсіп  пен  ауыл  шаруашылық

арасындағы есеп беру ... ...  ... бар екендігі

анық көрсетіледі.

Есеп  беру  мерзіміне  байланысты  мәліметтер   ...   ... ... шұғыл  (бір  күндік,  бес  күндік,  он  күндік,  он  бес

күндік),  ...  ...  ...  ...  және  ...  ...  есептен

басқасының барлығы ағымдағы есеп беру түріне жатады. Есеп  беру  мерзімінің

аралығы  неғұрлым  алшақ  ...  ...   ...   ондағы   көрсетілген

көрсеткіштер көбірек  болады немесе керісінше ...  ...  ...  ...  есеп  беру  ...   ...   ...   мезгілдері   дәл

көрсетіледі және дер кезінде  орындау әр ... ... ...  болып

табылады.

Есеп беру формасындағы мәліметтердің  келіп түсуіне, ... ... және ... болып  екіге бөлінеді. Негізгі,  мәліметтер  ... ... ... ... ал ... ... ... арқылы тек

шұғыл көрсеткіштер ғана беріледі де, соңынан құжаттармен куәләндырылады.

Әрбір есеп беру формаларында төмендегідей реквизиттер  міндетті  түрде

көрсетілуі қажет.

1. есеп беру ... ... ... ... ... ... ... бекіткен уақыт мерзімі және  нөмірі;

3. мәліметтердің есепке  алынған уақыт мерзімі, ... есеп ... ... ... есеп беру формасы жіберілетін  мекеменің аты, мекен – жайы;

6. есеп беру формасын  жіберген мекеменің аты, мекен  – ... ... ... және шаруашылық бағынатын  министрліктің аты;

8. есеп беру формаларында  көрсетілген көрсеткіштердің   дұрыстығына,

нақтылығына ... ... ...  ...  мен  аты  –  ... көрсетілуі керек;

Жоғарыда көрсетілген  талаптарды  толығымен  орындау  есеп  жұмыстарын

басқару және оның дұрыс ұйымдастырылуы үшін өте қажет. ... ... ... ... Республикасының  Ұлттық статистика  агенттігі  Қаржы

министрлігімен    бірлесе    отырып,     ...     ... есеп беру ... ... ...  енгізуде  және

сандық,  сапалық  (тиімдік)  жақтарын   қарастыруда.   Барлық   мемлекеттік

органдарға,   ...   ...    ...    ...    кәсіпорындардың,

мекемелердің,  ұжымдардың  ...  ...  есеп  беру  ...  ...  ...  ...   етілмейді.   Мемлекеттік   статистика

органдарына заңсыз түрде  пайдалынылған есеп беру формаларын жоюға және  оны

қолданғандары ... ...  ...  ...  Сондықтан,  кез  –  келген

зерттеу  жұмыстары  үшін  мәліметтерді  жинауда  қолданылатын   есеп   ... ... ... ... ... ғана ... тиіс.

Қазіргі кезде, республикамыздың егемендігі өз қолына  тигеннен  бастап

статистика   ...   ...   ...   ...   қойылуда.   Яғни

статистикалық мәліметтерді жинаудың, топтаудың,  өңдеудің  және  қолданатын

органдарға дер кезінде  жеткізіп ... жаңа ... ... ... ... олардың басты  бағыты болып табылады.  Бұл  –  есеп  ...  жаңа  ...   ...   ...   ... ... автоматтандырылған статистикалық  ақпараттар жүйесін  (АСАЖ)

және  ғылыми  негізге  сүйене  отырып,  осы  ...  ...   ... іске асыру деген ұғым.

Арнайы ұйымдастырылған  бақылау. Әлеуметтік –  экономикалық  құбылыстар

мен ... ... ... да ...  ...  есеп  беру  ... көрсетілмеген жағдайларда, немесе есеп беру арқылы жинауға  мүмкіндік

жоқ болса, онда сол керекті  мәліметтерді жинау үшін ...  ... ... ... ... ...  әр  ...  бала

санын немесе әр отбасының  азық – түлік  және  ...  ...  ... мәліметтерді тек арнайы ұйымдастырылған  бақылау арқылы ғана  жинауға

болады.

Кейінгі кезде біздің ... әр ...  ...  ұйымдастырылған

статистикалық бақылау жұмыстары  жүргізілуде.  Мысалы,  оған  халық  санағы,

орнатылмаған құрал – ...  ...  мал  ...  құнды  материалдарды

түгендеу, жұмысшылардың, қызметкерлердің  және жұмысшылар мүшелерінің ... ... және ... ... ... ішіндегінің ең негізгісі  – 9  -

10 жылда бір рет ... ... ... ... ...  ...  ...  жұмыстарының  арқасында   біз   есеп   ...   ...   ...   ...    кез    ...    ... болашағы  үшін әлеуметтік – экономикалық  жағынан  бағдарлама

жасауға, басқару істеріне толығымен қолдана аламыз.

Кейбір жағдайларда арнайы ұйымдастырылған  ...  ...  есеп  ... ... ... ... де болады. Бұған  мысал

ретінде кәсіпорынның, мекеменің ... ...  ...  ...  мен  ...  түгендеуді  (тізімге  алуды)  айтуға   болады.   Демек,   ... ...  ...  ...  ...  ...  ... өткізілуі оған дейінгі  жүргізілген  даярлық  ...  ... оның дер ... ... тығыз байланысты.

3. Статистикалық бақылаудың  түрлері.

Статистикалық    ...    ...    ...      ... ... ... ... бірі – бақылаудың  түрін  анықтау.

Ол бақылауды жүргізудің алдына қойған мақсатына  байланысты.  Статистикалық

бақылауды   ...   ...   ...   ...   ...   ... ... қамтылуына, яғни тіркелуіне қарай жаппай  және  жартылай

бақылау болып екіге бөлінеді.

Жаппай бақылау кезінде  зерттелуге ... ... ... толығымен

түгел  тіркеуге  алынады.  Оған  мысал   ретінде   ...   ...   ...  ...  ...  және  т.б.  ...  бір  ...   жүргізіліп  отыратын  есеп  беру  формаларын   алуға   болады.

Сондықтан, жаппай бақылау  бастапқы ... ... ...  көзі  болып

саналады. Сондай – ақ статистикалық  зерттеу жұмыстарында жиі қолданылады.

Жартылай бақылау  кезінде   зерттелінетін  ...  ...  ... ғана  ...  ...  бақылау  арқылы  жиналған  мәліметтер

жаппай бақылау  мәліметтерімен  салыстырғанда  көлемі  жағынан  аз  ... осы ... ... жиналған мәліметтердің  қорытындысы  жалпы  жиынтық

көрсеткіштеріне жақын болуы  тиіс.  Яғни  оны  жаппай  жиынтық  ... ... ... ... ... отырған жиынтық бірліктерін  толық қамту мүмкіндігі  болмаған

жағдайда және шығын құны мен жұмыс көлемін көбейтпеу  үшін жартылай  ... ... ... – ақ, бұл ... ...  бақылау  арқылы  жиналған

мәліметтердің дұрыстығын тексеру  үшін да ... ... ... ...  зерттеу  тәсілдеріне  қарай

ішінара, жеке ауқымды (монографиялық) және жиынтықтың негізгі бөлігі сияқты

үш түрге бөлінеді.

Ішінара бақылау. Егер, жалпы  ...  ...  ...  ...  ... ... – ала  іріктеліп алынған бөліктері  негізінде ғылыми  жүйеде

зерттелетін болса, онда оны  ішінара бақылау деп атайды. Ішінара  ...  ең  көп  ...  ...  түрі   және   ... оның атқаратын рөлі (орны) өте жоғары.

Жеке ауқымды (монографиялық) бақылау. Егер, жеке ...  ... ... ғана ... бір ... ... – ...  жан  –

жақты зерттелінетін, айқын (тәтіштеліп)  жазу  ...  ...  ... оны жеке ...  ...  ...  деп  ...  Оның  мысалы

ретінде озат кәсіпорындар мен  шаруашылықтардың тәжірибесін тарату кезіндегі

мәліметтерді жазба ... ...  ...  білуді  келтіруге  болады.

Жалпы  алғанда,  жеке  ...  ...   ...   ...   ...  оның  кемшіліктері  мен  жетіспеушіліктерінің   бетін   ашуға

мүмкіндік  беретін  ...  ...  ...  саналады.   Басқа   тәсілдермен

салыстырғанда бұл ... ... ... ол ... жиынтықты зерттеуге

міндетті емес.

Жиынтықтың негізгі бөлігін  бақылау.  Статистикалық  ...  ... ... ... жалпы жиынтықтың ең  негізгі  бөлігін  құрайтын,  ал

үлесі ... аса ірі ... ... ... ... зерттелетін  болса,

онда оны жиынтықтың  негізгі  бөлігі  деп  атайды.  Мысалы,  Алматы  қаласы

бойынша колхоз ... ... ...  ...  ...  ... ерекшелігі сол, мұнда бүкіл  қаладағы базар  бағасын  толық  зерттеуге

мүмкіншіліктің жоқтығына  байланысты, тек орталық  базар  ...  ... одан  ...  ...  мәліметтерді  барлық  базарларға  көрсеткіш

ретінде қолдануға болады.

Үзіліссіз  немесе  ағымдағы  бақылау  деп,  болған  ...   ...  ...  тұрақты,  жүйелі  түрде,  белгілі  бір  уақыт  мерзімінде

тіркеуге алуды айтады. Мысалы,  ...  хал  ...  ...  ... ... ... ...  некелесу  мен  ажырасуды  күндлікті  тіркеп

отыру,   ...   ...   ...   ...    алу,    жұмысшылармен

қызметкерлердің жұмысқа  келген, келмегендерін есепке алып отыру және т.с.с.

жатады. Тіркеудің осынау  түрі  ...  жиі  ...  және  ... оған ... ... көп ... бөлуде.

Үзілісті бақылау деп  зерттеуге  алынған  құбылысты,  процесті  ұдайы,

бірақ, белгілі бір уақыт  аралығында тіркеуге алуды  ...  ...  ... ... мал ... өндірістік құрал – жабдықтарды  есепке  алу  және

т.б. жатады.

Сонымен, статистикалық ...  ...  ...  ...  ... уақыт мерзіміне  қара тіркеудің екі түрі де қолданылады.  ... қай ...  қай  ...  қолдану  зерттеудің  міндеті  мен  оның

ерекшелігіне тығыз байланысты екенін ... ... ... ... ... ... кезеңдік,  мерзімдік  және  бір

жылғы болып ... ... ... ... бір  уақыт аралығында  тұрақты

түрде жүргізілетін болса, онда  оны  кезеңдік  немесе  мерзімдік,  ал  ... ... бір – ақ рет  ...  болса,  онда  оны  бір  жылғы

бақылау деп атайды.

Бақылау жүргізу кезінде  бақылаудың  ең  ...  ...  ...  уақыт

кезеңін анықтау саналады. Статистикалық бақылаудың шекті  кезеңі дегеніміз –

зерттеу жұмыстарын есепке ... күн мен  ...  ...  ...  1989  ... өткізілген халық санағы кезінде  есепке алу уақыт кезеңі қаңтардың  11

– нен  12 – не ... ... ... 12.00 болып есептелінді. Бұл дегеніміз  –

осы көрсетілген уақытқа  дейінгі болған барлық адамдар ғана халық  санағының

есебіне алынды деген ұғым. Атап ... ... ...  12.00 дейін  дүниеге

келген балалар санаққа  жатқызылады  да,  ал  содан  кейін  ...  ...  ...  ...  ...  өлгендерді  есепке  алу   ... ...  11 – нен  12 – не ...  түнгі  сағат   12  –  ... ... ... ... санақ  есебіне  алынбайдыда,  ал  содан  кейін

қайтыс болғандар болса , санақ есебіне  ...  ...  ...  ... ... ол адам тірі болды. Мұндай шартты уақыт кезеңін  белгілеу

қоғамымыздағы өзгерістердің  жиі болып тұратындығына және есеп  ... ... ... қатысты.

4. Статистикалық бақылаудың  тәсілдері.

Керекті  мәліметтерді   ...   ...   ...   ...   анықтау

статистикалық зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудың ішіндегі ең күрделі  ... ... ... ...  ...  ...  жолдары  бар,

олар тікелей қатысу, құжаттар және сұрақ – ждауап  арқылы  болып  үш  түрге

бөлінеді.

Тікелей ... ... ... Егер ...  ...  ...  ... бірліктерін арнайы адамның  өзі өлшеу, санау арқылы  ...  ... ... онда оны ... қатысу арқылы мәліметтер жинау тәсілі деп

атайды. Мысалы, құнды тауарлар  мен  бағалы  бұйымдарды  ...  ...  ...  ...  және  т.б.  Бұл  ...  ...  зерттеудің

жетілген түрі болып саналады және  одан  алынған  мәліметтер  нақты,  толық

болып келеді.

Құжаттар ... ...  Егер  ...  ...  ...  кезінде

қажетті  мәліметтер  тиісті  құжаттармен  куәландырлыса,  яғни  есеп   ... ... ... болса, онда оны құжаттар арқылы  мәліметтер

жинау  тәсілі  деп  ...  ...  ...  ...  ...  есеп  беру  формаларын  толтыру  арқылы  жиналады.   Және   ондағы

көрсеткіштер халық ... ... ... ... ...  ... жан – жақты суреттейді. Сондықтан, статистика органдарына  әрбір

кәсіпорын, ... ұжым ... ...  және  ...  уақытты  қажетті

мәліметтерді тапсырады, ал олар оған талдау жұмыстарын жүргізеді.

Сұрақ – жауап арқылы жинау. ... ...  ...  мәоліметтерді

тікелей өлшеу, санау немесе құжаттар арқылы  жинауға  ...  ... ...  керекті  мәліметтерді  жинау  үшін  сұрақ  –  ...  ... ... –  жауап тәсілі деп керекті  мәліметтерді  сұралушы

адамдардың айтқандары бойынша  сұрақ  немесе  ...  ...  ...  ... жинауды айтады. Мысалы, халық санағы кезінде есепші санақ қағаздарын

адамдардың өз аузымен  айтқандары бойынша толтырады. Сұрақ  –  ...  ...  ...  ...  ...  ...  ...  жүргізіледі  және   оның

экспидициялық, тілшілік, сауал  – сұрақтық және өзін  -  өзі  тіркеу  ... ... ... ... ... жинау кезінде  арнайы  дайындықтан

өткен  адамдар  (санақшылар  немесе  тіркеушілер)  сұралушымен   ... ... ... ... ауызша  сұрау  арқылы  санақ  немесе

сұрақ  қағаздарына  ...  да,  ...  оны  ...   ... Бұл ... ... халық санағын жүргізу  кездерінде  жұмсалынады.

Сонымен қатар, бұл тәсіл  қажырлы  еңбекті  қажет  етеді  және  ...  ... ... ... өте жоғары болады.