Жаһандану дәуірі – көпұлтты мемлекеттер дәуірі

МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ......................................................................................................................3

 

1 Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси жүйесінде билік институтының қалыптасуы...................................................................................................................4

 

2 Қазақстандағы билікті жүргізу  жолдары...............................................................9

 

3 Мемлекетте  билік бөлінісінің жүйесін реформалау............................................16

 

Қорытынды........................................................................................................20

Қолданылған әдебиеттер.......................................................................21

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Күнделікті  өмірде және ғылыми әдебиетте «билік» ұғымды әр түрлі мағынада қолданылады. Бұл  ұғым саясатқа және экономикаға қатысты  тереңірек қарастырғанда толық  мағынасын ашу мүмкін емес. Себебі, «билік» ұғымы   өте терең, әрі  күрделі. Бұл ұғымды зерттеу үшін қоғамдық өмірдің әр түрлі дейгейлерінде атқаратын жұмыстарын қарастыруды қажет етеді. Фундаментальды саясаттанудың ең негізгі мақсаты биліктің пайда болу табиғаты мен механизімдердің жаңа рең алуын және билік қарым-қатынастарын зерттеу. Бұл ежелгі Үнді, Қытай және Греция мемлекеттерінің саяси тарихы уақытында қолданылған. Мысалға,ежелгі грек «архе»сөзі «билік», «басшылық» немесе «алғы себептер» мағынасын береді. Билік өзін ақтауды қажет етеді, бұл жағдаят саяси тарихтың көп бөлігін құрайды. Билік концепциясы - теориялық концепциялардың алғысы, ол саяси қарым-қатынастарды түсінуге, олардың механизімдерін және мемлекеттің саяси жүйесін зерттеуге көп көмек көрсетеді. Билік - әлеуметтік болмыстың ең биік және өзіне тартатын күші бар құбылысының бірі. Оның сырлы құпиясын ежелден бергі көптеген ғалымдар алуан-алуан шығармалар арнады.

«Билік» қазіргі адамдар  ұғымында, ең алдымен, мемлекеттік билік, ал ол - зорлық ретінде түсініледі. Сірә, сондықтан саясаттанушылардың көбісі мәжбүрлеуді биліктің ажырамас бөлігі деп есептейді. Мұндай көзқарас бізде көп жыл бойы маркстік доктрина күмәнсіз болып есептелуімен тұрақтанды. Онда: «күштеу ескі қоғамның жаңадан екіқабат болғандығы болып табылады» делінген. Мемлекеттік билік туралы айтсақ, онда сендірумен қатар мәжбүрлеу тетігі бұл арада белгілі бір рөл атқарады.

Өкімет - мемлекеттік  аппарат қана емес, сонымен бірге  әлеуметтік феномен де екені даусыз. Бұл - барлық әлеуметтік құрылымдардың  ортақ белгісі. Кез келген саяси  компания, әлеуметтік ұйым немесе топ -  өкіметтегі жаттығу. Жалпы алғанда, өкімет - жеке тұлғалардың басқаларды   бақылау қабілеті. Өз кезегінде, Т.Парсонс мұндай мүмкіндікті жеке адам немесе топтың әлеуметтік мәртебесі беретініне сенімді. Бір карағанда бұл пікірлер қарама қайшы, бірақ бір-бірін жоққа шығармайды. Нақты жағдайда билік қатынастарының осы түрлерінің бірі алдыңғы қатарға шығады.

Аристотельдің көзқарасы  бойынша, мемлекет - қоғамдық болмыстың  табиғи жағдайы. Сондықтан ол адамнан  бұрын пайда болған, өйткені тұтас  нәрсе бөлшектен бұрын туады: «Адам мемлекеттен тыс өмір сүре алмайды, егер әлдебір адам тысқары тұрса, ол - не жануар, не құдай". Билік мәні туралы түсінікті құқық саласынан әлеуметтік салаға көшіру Цицеронға құқықтық мемлекет идеясын жүйелеуге мүмкіндік берді. Ол бостандықтың басты шарты заңдардың билік құруында деген түйінге келді: «Тәуелсіз болу үшін біздің бәріміз заңның құлы болуымыз керек».

 

1 Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси жүйесінде билік институтының қалыптасуы

 

Қазақстан егемендік  алғаннан кейін зайырлы, демократиялық, құқықтық және әлемге ашық мемлекет құруға кірісті. Мұны іске асыруда еліміздің тарихи және отарлауда болған мұрасы, оның саяси мәдениетінің өзіндік ерекшелігі, мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасы жан-жақты ескерілді. Елімізде саяси партиялардың және партиялық жүйелердің орнығуына, күшті заң шығарушы органның, тәуелсіз баспасөз және автономиялық жергілікті басқарудың дамуына көп көңіл бөлінді. Қоғамды демократияландыру барысында жаңа саяси институттар-парламент, 1993-ші және 1995 жылдардағы Конституциялар қабылданды, тәуелсіз сот билігі қалыптасты.

Тәуелсіздік алған алғашқы  кезден бастап, Президент Н.Ә.Назарбаев 1992 жылы жарық көрген «Қазақстанның  егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» деген  еңбегінде жаңа тарихи жағдайға байланысты еліміздің егеменді мемлекет болуының стратегиялық міндеттерін көрсетіп берді. Онда айтылған кейбір маңызды қағидалар мен тұжырымдар Егемен Қазақстанның бірінші Конституциясында көрініс тапты.

Қазақстан Республикасы егемен және тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасып, өркениетті демократиялық, құқықтық қоғам құру жолына түскен ел. Қазақстандық қоғам саяси жүйенің түрлі салаларында демократиялық құндылықтарды орнықтырудың бастапқы кезеңінде даму үстінде. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев: "Қоғамымызды кезең-кезеңімен, бірақ үздіксіз демократияландыру біздің ұдайы ұстанатын қағидамыз... Ең бастысы ел өмірін демократияландыру эволюциялық жолмен жүзеге асырылуы шарт. Өте-мөте нәзік бұл істі баяғыдай революциялық жолмен қолдан жеделдетіп жіберуге әсте болмайды. Қоғамдық дамудың өзіндік ішкі заңдылықтары бар. Экономикада ертеңгі істі бүгін атқарып тастауға болар, бірақ саясатта ертеңгі істің ертең атқарылғаны жөн. «Саясат қолдан келетінді жүзеге асыра білу өнері» деп сондықтан айтады».

Бұдан кейін мемлекет алдында бой көтерген жаңа тактикалық мақсаттардың іске асу шаралары белгіленді. Оны Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің 1993 жылы жазған «Қазақстанның болашағы - қоғамдық-идеялық бірлігінде» деген  еңбегінде ашып берді. Президент тәуелсіз еліміздің одан әрі күшейіп, нығаюында қоғамдық ынтымақтастық пен жарастықты іске асырудың жолдарын анықтады. 1996 жылы жарық көрген «Ғасырлар тоғысында», одан кейін 1999 жылы шыққан «Тарих толқынында» атты аса күрделі еңбектерінде Н.Назарбаев қазақ халқының өткені мен кеткенін, оның бүкіл тарихын ой елегінен өткізіп, өз болжамдарын ашық жазып көрсетеді. Бұл еңбектерінде ол қазақтардың арғы төркіні мен шығу тегін, даму жолдарын әлемдік құрылыстар шеңберінде, солармен тығыз байланыста қарау керектігін ғылыми тұрғыда тұжырымдайды. Ел Президентінің бұл шығармаларында Қазақстанды егемен мемлекет ретінде сақтаудың басты шарты - қазақтар мен орыстардың және басқа да этнос өкілдерінің достығын нығайту, Орталық Азия халықтарының бірлігін сақтау, аймақтың тең құқылы негізде әлемдік қауымдастыққа енуінің қуатты факторы ретінде бірлікті нығайту ең басты өзегі ретінде қарастырылады. Ал осы бірлікке қол жеткізудің маңызды шартын Президент мемлекеттік идеология, мәдениет факторларымен тікелей байланыстырып қарайды. Өйткені, мәдениетті бюджеттің ең соңында қаржыландыратын мемлекеттер ерте ме, кеш пе кенжелеп қалатыны тарихи кезеңдерден белгілі болып отыр ... Идеология, мәдениет қоғамның дамуында бастапқы элементтер екені енді түсінікті бола бастады. Өйткені, технология да, экономика, шаруашылық жүргізу әдістері де, қоғамға қажеттің бәрі де солардан шығатыны белгілі. Сондықтан Н.Ә. Назарбаев қазіргі жағдайда әлемде болып жатқан ақпараттық үлкен үрдіс кезінде, ағылшын тілінің экспансиясы шапшаң белең алып, тұрмыста күшті сұранысқа ие болып отырғанында, алдағы XXI ғасырда қазақ мәдениетнің күні не болатынына, нарық дәуірінің мәдениет жасаушылардың жаңа буынына нендей ықпал ететініне де алаңдайтындығын білдіреді.

Президент Н.Назарбаевтың «Ғасырлар тоғысында» еңбегіндегі «Мемлекет деген біз боламыз» және «Өктемшілдік пе, әлде демократия ма?», сондай-ақ, «Тарих толқынында» атты кітабының «Алаш мұрасы және осы заман» деген тарауы қоғамның демократиялық жолмен дамуында интеллигенцияның алатын орны мен атқаратын рөлін пайымдауға арнайды. Онда бүгінгі қазақ зиялыларының бойында сонау бағзы заманнан келе жатқан парасаттық дәстүрлері барлығын айрықша атап көрсетеді.

Қазіргі таңда Қазақстан  Республикасы сияқы тототалитарлық жүйеден демократиялық қоғамға  өтіп жатқан мемлекетте елдің саяси дамуының алғышарттарын талқылап, жүзеге асыру маңызды мәселе болып табылады. Бұл ретте қазақстандық қоғамның саяси өмірінде ескі үлгілерден бас тарту және жаңа даму түрін іздеу, саяси реформалардың міндетін талқылау және орындау, таяу және алыс болашақтағы мақсаттарға бағыт-бағдар жасау тәрізді маңызды процестер жүріп жатыр. Сөйтіп, Қазақстан қоғамының түбегейлі өзгерістерге ұшырауы мен қарым-қатынастардың өзгеруіне әкелді.

Бұл ретте Қазақстан  Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев: «Бүгінде... халықтың бірқатар жіктері бұрынғы мұраттарын жоғалтып және жаңаларына ие бола алмай, біршама абыржушылықты сезінуде..! Шынайы отансүйгіштікті, нағыз азаматтықты қалыптастыру жеке адамның өзін саяси  тұрғыдан айқын сезінуін, өз Отанын саналы түрде таңдауын көздейді»,- деп атап көрсетті. Демек, қоғамдық құрылымда орнатылып жатқан демократиялық үрдісіер әрбір жеке тұлғаның еңсесін жоғары ұстап, ойын еркін айта алуын, ел алдындағы өзінің азаматтық парызы мен жауапкершілігін ұғына білуін қажет етеді. Себебі тәуелсіз Қазақстан мемлекетін нығайту мен оның демократиялық құқықтық жүйесін дамыту ісі саяси әлеуметтенген жеке тұлғалардың біріккен іс-қимылының нәтижесінде ғана жүзеге асатыны анық.

Ондағы шешілуге тиісті басты проблемалар негізінен «Қазақстан - 2050» стратегиялық бағдарламадан туындайды.

 

1. Қазақстан 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында отыруы тиіс

 

 Сөйтіп, жаһандық сыни-қатерлердің  жай-жапсарына көз жүгірткен Тұңғыш  Президент бұны лайықты қабылдау  да елдікке сын болатынын аңғартты. Ал ондай қатерге төтеп беруге 2030 Стратегиясының аясы жеткілікті емес. Яғни, Қазақ елі ендігі елдік дамуының бағдарын бүгін бекітіп, жоспарлау көкжиегін кеңейтіп, кезекті дүниетанымдық серпілісті жасауы аса маңызды. Оның үстіне 15 жыл бұрынғы «Қазақстан – 2030» стратегиясы мемлекеттіліктің қалыптасу кезеңі үшін жасалған болатын. Бірақ барлық базалық өлшемін де мерзімінен бұрын тауысқан. Ақыр аяғы мемлекеттің алдында жаңа сынақтар мен қауіп-қатерлер тұр. Сондықтан «Қазақстан – 2050» стратегиясын қабылдау­дың маңызы зор болмақ. «2050 жыл – жай бейнелі дата емес. Бұл – бүгінде әлемдік қауымдастық бағдар ұстап отырған нақты мерзім. БҰҰ-да 2050 жылға дейінгі өркениеттер дамуының жаһандық болжамы әзірленді. 2050 жылға дейінгі болжамдық баяндаманы Дүниежүзілік азық-түлік ұйымы жариялады. Қазір елдердің дені  осындай ұзақ мерзімді стратегиялар әзірлеп, қабылдауда. Қытай өзі үшін дәл осындай стратегиялық жоспарлау көкжиегін айқындап алды. Ірі трансұлттық компаниялардың өзі алдағы жарты ғасырға даму стратегияларын әзірлеуде», – деді Н.Назарбаев. Бұл ретте межеленген бағдарға тоқтала келе Елбасы «Қазақстан – 2050» стратегиясы – «Қазақстан – 2030» стратегиясының жаңа кезеңдегі үйлесімді дамуы екеніне мән берді. «Біз кімбіз, қайда барамыз және 2050 жылға қарай қайда болғымыз келеді?» деген сұрақтарға жауап – осы. Жас ұрпақтың нақ осыған мүдделі екеніне сенімдімін. Осыған орай,  ұлттың 2050 жылға дейінгі жаңа саяси бағытының жобасын ұсынамын», – деді Нұрсұлтан Әбішұлы. Бұдан бөлек, Елбасы Қазақстан 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында отыруы тиістігін қадап айтты. Мемлекет басшысының сөзіне қарағанда, дамушы елдер арасында дәл осы клубтағы орынға бәсекелестік қатал болмақ. Соған орай, Нұрсұлтан Әбішұлы «күн астындағы орын» тек ең мықтыларға арналғанын нақты сезіне отырып, ұлтымыз жаһандық экономикалық тайталасқа дайын болуға тиістігін атап өтті. 

 

 

 

2. Табиғи ресурстарды басқарудың түбегейлі жаңа жүйесін енгізу

 

«Егер ұлтымыз шикізат  ресурстарынан түсетін кірістерді 35 жылдан кейін пайдаланғысы келсе, бұған бүгіннен бастап дайындалу керек. Бізге арнайы стратегия әзірлеу – барлық ірі корпорациялар мен концерндер тәжірибесіндей, алда тұрған барлық жылдарға барша жұмысты бөліп жоспарлау үшін басымдықтарды, серіктестерді айқындап алу қажет», –  деді Жолдауда Ұлт көшбасшысы. «Бұл – біздің төл тарихымыздың басты сабағы: Қашаған бойынша келіссөздер мен дайындықты біз осыдан 20 жыл бұрын дерлік бастадық, ал нәтижесін тек қазір ғана алуға кірістік», – деді Ол. Бұл ретте Мемлекет басшысы ұлт болашағы мен мемлекет қауіпсіздігі мүддесінде көмірсутегі шикізатының стратегиялық «резервін» құру керектігін алға тартып, стратегиялық резервтің ел энергетикалық қауіпсіздігінің іргетасы болатынын айтты. Осылайша, мемлекет ықтимал экономикалық сілкіністер жағдайына тағы бір қорғаныс шебін құратын болады.

 

3. 2050 жылға қарай ЖІӨ-дегі ауылшаруашылық өнімінің үлесі 5 есе артуы тиіс

 

 Елбасы ауыл шаруашылығын, әсіресе ауыл шаруашылығы өніміне  өсіп отырған жаһандық сұраныс  жағдайында ауқымды жаңғырту  қажеттігіне де тоқталды. Әлемдік  азық-түлік на­рығының көшбасшысы болу және ауыл шаруашылығы өндірісін арттыруға қажетті бағдарды да қадап айтты. Егістік алқабын  ұлғайтуды, ең алдымен жаңа технологиялар енгізу есебінен елеулі көтеру қажеттігіне тоқталды. «Аса ірі экспорттық нарықты меңгеру үшін біз қай азық-түліктің жаппай өндірісін басты етіп қоятынымызды айқындауымыз керек. Алынған шаралардың нәтижесі 2050 жылға қарай ел ЖІӨ-дегі ауылшаруашылық өнімінің үлесі 5 есе артуы болуы тиіс», – дей келе Мемлекет басшысы Үкіметке бірқатар нақты тапсырмалар жүктеді.

 

4. Сыртқы саясатта ұстанған басымдығымыз өзгермейді

 

 «Біздің басымдықтарымыз  өзгермейді – көршілеріміз –  Ресеймен, Қытаймен, Орталық Азия  елдерімен, сондай-ақ АҚШ-пен,  Еуроодақпен, Азия елдерімен серіктестікті  дамыту мәселесі болып табылады»,  – деді Нұрсұлтан Әбішұлы. Бұдан бөлек, Елбасы таяудағы мақсат Еуразиялық экономикалық одақ құру екенін, осыған орай мәселелердің консенсус арқылы шешілетінін нақты мәлімдеді. Бұл ретте саяси егемендікке қысым көрсетілмейді. «Сыртқы саясатымызды теңдестіру әлемдік істерде елеулі рөл атқаратын және Қазақстан үшін практикалық қызығушылық туғызатын барлық мемлекеттермен достық және болжамды қарым-қатынастарды дамыту дегенді білдіреді. Алайда халықаралық ахуал және геосаяси орта қарқынды  өзгеруде және әрқашан жақсы жағына қарай ойыса бермейді. Солтүстік Африка мен Таяу Шығыстан Солтүстік-Шығыс Азияға дейін тұрақсыз­дықтың алып белдеуі созылып жатыр. Күштердің ара салмағы жаһандық деңгейде де, сонымен қатар жер шарының жекелеген аймақтарында да елеулі өзгерістерге ұшырауда. Соған сәйкес, БҰҰ, ЕҚЫҰ, НАТО, ҰҚШҰ, ШЫҰ, АӨСШК және басқа аймақтық қауіпсіздік тетіктерінің рөлі арта түседі. Орталық Азияда ұлттық қауіпсіздікке төнген жаңа қатерлер пайда болды. Мұндай ахуалда Қазақстанның сыртқы саясаты ішкі саясаты сияқты жаңғыртылуға тиіс», – деді Ұлт көшбасшысы.

 

 Бұдан бөлек, Елбасы 2050 жылға дейін кезең-кезеңмен  бірқатар міндеттерді шешу принципті  маңызды екенін айтады. Ондай  бағыттың ішінде  мемлекеттің  макроэкономикалық саясатын жаңғырту, салық саясатын жетілдіру, ақша-кредит саясаты,  мемлекеттік және сыртқы қарызды басқару саясаты секілді мәселелер бар. Бұл ретте Президент жаңа салық саясаты әлеуметтік бағыт алуға тиіс екенін алға тартады. «Бұл үшін 2015 жылдан бастап ынталандыру шаралары кешенін, соның ішінде білім беру­ге, өзін, өз отбасын, қызметкерлерін медициналық сақтандыруға қаражат салатын азаматтар мен компанияларды салықтан босату практикасын көздейтін ынталандыру кешенін әзірлеу қажет», – деді Елбасы.

 

5. Жаһандану дәуірі – көпұлтты мемлекеттер дәуірі

 

 «Қазақстан  – біздің қасиетті мекеніміз. Кейінгі ұрпақ осынау қасиетті мекенде өмір сүріп, өркен жайды. Қазақ жеріне тағдырдың жазуымен алуан түрлі ұлт өкілдері қоныс аударды. Біз оларға құшағымызды ашып, қазақи қонақжайлылықпен қарсы алдық. Олар біздің елімізде өсіп-өніп, бауырларымызға айналды. Қазір біз көпұлтты сипаты бар біртұтас елміз. Мынау жаһандану дәуірі – көпұлтты мемлекеттер дәуірі болмақ. Жалғыз ұлттың мемлекеті деген болмайды. Бұл әлемдік үрдіс», – деді Елбасы. Сонымен қатар еліміздің дамуына барша ұлт пен ұлыс өкілдері бірігіп үлес қосқанына тоқталды. «Ендеше, Тәуелсіз Қазақ елінің азаматтарын алалауға, бауырластығын бұзуға ешкімнің қақысы жоқ. Барлық ұлт өкілдерімен тіл табысып, бейбітшілік пен келісімде өмір сүру барша қазақстандықтың басты қағидаты болуы шарт», – деді Н.Назарбаев. Бұл ретте Елбасы ұлттардың этносара­лық келісіміне сына қағуға тырысатындардың барлығы да заңмен қудаланатынын, мұнда ерекше жауапкершілік біздерге, қазақтарға артылатынын қадап айтты. «Өз халқын сүйетін адам, өз жұртына жақсылық тілеген жан өзге халықтарды ашындырмайды, өз ұлтын ешкімге қарсы қоймайды. Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз», – деді Елбасы.

 

Жаңа Конституция баптарын талдау барысында байқалатыны, оның қоғамдық процестерді құқықтық мемлекет құруға бағдаршам іспеттес екендігі. Ол өзіне үлгі етіп отырған өркениетті елдер қатарына бір табан жақындай түскеніміздің жарқын куәсі іспетті. Конституцияның кіріспесінде: «Қазақстан халқы өзінің республикасын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары», - делінген. Мұның өзі Қазақстан халқының Конституция арқылы болашақта егемен құқығын жүзеге асыратынына ешқандай күмән келтірмейді. Жаңа Конституцияның біздің тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің халықаралық беделін жоғарылатудағы тарихи маңызын ерекше атап көрсеткен жөн. Өйткені, онда біздің егеменді мемлекетіміздің әлем қоғамдастығы алдындағы мән-мағынасы, рухы мен бүкіл болмысы, оның өркениетті даму кезеңінің ерекшеліктері, әлемдік демократиялық құндылықтары жан-жақты көрініс тапқан.