Мемлекеттік аппарат

3. биліктің тармақтарға бөліну қағидасы, бұл қағида билік органдары мен лауазымды тұлғалар тарапынан заңсыз әрекеттерді болдырмауға негізделген;

Мемлекеттік органдар билік  жүргізуде бассыздық пен заңсыздыққа  жол бермеу үшін билік заң шығару, атқарушы және сот билігі болып бөлінеді. Олар бір бірінің қызметтерін  тежемелік және тепе теңдік жүйе арқылы бақылап отырады. Органдар өз құзырынан  ауытқып кетіп қызмет атқаруға құқықтары  болмайды.

4. заңдылық қағидасы, бұл барлық мемлекеттік қызметшілердің Конституцияны, заңдар мен заңға сәйкес актілерді сақтау міндеттілігін білдіреді;

Барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың және азаматтардың ҚР Конституциясын, оған сәйкес қабылданған  барлық нормативтік құқықтық актілердегі  кесімдерді бұлжытпай орындау. Заңдылық мемлекеттік басқарудың ең негізгі  талаптарының бірі. Заңдылық пен мақсатқа сәйкестікті шатастыруға болмайды.

5. жариялылық қағидасы, бұл қағида нақты бір мемлекеттік органдардың тәжірибелік қызметіне қатысты құқық субъектілерінің ақпараттармен танысуын білдіреді;

Құқық субъектілерінің белгілі  бір нақты мемлекеттік органдар тарапында атқарылып жатқан істер  жөнінде мағлұмат алуын қамтамасыз етуді айқындайтын негіз.

6. кәсібилік қағидасы, бұл қағида мемлекеттік аппарат қызметінде мейлінше кәсіби қызметкерлерді пайдалануға қолайлы жағдайлар жасайды;

Мемлекеттік органдар қызметіне тек қана арнайы дайындықтан өткен, басқару өнерін жетік меңгерген білімді, білікті мамандардың тартылуы. Кәсіптік деңгейді тест, анкета арқылы анықтап барып, мемлекеттік қызметке конкурс арқылы қабылдау.

7. алқалық пен жалғы зіліктіліктің үйлесу қағидасы, бұл қағида мемлекеттік аппараттың демократиялық және бюрократиялық бастамаларының саналы сәйкестігін қамтамасыз етеді;

Мемлекеттік аппаратта демократиялық  және бюрократиялық бастауларының  ақылға қонымды шамада үйлесімді  болуын қамтамасыз етудің алғышартының міндеттік негізі.

8. сайлаушылық пен тағайындаушылықтың үйлесіру қағидасы, бұл қағида мемлекеттік басқарудағы орталықтандыру мен орталықсыздандырудың тиімді байланысын білдіреді;

Мемлекеттік басқару ісінде жекелендіру мен орталықтандыру (бір орталыққа бағындыру) шараларының үйлесімділік дәрежесін (айқындау шартын) белгілейтін негіз.

9. бағыныстылық қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдардың мемлекеттік аппараттағы әртүрлі деңгейде орналасқанын білдіреді.⁶

 

ІІ - тарау. Қазақстан Республикасының мемлекеттік аппаратының жүйесі

2.1. Мемлекеттік аппарат құрылымы

Әр мемлекет өзінің ұйымдасу формасына байланысты қажетті мемлекеттік  аппаратты қалыптастырады. Мемлекеттік  аппараттар басқарудың бір-бірімен  тығыз байланыстағы жүйесі. Олардың  тиімді қызмет атқаруынан жалпы мемлекеттің  барлық тыныс-тіршілігі толыққанды дәрежеде жұмыс корпорациясына айналады.

Қазақстан Республикасында  мемлекеттік аппараттар өркениетті елдердің озық тәжірибелерін пайдалана  отырып, өтпелі кезеңнің ерекшеліктері  мен саяси, ұлттық жағдайларға байланысты қалыптасып құрылды. Осыған орай мемлекеттік  аппараттың құрамында президент  ерекше орын алады. ҚР Конституциясы  бойынша Президент - Мемлекет басшысы  және қарулы күштердің Бас қолбасшысы болып саналады және «халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны, әрі кепілі».⁷

ҚР-ның Президенті республика азаматтарының тікелей қатысуымен, сайлау арқылы жеті жылға сайланады. Президент болып жасы қырыққа  толған, мемлекеттік тілді еркін  меңгерген және Республика аумағында  он бес жылдан кем тұрмаған Қазақстанның азаматы сайлана алады.

Конституция бойынша ҚР Президенті ешкімге есеп бермейді және ешқандай мемлекеттік органдарға тәуелді  емес. Оның лауазымының саяси сипаты басым, ішкі және сыртқы саясаттың бағытын  айқындайды. Президент Парламенттің келісімімен өзі ұсынған Премьер-Министрді  және Премьер-Министрдің ұсынымымен Үкімет мүшелерін тағайындайды және қызметтен  босатады. Парламент Сенатының келісімімен  Бас Прокурорды,ҰҚК Төрағасын  тағайындайды және босатады.

Президент қажет болған жағдайларда  Республика аумағында, жеке аймақтарына  төтенше және әскери жағдай енгізуге құқы бар.  Өтпелі дәуірдің ерекшеліктері  Президентті қызметтен кетіруді де күрделендірді. ҚР К-ның 47-бабы бойынша  Президент халық алдында тек  мемлекеттік опасыздық жасағаны үшін жауап береді және Парламент  оны кетіру құқын берген. Кетіру үшін біріншіден, Президентке айып тағу жіне таққан айыпты тексеру үшін Мәжіліс депутаттарының жалпы санының үштен бірінің бастамасы бойынша депутаттардың көпшілігінің дауыс беруімен қабылдануы мүмкін, екіншіден, тағылған айыпты тексеру Сенатқа жүктеледі, оның қорытындылары Сенаттың жалпы отырысында көпшілік дауыспен бекіп, Парламент Палаталарының бірлескен отырысына шешім қабылдауға береді.

Үшіншіден, түпкілікті шешім қабылдау Жоғарғы Соттың айып тағылудың негізділігі туралы және төртіншіден, Конституциялық Кеңестің белгіленген конституциялық рәсіидердің сақталғаны туралы берген қортындылары болған жағдайда Парламент Палаталарының бірлескен отырысында әр Палата депутаттарының кемінде төрттен үш дауыс көпшілік берумен қабылданады.

Қазақстан Республикасының  мемлекеттік аппаратының құрылымына мыналар жатады:

1. өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асыру барысында тығыз байланыстағы және өзара бағыныстылықтағы мемлекеттік органдар;
2. биліктік өкілеттіктерге ие емес, алайда, экономика, білім беру, мәдениет, денсаулық қорғау, ғылым т.б. салаларда жалпы әлеуметтік функцияларды атқаратын мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар;</h4>
3. басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік қызметшілер;
4. мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық, қаржылық және күштеу құралдары.⁸

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мемлекет органдарының түсінігі жəне түрлері

Мемлекет  аппаратының негізгі құрылымдық бөлімі мемлекеттік орган. Басқаша  айтсақ, мемлекеттік орган дегеніміз билік өкілеттіктерге ие, мемлекет қызметтерін жүзеге асырушы ұйым. Мемлекеттік орган мемлекеттік қызметкерлерден тұрады, бұлардың айрықша түрі лауазымды адамдар болып табылады. Мемлекеттік қызметкерлерді материалдық игіліктермен қамтамасыз ету қоғамның міндеті.

Мемлекеттік орган – бұл мемлекеттік міндеттерді орындаушы жəне осы мақсатта сəйкес биліктік өкілеттіктерді иеленген ұйым немесе мекеме.

Мемлекеттік органның биліктік (өкіметтік) өкілеттіктері  болады. Олар:

• атқарылуы (орындалуы) міндетті болып келетін нормативтік құқықтық актілерді қабылдау үшін берілген мүмкіндіктер;
• мемлекеттік органдар қабылдаған актілерді басшылыққа алып, алуан түрлі әдістерді қолдана отырып мемлекет бағдарламаларын жүзеге асыру оларды орындауды қамтамасыз ету болып табылады.

Əрбір мемлекеттік  органға мыналар тиесілі:

а) оның оралымды басқаруындағы мемлекеттік, қазыналық мүліктер;

ə) қаржы құралдары, банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру көзі;

б) өзіне тəн ұйымдастырушылық құрылымы, онымен байланысты қызметтік бағыныстылық жəне қызметтік тəртіп жүйесі;

в) биліктік өкілеттіктердің қажетті  көлемі, олардың негізінде лауазымдық тұлғалар мен алқалық органдар заңды міндетті əрекеттерді жүзеге асырады.

Мемлекеттік органдардың түрлері:

1. Мемлекеттік  қызметті жүзеге асыру нысанына  қарай мемлекет органдары өкілдік,  атқарушылық, сот, прокурорлық  жəне басқа да бақылаушы-қадағалаушы  органдар болып бөлінеді.

2. Биліктің  тармақтарға бөліну қағидасы  бойынша – заң шығарушы, атқарушы жəне сот органдары.

3. Қызметінің  құқықтық нысандары бойынша – құқықшығарушы, құқыққолданушы жəне құқыққорғаушы органдар.

4. Бағыныстылық  деңгейіне байланысты – республикалық жəне жергілікті органдар.

5. Өкілеттіктерінің  мерзіміне байланысты – тұрақты (қызмет ету мерзімі шектеусіз түрде құрылады) жəне уақытша (қысқа мерзімді мақсаттарға жету үшін құрылады).

6. Құзіретінің  сипатына қарай – жалпы (мысалы, Үкімет) жəне арнайы (мысалы, министрлік) құзіретті органдар.

Мемлекеттік органдар бірнеше  топқа бөлінеді, олар атқаратын қызметтеріне сәйкес жүйе-жүйеге, сала-салаға жіктеледі. Мемлекеттік органдар өкілеттігінің  шеңберіне қарай үш топқа бөлінеді:

• мемлекеттік билік органдары;
• мемлекеттік атқару органдары;
• сот билігі.

Республика Президенті мемлекеттік  аппаратта ерекше орын алады. Бірақ  ол үш биліктің біріне де жатпайды. Ол мемлекет билігінің барлық тармақтарының  келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.⁹

Президент мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының бағыттарын айқындайтын, ел ішіндегі және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін жоғарғы лауазымды  тұлға. Президент халық пен мемлекеттік  билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының  адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны, әрі кепілі.

 

2.2. Мемлекеттік билік органдары

 

Жоғарғы өкілеттік органдарды халық сайлайды. Парламент – заң шығару функциясын жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы. Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі палатадан: Сенат және Мәжілістен тұрады. Сенат облыстардан, республикалық маңызы бар қаладан және астанасынан екі адамнан тиісінше барлық өкілді органдары депутаттарының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан тұрады. Жеті депутатты Президент тағайындайды. Мәжіліс Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып, құрылатын және сайлаушылар саны шамамен тең бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттардан тұрады. Негізінде заң шығару тек парламенттің құзыреті, бірақ кейде басқа жоғарғы органдар осы жұмысқа кіріседі. Парламент кейбір заңдарды қабылдау құқығын Президентке береді, оны делегаттық заңдылық деп атайды. Қазақстан тарихында екі палаталық парламент 1995 жылғы Конституциясында жарияланған. Бұл Парламенттің қабылдаған заңдарының сапасын көтеруге, парламентті біршама тұрақты және орнықты органға айналдыру үшін қолданған шара. Қазақстанның сайлау жүйесі мажоритарлық типке жатады, сайлауға депутаттар жиырма бес жасқа толуы керек. Қазақстан парламентінің ерекшелігін жоғарғы палатасының құрылуы және оның қызмет бабы көрсетеді. Депутаттардың бір жартысы екі жылға, ал екінші жартысы төрт жылға сайланады. Сенатқа отыз жасқа толған адамдар депутат болып сайланады. Парламент негізгі заң шығарушы орган. Парламенттің сессиясы оның палаталарының бірлескен және бөлек отырыстары түрінде өткізіледі. Парламенттің үйлестіруші органдары – бюро, жұмыс органдары – тұрақты комитеттері, бірлескен комиссиялары болып табылады. Президент мемлекеттің жоғарғы қызметкерлерін тағайындағанда парламент келісімін береді, олардан есеп алады, соғыс және бітім мәселелерін шешеді, халық референдум тағайындау туралы бастама көтереді, конституциялық заңдылық туралы жыл сайын жолдауын тыңдайды, өзінің ішкі сұрақтарын шешеді, және басқа да Конституция жүктеген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.¹⁰

Қазақстан Республикасының  Конституциясының 54-бабына сәйкес, Парламент  палаталарының бөлек отырысында мәселелерді әуелі Мәжілісте, ал содан кейін Сенатта өз кезегімен  қарау арқылы:

1. заңдар қабылдайды;
2. республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есептерді, бюджетке енгізілетін өзгертулер мен толықтыруларды талқылайды, мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды;
3. Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысының мәселелерін шешу тәртібін белгілейді;
4. мемлекеттік наградаларды тағайындайды, Республиканың құрметті, әскери және өзге де атақтарын, сыныптық шендерін, дипломатиялық дәрежелерін белгілейді, Республиканың мемлекеттік рәміздерін белгілейді;
5. мемлекеттік заемдар мен Республиканың экономикалық және өзге де көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді;
6. азаматтарға рақымшылық жасау туралы актілер шығарады;
7. Республиканың халықаралық шарттарын бекітеді және олардың күшін жояды .