Мем аппарат

Мемлекет  механизмі құрылымына мыналар кіреді:

Мемлекеттік аппарат құрылымына және оның қалыптасуына түрлі тарихи, мәдени, экономикалық, саяси және басқа да факторлар  әсер етеді. Қоғам дамуының әр сатысында  мемлекеттік аппарат алға қойған нақты мақсат пен құрылымына қарай  мемлекеттік аппарат пен органдары  өзгеріп отырады. Демократиялық  құқықтық қоғамда мемлекет оның органдары  мемлекетті құқықпен камтамасыз етіп адам мен азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарын , жалпы қоғам  қауіпсіздігін камтамасыз етеді.

Мемлекеттік билік органдары құқықтық қағидалармен өзара бірлескен. Олар мемлекет міндеті  мен функцияларын өз құзыреті шегінде  орындайды. Мемлекеттік органдар бірегей  құқықтық базаға ие, ал оның қызметі  мен ұйымдастырылуы мемлекеттік  конститутциямен және басқа да нормативтік  құқықтық актімен анықталады.

Мемлекеттік аппаратты айтқанда билікті жүзеге асырушы лауазымды тұлғалар мен  органдарды аппаратты қамтамасыз етуші  тұлғалармен органдарды бөліп көрсетуге  болады.

Бұл қызметтің  нысандары көп жағдайда басқарудағы  заңдар мен құқықтық механизмдердің қолданылу шамасына байланысты. Осыған сәйкес, мемлекеттік аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп қарастыруға  болады:

1. тікелей басқарушылық – бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен, тәжірибе алмасумен байланысты, құқықтық сипатты иеленбеген қызмет түрлері;
2. құқықтық нысандар – бұл құқықтық заңды сипаттағы қызмет түрлері, яғни, олар барлық субъектілер үшін міндетті болып табылады және мемлекеттік міндетті салдарды туындатады. Мемлекет аппараты қызметінің негізгі құқықтық нысандарына мыналар жатады:

а) құқықшығармашылық  қызмет – бұл нормативтік актілер  жобаларын дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байланысты қызмет;

б) құқыққолданушы қызмет – бұл құқықтық нормаларды жүзеге асырумен байланысты қызмет;

в) құқыққорғаушы  қызмет – бұл заңдардың сақталуын  бақылаумен және қадағалаумен, кінәлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке  тартумен т.б. байланысты қызмет [3].

Осы жерде  мемлекеттік аппараттың жалпы сипаттағы  белгілеріне тоқталып өтелік.

Біріншіден, мемлекеттік аппарат арнайы басқарумен шұғылданатын адамдардан тұрады (заң  шығарумен, заңды орындаумен, оларды бұзудан қорғайды).

Екіншіден, мемлекеттік аппарат органдардың  және мекемелердің қиын жүйесі, өздерінің  негізгі билік қызметтерін іске асыруға тығыз байланыста болады.

Үшіншіден, мемлекеттік аппарат бөліктерінің барлық қызметтері ұйымдастыру және қаржы құралдарымен қамтамасыз етіледі /4, 69б./.

Егемен  ел атанған Қазақстан Рсепубликасы құқықтық мемлекет құру үшін мемлекеттік органдарда кәсібилік, демократиялық қағидаларын ұстану керек. Кәсібилік қағидасына сәйкес мемлекеттік қызметкер кәсіби даярланған маман болуы тиіс. Мемлекеттік қызметкерлердің кәсібилігі және этика мәселесі мемлекет құрылған сәттен бастап әрдайым күн тәртібінде тұратын мәселелердің бірі.

Қазақстан Республикасының Президентінің  жолдауында көрсетілгендей жаңа кадр саясатын жүргізу, жаңа басқару тобын  құру, мемлекеттік органдарды еліміздің  бүгіні мен болашағына қызмет жасайтын кадрлармен қамтамасыз етуді талап  етеді.

Бүгінгі күннің басты талабының бірі –  мемлекеттік органдардың , билік басындағылардың мемлекеттің негізі, қозғаушы күші заңдарды жақсы білу, сол арқылы қарамағындағыларды заңбұзушылықтан сақтандырып отыруы.

Заң ғылымы жүйесінде «Мемлекеттік органдар қызметінің және ұйымдастырылуының қағидалары»  зерттеу тақырыбы – өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, жақсы, үлгілі мемлекет болу үшін жақсы басқару  жүйесінің болу керектігі идеясы ертеден келеді (Аристотель, Платон, т.б.). Қазіргі көптеген демократиялық  мемлекеттер – құқықтық мемлекет құру жолын ұстанған. Ал құқықтық мемлекетте мемлекеттік органдарға жоғары талап қойылады, олардың жауаптылығы жоғарылайды.

Мемлекет  дегеніміз – өз аумағындағы халықты  құқықтық жүйесі арқылы ұйымдастыратын, басқаратын күрделі саяси ұйым.

Мемлекет  – арнайы басқару және мәжбүрлеу  аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратың және оның дамуының қамтамасыз ететін, бұқаралық биліктің, егеменді, саяси ұйымы.

Мемлекет  қоғамды басқаруды жүзеге асыратын, өзінің барлық мүшелерінің мүдделері  үшін тәртіпті қамтамасыз ететін, әрі  үстем таптардың немесе билік  жүргізуші топтың немесе халық топтарының мүддесін артықшылықтан қорғайтын  биліктің ерекше ұйымы болып табылады.

Мемлекеттік механизм деген – мемлекеттік  органдардың мемлекеттік билікті  жүзеге асыру әдістері мен құралдарының жүйесі. Яғни, мемлекеттік механизм ұғымына – мемлекеттік билік, мемлекеттік аппарат, мемлекеттік  билікті жүзеге асыру құралдары  мен әдістері ұғымдары кіреді. Мемлекеттік  орган – мемлекеттік аппараттың бір буыны. Ол – мемлекет атынан белгілі бір мемлекеттік функцияны  жүзеге асыруға бағытталады. Мемлекет механизмі түсінігімен қатар, теория және практика жүзінде мемлекеттік  аппарат түсінігі де кеңінен пайдаланылып келеді. Биліктің бірден-бір бастауы  – халық болғандықтан мемлекеттік  органдар халықтың еркін, мүддесін ескеру қажет. Халық еркі сайлаулар, референдум, мемлекеттік қызметке орналасу теңдігі, т.б. жолдармен ескеріледі. Сондықтан, мемлекеттік органдар өз қызметінде демократиялық қағидаларды басшылыққа алуы тиіс. Адам және азамат құқықтары  мен бостандықтарының жоғарылығы, демократизм, биліктің бөлінуі, заңдылық, жариялылық, кәсібилік, сайланбалылық және тағайындамалық жүйенің бірлігі, т.б. қағидалар.

Мемлекеттік органдарды ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары, сөз талас  қағида саны бойынша да жүргізіліп жатыр. Тербеліс омплитудасы мұнда  өте үлкен. Ю.М.Козлов еңбектерінде тек үш қағиданы-федерализм, заңдылық, орталықтандыру және орталықсыздандыру  айтса, Б.П.Елисеев он екісін айтты: федерализм, жүйелілік (төмен тұрған органдардың жоғары тұрған билікке  бағынуы); орталықтандыру, орталықсыздандыру; өкілеттіліктері мен қызметтерін  дифференциациялау және белгілеу; кәсібилік  пен құзыреттілік; заңдылық; жариялылық; қызметтер мен белгіленген өкілеттіктерді бір бөліктің (жүйенің) оның басқа  бөлігіне (ішкі жүйеге) беру жолымен  бөліп беруі; заңшығарушы, атқарушы және сот билігінің өзара іс әрекет және келісіп қызмет атқару; азаматтардың билік органдарын құруда (сайлауда) қатысу; бақылау .

 

 

 

 

2 Қазақстан Республикасының мемлекеттік аппаратының құрылымы

2.1 Өкілетті органдар

 

Қазақстан Республикасының мемлекеттік аппаратының  құрылымына мыналар жатады:

1. өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асыру барысында тығыз байланыстағы және өзара бағыныстылықтағы мемлекеттік органдар;
2. биліктік өкілеттіктерге ие емес, алайда, экономика, білім беру, мәдениет, денсаулық қорғау, ғылым т.б. салаларда жалпы әлеуметтік функцияларды атқаратын мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар;
3. басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік қызметшілер;
4. мемлекеттік аппараттың қызметін  қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық, қаржылық және күштеу құралдары [3].

Мемлекеттік аппараттың өздерінің қызметтерін  жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік  органдардан тұрады.

Мемлекеттік орган дегеніміз – бұл мемлекеттік  міндеттерді орындаушы және осы  мақсатта сәйкес биліктік өкілеттікерді  иеленген ұйым немесе мекеме.

Мемлекеттік органдар бірнеше топқа бөлінеді, олар атқаратын қызметтеріне сәйкес жүйе-жүйеге, сала-салаға жіктеледі. Мемлекеттік  органдар өкілеттігінің  шеңберіне  қарай үш топқа бөлінеді:

• мемлекеттік билік органдары;
• мемлекеттік атқару органдары;
• сот  билігі.

Республика  Президенті мемлекеттік аппаратта  ерекше орын алады. Бірақ  ол үш биліктің біріне де жатпайды. Ол мемлекет билігінің  барлық тармақтарының келісіп жұмыс  істеуін және өкімет органдарының халық  алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді [4].

Парламентаризм  ұғымы және оның Қазақстан Республикасы Парламентімен арақатынасы. ҚР Парламенті – ҚР жоғары өкілді және заң шығарушы органы. Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-бабына сәйкес Парламент – Республиканың заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді органы болып табылады. Конституциялық құқық институтының бірі ретіндегі Парламент тарихы тым әріден басталады. Мәселен, ағылшын Парламенті тіпті ХІІ ХІІІ ғасырлада пайда болған. Конституциялық қоғамға басшылық жасаудың белгілі бір жүйесі ретінде парламентаризм тарихы сонау буржуазиялық революция кезеңдерінен бастау алады. Парламент пен парламентаризм өзара байланысты ұғымдар, дегенмен бірдей емес екендігін айта кету керек. Парламентаризм парламентсіз өмір сүре алмайды, ал парламент парламентаризмэлементтерінсіз өмір сүре алады. Кеңестік парламенттер дәуірінде осылай болды. Парламентаризм элементтері ең алдымен биліктерді бөлу, өкілдік және заңдылық болып табылады. Өкілдік принципі Қазақстан Республикасы Парламентінің сайлау жолымен құрылатындығынан көрінеді. Жалпы алғанда, парламентаризм конституциялық құқық теориясында мемлекетте биліктерді бөлу принципіне негізделген заң шығарушы билікті өкілдікті жүзеге асыру тәжірибесі ретінде түсіндіріледі. Мұндай Парламенттің болуы халықтық егемендікке арқау болатын мемлекет нысаны ретіндегі демократия туралы сөз қозғауға мүмкіндік береді. Парламентаризмнің негізгі идеяларының қазақстан топырағына тамыр салуына Кеңес Одағының құлап, Қазақстан Республикасы тәуелсіздік және егемендік алған соң ана мүмкіндік туды. Қазіргі заманғы демократияның мызғымас бір бөлігі ретіндегі басқарудың парламенттік нысаны мен парламентаризмді ажырата білу қажет. Республикадағы парламентаризм нысандары мен институттарын қалыптастыру барысында оларды басқарудың президенттік жүйесімен қабаттастыра жүргізуге де болатындығын айқын көрсетіп отыр. 1995 жылғы Конституция Қазақстан Республикасындағы парламентаризмнің одан әрі дамуына тың серпін берді.

Парламент қызметінің конституциялық құқықтық негізі ҚР Конституциясының VI бөлімі, Қазақстан  Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы  «Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конституциялық заңы, 1997 жылғы 11 сәуірде, 1999 жылы 12 наурызда Конституциялық заңмен енгізілген өзгертулер және толықтыруларымен, Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 7 мамырдағы «ҚР Парламентінің  комитеттері мен комиссиялары туралы»  Заңы болып табылады.

Жоғарғы өкілеттік органдарды халық сайлайды. Парламент – заң шығару функциясын жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы  өкілді органы. Парламент тұрақты  негізде жұмыс  істейтін екі палатадан: Сенат және Мәжілістен тұрады. Сенат  облыстардан, республикалық маңызы бар қаладан және  астанасынан  екі адамнан тиісінше барлық өкілді органдары депутаттарының бірлескен  отырысында  сайланатын депутаттардан  тұрады. Жеті депутатты Президент  тағайындайды. Мәжіліс Республиканың  әкімшілік-аумақтық  бөлінісі ескеріле отырып, құрылатын және  сайлаушылар  саны шамамен тең бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша  сайланатын алпыс жеті депутаттардан  тұрады. Негізінде  заң шығару тек  парламенттің құзыреті, бірақ кейде  басқа жоғарғы органдар осы жұмысқа  кіріседі. Парламент кейбір заңдарды қабылдау құқығын Президентке береді, оны делегаттық  заңдылық деп  атайды. Қазақстан тарихында екі  палаталық парламент 1995 жылғы Конституциясында жарияланған. Бұл Парламенттің қабылдаған заңдарының сапасын көтеруге, парламентті  біршама тұрақты және орнықты  органға айналдыру үшін қолданған  шара. Қазақстанның сайлау жүйесі мажоритарлық типке жатады, сайлауға депутаттар жиырма бес жасқа толуы керек. Қазақстан парламентінің ерекшелігін  жоғарғы палатасының құрылуы  және оның қызмет бабы көрсетеді. Депутаттардың  бір жартысы екі жылға, ал екінші жартысы төрт жылға сайланады. Сенатқа  отыз жасқа толған адамдар депутат  болып сайланады. Парламент негізгі  заң шығарушы орган. Парламенттің сессиясы оның палаталарының  бірлескен және бөлек отырыстары түрінде өткізіледі. Парламенттің үйлестіруші органдары – бюро, жұмыс органдары - тұрақты комитеттері, бірлескен комиссиялары болып табылады.Президент мемлекеттің жоғарғы қызметкерлерін тағайындағанда            парламент келісімін береді, олардан есеп алады, соғыс және бітім  мәселелерін шешеді, халық референдум тағайындау туралы бастама  көтереді, конституциялық заңдылық туралы жыл сайын жолдауын  тыңдайды, өзінің ішкі сұрақтарын шешеді, және басқа да Конституция жүктеген  өзге  де  өкілеттіктерді   жүзеге   асырады [5].

Қазақстан Республикасының Конституциясының 54-бабына сәйкес, Парламент палаталарының  бөлек отырысында мәселелерді әуелі  Мәжілісте, ал содан кейін Сенатта  өз кезегімен қарау арқылы:

1. заңдар қабылдайды;
2. республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есептерді, бюджетке енгізілетін өзгертулер мен толықтыруларды талқылайды, мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды;
3. Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысының мәселелерін шешу тәртібін белгілейді;
4. мемлекеттік наградаларды тағайындайды, Республиканың құрметті, әскери және өзге де атақтарын, сыныптық шендерін, дипломатиялық дәрежелерін белгілейді, Республиканың мемлекеттік рәміздерін белгілейді;
5. мемлекеттік заемдар мен Республиканың экономикалық және өзге де көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді;
6. азаматтарға рақымшылық жасау туралы актілер шығарады;
7. Республиканың халықаралық шарттарын бекітеді және олардың күшін жояды [6].

Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының  Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конституциялық Заңының 9-бабына сәйкес, Палаталарды  мемлекеттік тілді еркін меңгерген  өз депутаттарының арасынан Палаталар  депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жасырын дауыс беру арқылы Сенат пен Мәжіліс сайлаған төрағалар  басқарады. Сенат Төрағасының қызметіне  кандидатураны Қазақстан Республикасының  Президенті ұсынады. Мәжіліс Төрағасының  қызметіне кандидатураларды Палатаның  депутаттары ұсынады [5].

Палаталар әр Палатада саны жетіден аспайтын тұрақты комитеттер құрады. Палаталардың бірлескен қызметіне қатысты  мәселелерді шешу үшін Сенат пен  мәжіліс тепе-тең негізде бірлескен  комиссиялар құруға хақылы.

Комитеттер  мен комиссиялар өз құзырындағы  мәселелер бойынша қаулылар шығарады.

Комитеттер  мен комиссияларды құру, олардың  өкілеттігі және қызметін ұйымдастыру  тәртібі заңмен белгіленеді.

Парламент Республиканың бүкіл аумағында  міндетті күші бар Қазақстан Республикасының  заңдары, Парламенттің қаулылары, Сенат  пен Мәжілістің қаулылары түрінде  заң актілерін қабылдайды.

Республиканың заңдары Республика Президенті қол  қойғаннан кейін күшіне енеді [6].