Аймақты басқарудың орталықсыздандыру

    - аймақтың ағымдағы және стратегиялық дамуы бағдарламаларын өңдеу және орындау негізі ретінде аймақтық маркетингті дамыту және құру;

    - аймақтағы әлеуметтік - экономикалық, саяси және экологиялық жағдайды  бақылау және жүйелік талдауды  жүзеге асыруға арналған заманға  сай ақпараттық база қолдануымен аймақтық статистикадан аймақтық мониторингіге көшу;

    - аймақтың экономикалық даму деңгейі  және халықтың тіршілік әрекеті  деңгейі (әлеуметтік стандарттар  , қаражаттық қамтамасыздық , табыстардың  құрылымы және жанұялардың шығыны, экология, демографиялық жағдай, экологиялық қауіпсіздік және т.б.) дәрежесінің сәйкестіктеріне байланысты аймақтық менеджменттің ақырғы нәтижесін бағалау.

    Аймақтық басқару мақсаттары әр алуан. Шаруашылықты реттеудің жоспарлық - орталықтандырылған жүйесінен нарықтық жүйеге көшу барысында вертикальді байланыстар қиратылады, горизонтальді, ішкі және аймақ аралық байланыстар пайда болады және тұрақтандырылады. Аймақ шаруашылығы бөлігін нарықтық қатынастарға ауыстырғанда аймақтық басқару механизмінің құрылымдық функциясы өзгереді. Бұл оның ұйымдық және иерархиялық құрылымдарының деформациясына және қысқаруына әкеледі. Субъектілердің аралық әрекеттесу әдістерінің және республикалық, аймақтық және муниципальдық басқару объектілерінің ролі өкпек өседі, олардың шаруашылық байланыстары, меншікті қолдану жөніндегі көзқарасы күрделенеді және т. б. Мынаның барлығы территориялық басқарудың жоспарлы - нұсқаулық жүйелерінен мақсаты бөлек аймақтық менеджменттің қалыптасуы және дамуына объективті негіз болады.

    Аймақтық  басқарудың негізгі мақсаттарының ішіне кіреді:

    - аймақ халқының тіршілік әрекеті шарттарын, өмір сапасын жоғары дәрежеде қамтамасыз ету;

    - аймақ шаруашылығының экономикалық  және әлеуметтік трансформациясы,  талдау, болжау және аймақтық  даму бағдарламалауы;

    - қаражат ағымын ықшамдау, аймақтың экономикалық базасының және муниципальдық білім берудің шарттарын және нығайту механизмдарын құру;

    - аймақта экологиялық қауіпсіздікті  қамтамасыз ету, қоршаған ортаны  қорғау;

    - аймақта құрылымдық, инвестициялық  және ғылыми - техникалықтың саясат құру және орындау, нарықтық инфражүйе жасау және дамыту.

    Жоғарыда  көрсетілген аймақтық басқарудың құрылымы мен мақсаттарының мәнінен оның объектісін келесі негізгі белгілермен  топтастыруға болады:

    - объектіні белгілі бір  меншік  түріне жатқызуға болады;

    - шаруашылық ету субъектісімен  шығарылатын өнімнің немесе қызметтердің  мінездемесі; 

    - шаруашылық ету субъектісінің  аймақтағы экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және басқа процестерге  әсер ету мінездемесі және  дәрежесі.

    - халықтың тіршілік әрекеті шарттарын жандандыру, адамдардың өндіріс сферасы сыртындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру.

    Объектілердің келтірілген талдауы аймақтық басқару  объектілеріне аймақтың барлық шаруашылық бірліктерін жатқызуға болатынына қорытынды жасатады. Бірақ, аймақтық басқарудың нағыз объектісіне мемлекет меншігі саналатын кәсіпорындар және ұйымдар, сонымен қатар, қызметі өндіріс сферасынан тыс халық тіршілігі әрекеті шарттарын жандандыруға бағытталған инфраструктуралық буындар жатады. Көрсетілген объектілерге аймақтық басқару тура, басқа барлық объектілерге - аралық әсер етеді.

    Аймақта өтетін әлеуметтік - экономикалық процестерге  әсер ететін аймақтық басқарудың принциптардың, әдістердің, түрлердің және құралдарының жиынтығы күрделі және әр түрлі. Шетелдік тәжірибелер, сонымен қатар Қазақстандағы аймақтық менеджмент тәжірибесінің талдауы оның нәтижелілігі көбінесе, айқын, нарықтық экономика заңдарымен ескертілген сыналған принциптармен байланысты екенін көрсетеді.

    Аймақтық  басқарудың негізгі принциптарына  жатады: децентрализация, серіктік, субсидиарность, мобильділік және адаптивтілік, сонымен қатар бөлінген хабардарлық принципі.

    Децентрализация принципінің мәні шешімдерді қабылдауды орталық басқару органыдарынан  нарық агенттеріне ауыстыру болады. Бұл принцип аймақтық басқарудың бүкіл билікке монополиясына шек қояды, аймақта шаруашылық ету субъектілерінің экономикалық бостандығын және шешімдерді қабылдаудың орталық саясаттандырылған жүйесін, және басқару функцияларының жоғарыдан төмен алмасуын қамтамасыз етеді .

    Серіктік принципі тіке қатты иерархиялық қоса бағынудан кетуді болжайды. Ол объектілердің мінез-құлық ережелерін және аймақтық басқару субъектілерінің заң бойынша тең серіктіктер әрекеттестіктері ретінде әрекетін көрсетеді.

    Субсидия  принципі қаражат қорларын алдын ала айқындалған мақсатқа бөлуде болады. Ол аймақтық басқаруда қаражаттық қорлардың қайта бөлу механизмдарының құруы арқылы аймақ халқына ең аз мемлекеттік әлеуметтік стандарттардың қамтамасыз ету мақсаттарында, сонымен қатар ең аз қаражаттық қамтамасыздықтың іске асыру үшін жүзеге асырылады.

    Мобильділік және адаптивтілік принципінің құрылымы болып аймақтық басқару жүйесінің  сыртқы орта өзгертулерін сергек сезінуі  қабілеттілігі болып келеді. Бұл  принцип басқару субъектілеріне нарықтың жылдам алмасатын шарттарына бейімделуге мүмкіндік беретін аймақтық менеджменттің функционал және ұйымдық құрылымдарының тұрақты трансформациясы арқылы байқалады.

    Бөлінген  хабардарлық принципі (функциялардың  шек қою принципінен айырмашылығында) аймақтық басқару сфераларының аралығындағы функциялардың дифференцациясында емес, олардың ішінде. Сондай принциппен федералды, аймақтық және муниципальдық басқару субъектілерінің функциялардың қайта бөлуін жүзеге асырады, сонымен қатар әрбір функцияның орындалуын қорлық қамтамасыз етуін.

    Басқарудың  əр түрлi деңгейiнiң рөлiн, жауапкершiлiгiн  жəне өкiлеттiгiн ой елегiнен қайта  өткiзу жəне өзгерту ретiнде орталықсыздандыру  үкiмет қызметiнiң тиiмдiлiгiне қол  жеткiзу əдiстерiнiң бiрi болып табылады. Еуропа жəне ТМД елдерiндегi реформалардың  тəжiрибесi орталықсыздандырудың экономиканы жəне қоғамды демократияландыру мен өзгерту процесiнде маңызды рөл атқаратынын көрсеттi. Бұл өзiнiң мəнiн дұрыс түсiнудi, iс-қимылдың салиқалылығы мен сарабдалдығын талап ететiн күрделi процесс, өйткенi ол қоғам өмiрiнiң: саяси, құқықтық, əлеуметтiк, əкiмшiлiк, экономикалық жəне мəдени əр түрлi қырларын қозғайды.

            Орталықсыздандыру нақты жүзеге  асырылған елдердiң тəжiрибесi  оның артықшылықтары саяси да, сонымен бiрге экономикалық та  сипатқа ие екендiгiн көрсетiп отыр.

           Орталықсыздандыру азаматтардың  билiктегi өз өкiлдерiн жақсы бiлуiне  мүмкiндiк бередi, өз кезегiнде  олар өз сайлаушыларының проблемаларымен  жəне қажеттерiмен жақсы танысады  жəне тиiсiнше, саяси шешiмдердi  талдап жасауға жəне iске асыруға неғұрлым белсендi ықпал етедi. Жергiлiктi деңгейде жаңа элитаның пайда болуына мүмкiндiктер жасалады, ол елдiң саяси өмiрiне қатысу үшiн қажет демократиялық саяси дағдылар мен функцияларды игере алады.

             Орталықсыздандыру билiк органдарының жергiлiктi қажеттiктер мен проблемаларға сергек қарауын арттыруға ықпал етедi. Қызметтер ұсыну мен инфрақұрылымды қамтамасыз ету жауапкершiлiгi орталықсыздандырылған кезде жергiлiктi органдар кiрiстер мен шығыстардың ара қатынасын жақсы бағалайды, сондай-ақ бюджеттiк шектеулер шеңберiнде халықтың қажетiне неғұрлым икемдi үн қосатын  болады.

            Орталықсыздандыру үкiметтiң жəне  орталық мемлекеттiк органдардың  жұмыс тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал  етедi, өйткенi бұл оларды жергіліктi  сипаттағы мiндеттердi шешуден босатады жəне назарды ел дамуының стратегиялық мəселелерiне шоғырландыруға, республикалық деңгейде əр түрлi бағдарламаларды мұқият жоспарлау мен ұйымдастыруға мүмкiндiк жасайды.

Жергiлiктi жерлерде таңдау процесiн дамыту тұтас  алғанда халықтың саяси белсендiлiгiн одан əрi демократияландыруға жəне арттыруға түрткi болады.

Экономикалық  тұрғыда орталықсыздандыру мемлекеттiк  ресурстарды  неғұрлым ұтымды пайдалануға  мүмкiндiк бередi.

         Қазақстан тəуелсiздiгiнiң алғашқы  жылдары орын алған мемлекеттiк билiктi күштi орталықтандыру

өзiн  ақтады, өйткенi мемлекет құру, елдiң  егемендiгiн нығайту, аумақтық тұтастықты сақтау басым мiндеттер болды. Орташа мерзiмдi перспективада билiктi тым орталықтандыру тiптi таяу көршiлерден стратегиялық жағынан артта қалу қаупiн туындата отырып, елдiң дамуын тежейтiн болады.

          Əлемдiк экономиканың ғаламдану,  мемлекеттiк басқару жүйелерiнiң  демократиялану процестерi орталықсыздандыру саясатын əзiрлеудi жеделдетудi талап етедi. Əлемдегi орталықсыздандырудың сан алуан модельдерiн, сондай-ақ Қазақстандағы мемлекеттiк басқарудың нақты болмыстары мен дəстүрлерiн ескере отырып, өзiндiк орталықсыздандыру стратегиямызды талдап жасау қажет.

                                         Күштi жақтар

            Реформаны жүзеге асыру үшiн қажеттi iшкi ресурстардың болуы. Жергiлiктi басқару институтының болуы. Республикада əр түрлi деңгейде басқарудың оңтайлы модельдерiн iздестiру жүргiзiлуде. Белгiлi бiр функциялардың, өкiлеттiктердiң, қаржылық жауапкершiлiктердiң орталық Үкiметтен мемлекеттiк билiктiң одан төмен тұрған деңгейлерiне берiлуi жүзеге асырылуда. Əкiмдердiң тiптi дамыған елдерде қабылданған нормалардан бiрсыпыра асып түсетiн кеңiнен жария етiлген өкiлеттiктерi жауапкершiлiктiң қазiргi көлемiмен салыстырғанда нақты өкiлеттiктiң жай-күйiне талдау жасау қажеттiгiн көрсетедi.

                                           Əлсiз жақтар

            Жергiлiктi басқару органдарының басшыларын тағайындаудың қазiргi жүйесi олардың халыққа есептiлiгi мен бақылаулы болуын қамтамасыз етпейдi.

         Өз араларындағы функциялар мен өкiлеттiктердiң айқын ажыратылмауы салдарынан билiктiң əр түрлi деңгейлерiнiң арасында жауапкершiлiктi бiр-бiрiне арту мен тартыстар. Жергiлiктi өкiлдi органдардың əлсiздiгi жəне олардың жергiлiктi атқарушы органдарға тəуелдiлiгi. Жергiлiктi жерлерде жəне аймақтық əкiмшiлiктерде орталық органдардың функцияларының қайталануы.

                                           Мүмкiндiктер

            Қоғамның тұтас алғанда мемлекеттiк басқару жүйесi мен жергiлiктi мемлекеттiк басқару жүйесiн мемлекеттiк басқару негiздерiн демократияландыруға қарай реформалау қажеттiгiне түсiнiстiкпен қарауы.

            Əлемдегi орталықсыздандыру процесiнiң қазiргi мол тəжiрибесiн зерделеу ортақ үрдiстер мен заңдылықтарды анықтауға мүмкiндiк бередi.

Қазақстан Республикасынан мемлекеттiк басқару  жүйесiн демократияландыруды талап  ететiн əлемдiк экономиканың ғаламдану үрдiсi.

                                            Қатерлер

Сыбайлас  жемқорлыққа қарсы күрес мəселелерi назар аударуды талап етедi. Бұған қоса, аймақтардың басшыларының сайланбалылығына асығыс түрде көшуге жол беруге болмайды, өйткенi тiптi сепаратистiк үрдiстердiң туындауына дейiн дерлiк саяси тұрақсыздық, ұлтаралық егес туындау қатерi бар. Аймақтардың əр түрлi экономикалық əлеуетiне байланысты ойластырылмаған бюджеттiк орталықсыздандырудың да терiс əсерi болуы жəне аймақтардың əлеуметтiк қызметтермен бiркелкi қамтамасыз етiлмеуiне алып келуi мүмкiн.

                                          СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

                Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi демократиялық тетiктерсiз жəне басқару органдарының жұмысын бақылаусыз əдiлеттi нарықтық бəсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.

             Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс орталықтандыруға көнбейдi жəне экономикалық, əлеуметтiк өмiрдiң субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.

              Сонымен бiрге орталықсыздандыру процесi орталық мемлекеттiк органдардың рөлiн төмендеудi бiлдiрмейдi, олар мемлекет қызметiнiң негiзгi салалары үшiн жауапты болып қала бередi жəне жергiлiктi билiк органдарының қызметiн заңнамалық актiлер мен бюджетаралық трансферттер жүйесi арқылы