Социология пәні және оның қоғам өміріндегі рөлі

      Яғни адамдар арасындағы  әлеуметтік қатынасты борыш пен заңды мойындайтын, оны бірінші орынға  қоятын Адам мен өз пайдасын көздейтін адамды салыстыра отырып, олардың адамдық образдарындағы айырмашылықтарды ашу арқылы көрсетеді.

      Әлеуметтік теорияның  біршама айқын элементтері ежелгі Грецияда қалыптасты. Әлеуметтік пікірдің элементтерін Гомер мен Гесиодтың шығармаларынан  кездестіруге болады.  Грециядағы саяси жағдай философтарды  адам мен қоғам мәселесіне  көңіл  аударуға мәжбүр еткен болатын.  Софистердің ішіндегі біршама көрнекті өкілі- Протагор болған. Өз пайымдауында өндіргіш күштердің ролінің маңыздылығын көре отырып, онымен бүкіл қоғамның дамуын байланыстырады. Қоғамдық қатынастарды адамның еркіндігімен өлшеді.  Платон бұл пкіріге қарсы болды. Оның пкірінше мемлекет Адам мүдделерінің әртүрлі болуына негізделіп құралады деген пікірді айтады. Платон іліміндегі социология үшін басты нәрсе, ол-қоғамдық еңбетің бөлінуі, қоғамдық қатынастар, жеке адамдар арасындағы қатынастар.

       Социологиялық ой дүниесінде Аристотельдің  де алатын орны ерекше. Адам-әлеуметтік жаратылыс деген қорытынды жасайды.Яғни әлеуметтік әр түрлі ойлар философиясы немесе алғашқы социологиялық болжамдар бола алады. Социологияның ғылым ретінде пайда болып қалыптасуы батыстық француз философы  О.Конттың ( 1798-1857жж) есімімен байланысты.  Әлеуметтану позитивизмін енгізген ғалым.

 

Қоғам әлеуметтануы

 

 

1. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік жүйе ұғымы.

2. Әлеуметтік қауымдастықтардың тарихи типтері мен түрлері.

3. Әлеуметтік  институттар. Әлеуметтік стратификация теориясының мәні.

 

   Қоғам әлеуметтік жүйе, себебі адамдардың жиынтығы., олардың біргуі. бір-біріне қарым-қатынасы. Социолог П.Сорокиннің айтуынша қоғам дегеніміз ол бір адам емес, бір-бірімен байланысты екі адам. К.Маркс  «Қоғам дегеніміз- адамдардың өзара әрекеттесуінің нәтижесі» дегенді пайымдайды. Қоғамды бар деп тану үшін адамдардың бірігуіне мынадай жағдайлар қажет:

1.Өмір сүру ұшін адамдардың тұрғылықты жер территориясының ортақтығы,ол мемлекет территориясымен сәйкес келеді.

2.Қауымдастықтың бүтіндігі мен тұрақтылығы

3.Өздігінен ұдайы өндіру, өзін-өзі қамтамасыз ету, өзін-өзі басқару.

4.Халықтың дамуына қажетті мәдени деңгейдің болуы.

         Сонымен қоғам дегеніміз-өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатына байланысты қажетті мәдениет деңгейіне жеткен адамдар жиынтығы. Қоғамның негізінде: материалдық өндірі (К.Маркс), ұжымдық сана (Э.Дюркгейм), адамдар әрекеті (М.Вебер) жатыр деген пікірлер бар. Яғни қоғам біртұтас құрылым. Адамдардың әрекеттері-әлеуметтік әрекеттер болып табылады да,  адамдар мен топтардың тәуелсіздігі, сиысушылығы-әлеуметтік байланыстар деп аталады. Әлеуметтік байланыстың элементтері субьект (әрекет етуші жан, тұлға) байланыстың жүзеге асуы оның реттеу механизмі. Әрекет ету-әлеуметтік қатынастарға әкеледі, олар дербес және тәуелсіз байланыстар болады.  Социолог П.Сорокин әлеуметтік байланыстарды алты түрге бөлген:

1.субьектінің санынан қарай (екі немесе бірнеше адам)

2.айырмашылығына қарай ( біржақты, екі немесе  келісімді)

3.ұзақтығына байланысты (қысқа немесе ұзақ)

4.ұйымдасуына қарай (ұйымдасқан немесе қйымдаспаған)

5.саналы-санасыз

6.интеллектуалдығына қарай (идеялық, эмоционалды, жігерлі т.б.)

      Қоғамның әлеуметтік құрылымы өте кұрделі. Онда әлеуметтік жалпылық бар. Ол жеке адамдардың өмір сүретін жиынтығы. Белгілеріне қарай демографиялық, этникалық, мәдени, экологиялық т.б. болады.

      Әлеуметтік топтар осы жалпылықтың бір түрі. Олар тұрақты әрекеттестігімен, топтасқандығымен, тектестілігімен ерекшеленеді. Олар үлкен және кіші немесе бірінші және екінші.  Топтасулар белгілі мақсаттағы жағдайда пайда болады. Қоғам –бүкіл қоғамдық жүйенің тұрақтылығын,  орнықтылығын анықтайтын әлеуметтік құрылымға ие, яғни ол әлеуметтік организм.

       Әлеуметтік құрылымның дамуы, қалыптасуы - түрлі мәртебе мен артықшылықтарда.  Онда әлеуметтік ниститтуттар бар, ол дегеніміз адамдардың бірлескен қызметін ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан тұрақты формасы. (Мысалы: отбасы, білі, ғылым, саясат, құқық т.б. инститтуттар).

       «Әлеуметтік институт» - ол формализациялау, стандартизациялау, қо,амдық  байланыстарды тәртіпке келтіру сипаты мен байланысты.  Инститтутар ұйымдасқан әлеуметтік жүйе.  Қоғамда түрлі өзгерістер болады, ол бір күйден екінші күйге ауысу, өту. Социологтар  өзгерістер мен дамуды мынадай  етіп бөледі. Олар: эволюциялыө-баяу, бірте-бірте, революциялық-тез, жылдам, прогресті-ілгері, алға, регресті-кері кету, имитациялық-өзгерістің тез көрнісін жасау, инновациялық-жаңаның пайда болуы.

Әлеуметтік мобильдік пайда болып,  қоғамдағы өозғалыс әрекет-өзінің әлеуметтік мәртебесін өзгертеді. «Әлеуметтік мобильдік» (1972 жыл) терминін әлеуметтану курсына енгізген орыс ғалымы П.Сорокин.

 

Экономика  әлеуметтануы

 

1.Экономикалық әлеуметтану ілімінің қарастыратын мәселелері       2.Экономикалық мәдениет    функциялары.

3. Нарыққа өту кезеңіндегі қоғамның экономикалық құрылымының ерекшеліктері.

 

        Аталмыш пән экономика ғылымы емес. Оның қарастыратыны-экономиканың дамуы мен қызмет етуінің әлеуметтік заңдылықтарын,  әлеуметтік факторлардың экономикаға әсер етуі, оның әлеуметтік нәтижелерін, өзгерістер салдарын зерттейтін ілім негіздері. Қоғамның экономикалық саласындағы әлеуметтік мәселелерді зерттейді. Экономикалық заңдар мен заңдылықтар адамдардың қоғамдық қимыл-әрекеті арқылы жүзеге асырылады.

       Экономикадағы әлеуметтік құбылыстар: олар адамдар меншігі мен өндіріс орындары, бөлу мен айырбас, тұтыну т.б. Экономика әлеуметтануының негізі-адамдардың қажеттіліктері мен мүдделері, құндылықтары мен еңбекке деген адам көзқарастары т.б. мәселелер. Пән экономика мен саясаттың, экономика мен құқықтың, экономика мен моральдің т. б. байланыстардың ықпал етуін қарастырады.

       Экономика саласындағы әлеуметтік топтар:

1.үлкен кәсіпорындардың менеджерлері, экономиканы басқару саласының жауапты қызметкерлері

2.Орта деңгейлі техникалық мамандыр

3.Коммерциялық тап.

4.Ұсақ меншік иесі.

5. Бақылау бойынша техниктер

6.Кәсіби білікті жұмысшылар

7.Кәсіби жұмысшылар

Еңбек құндылығымен еңбек этикасы-протестанттық этика  деп аталады. (М.Вебер)  Себебі экономиканың дамуы тарихи қалыптасқан еңбекке  және ұлттық дәстүрлерге байланысты. Ол еңбекке қызығушылық, еңбек өнімділігін жақсарту, әлеуметтік-психологиялық мәселелерді шешу т.б.

       Өндірістік еңбек әлеуметтануы-жеке тұлғаның еңбек ету мүмкіндігін, оның қабілеттерін жеке және қоғамдық мүдделердің үйлесушілік жолдарын зерттейді. Мүдде – мұқтаждықты шешуден тұрса, мұқтаждық – зәрулік, жоқшылықты шешудің жолы. Мүдделер үйлесімділігі-еңбекті ұйымдастыру, тәжірибе, кәсіби дайындық т.б. мәселерлерімен байланысты.

        Өндірісті әкімшілік басқарады. Ол бұйрық, жарлық, нұсқау, ереже, штат кестесін т.б. басшылыққа алады.  Бүгінгі экономикада әлеуметтік адаптация бар. Ол дегеніміз-  қоғамдағы әлеуметтік жағдайға адамдардың бейімделуі.                  Яғни еңбек жағдайындағы адамдардың  шығармашылықпен еңбекке араласуы.  Әлеуметтану басқаруды басшылық пен бағындыру қарым-қатынасында болатын белгілі бір әлеуметтік топтардың көзқарасы тұрғысынан зерттейді. Басқарудың тиімділігі қолданатын шешімдердің сапасына байланысты.  Шешімдер келісілген, стандартты, ситуациялы жағдайларда болады.  Шешімдердің реттілігіне басшының қабілеті, іскерлік қасиеті ықпал етеді. Басшылықтың әдіс-тәсілдерінің жиынтығы басқару стилін құрайды. Оның түрлері көп.

 

 Еңбек әлеуметтануы

 

1.Еңбек социологиясының құрылымы мен функциялары, негізгі ұғымдары. 2.Әлеуметтік еңбек мәні және түрлері. Даму кезеңдері мен бағыттары. 3.Еңбектік мінез-құлықтық ниет. Еңбек тәртібі мәселелері. Мамандық мәселелері.

 

      «Адамды адам еткен-еңбек» деп  Ф.Энгельс анықтама берген.  Жалпы еңбек деп- адамның өз қажеттерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының түрін өзгертуге және оны өз керегіне бейімдеуге бағытталған мақсатқа сай атқарылатын қызметін айтамыз. Қоғамның өмір сүру негізі, адамдардың өзінің қалыптастырудағы шешуші факторы.

      Еңбек процесінің негіздері: мақсатты еңбек, еңбек заттары, еңбек құрылымы. Мұның бәрі адаммен қоғамдық араласулар арқылы жүзеге асады. Осыдан адам өз қажеттерін өтеуі пайда болады және өндірістік экономикалық қатынастар жасалады.  Бұл қоғамдық еңбек деп біледі.  Адамның еңбек ету құбылысы –тарихи процесс.  Бұл жөніндегі тарихи әлеуметтік талдаулар Ф.Энгельстің «Маймылдың адамға айналу процесіндегі еңбектің ролі»  атты  еңбегіндегі  жан-жақты көрсеткен.  Адамның қазіргі биологиялық тұрпайы қоғамдық мәнділік санада өмір сүрудің негізі болады.  Тарихи дамуларда еңбек түрлері өзгеріп отырады, ол қазірде солай.

       Еңбек биржасы деп- жұмысшы күшін сату, сатып алу кезінде жұмысшылар мен кәсіпкерлер арасындағы делдалдық (посредник) қызмет түрін атқаратын мекемені айтамыз.  Алғаш батыс Европада ІХ ғасыр басында пайда болды. Ресейде ХХ ғасырда пайда болған.

      Еңбек биржасы бастапқыда буржуазиялық мемлекеттер үшін монополия мүддесіне сай еңбек рыногын жасаған. Әсіресе Англия, Франция, Италияда.   Еңбек мекемелер деп- олар еңбек заңдылықтарын бұзғандар үшін  қылмыстылар үшін оларды қоғамдық өмірге бейімдеудің мәселелерімен айналысушылар.  Еңбек заңы-ол еңбекті пайдаланудың тәртібін реттеуші, яғни  өндірістік еңбектің әлеуметтенуі, жеке тұлғалардың еңбек ету мүмкіндіктері, қоғам мүдделерінің үйлесімділігі.

        Еңбек өнімі- өндіріс құралдар көмегімен формасын өзгертіп, адамның қажетіне бейімделген табиғат заты.  Адам еңбегінің нәтижесінде өнім дайын күйінде қоғамдағы адамдарға жетеді.  (Әрине тұтыну заты ретінде) Еңбек өнімі-өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттары. Осындай өзара байланыстардан шығатын қорытынды еңбекті қорғаудың заңдылықтары болып табылады. Еңбекті қорғау дегеніміз- еңбек етуге және қауіпсіз жағдайлармен қамтамасыз ету мақсатында жасалатын шаралар жүйесін айтамыз. Еңбекті қорғау- жұмысы- ірі кәсіпкерлік мекемелер мен әкімшіліктерге жүктеледі. Олар үшін бекітілген, жинақталған заңдар, көмекші бола алады. Заң негізінде барлығы адам қоғамының игілігі үшін жасалуы керек.

 

 Басқару әлеуметтануы

 

1. «Қоғамды басқару» әлеуметтануы. Мазмұны мен функциялары.

2. Басқару мен менеджмент әлеуметтануы. Қауымдастықты басқару ісін   жетілдірудің социологиясы.

3. Басқарудағы жаңалықтар. Ресми және бейресми қатынастар құрылымы

 

         Социология ғылымының қарастыратын институтының бірі- басқару әлеуметтануы.  Бұл саясаттануда да орын алады. Себебі бұл мәселе әлеуметтік  жағдайменде саясатпенде тығыз байланыста. Басқару әлеуметтануының негізі- билік үшін күрес пен билікті жүргізу мәселелерінде.  Қоғамдағы  басқару әлеуметтануы- әртүрлі әлеуметтік ұйымдасулар мен оны басқарудың, бір жүйеге келтірудің т.б. мәселелерімен өте тығыз байланыста.  Басқару қоғамдық өмір қатынастарында ерекше орын алады.  Қоғамдағы басқарудың пайда болғандығы туралы бірнеше теориялар бар. Олар:             1.Теологиялық теория-нәтижеге мақсатқа жетудің мүмкіндігі, 2.Бихевиористік теория- адамның өзін-өзі өзгертуге бағытталған түрі, 3.Инструменталистік теория- белгілі құрылымдар арқылы басқару түрі, 4.Стуруктуралистік- туғанынан басқаруға бейім түрі,

5.Конфликтік теория- қарама-қайшылықтар жағдайындағы реттеушілік түрі, 6.Ықпал етуші- басқаруда басты рөлді иеленуші,

7.Шешім қабылдаушы ретінде де басқарудың түрі бар.

          Адамзат қоғамын басқару мен билік қатар пайда болды.  Және даму барысында.  Оның негізі адамдардың өзін-өз билеуінен басталады.  Басқару адамдар мен қоғам арасындағы реттеуші, қоғам тұтастығы мен бірлігі болып табылады. Қоғам атынан билік пен басқарумен айналысатын адамдардың ерекше тобы болуы мүмкін.  Билік бар жерде таңсіздік бар. Олар үшін қажетті әдіс-тәсілдерде болуы ықтимал.

1.Экономикалық қор-қаржы-қаражат және экономикалық бағдарламалар.

2.Әлеуметтік әдіс-құралдар- сақтандыру, қайырымдылықтар т.б.

3.Күш жұмсау құралдары- полиция, әскер т.б.

4.Ақпарат құралдары- түрлі хабарлар мен жаңалықтар

5.Информациялық қор- ғылыми мәліметтер, тәжірибелер т.б.

     Басқару әлеуметтануы- әлеуметтік инститтуттар арқылы жұмыс істейді. Себебі қоғамдық қабылдауларды ұйымдастыру, реттеуді қамтамасыз етумен байланысты болғандықтан.

     Басқарудың қайнар көздері- бедел, күш, байлық, заң, адам орны, ұйымдар, мүдде, білім, ақпараттар т.б. Билікті жүргізу үшін өзіндік қызметтер қажет.       Олар: қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру, саяси өмірді ұйымдастыру, басқару т.б. мәселелерді шешуде өте қажет-ақ. Оның субьектісі- жеке адам, әлеуметтік топ, тап, партия, мемлекет. Әрине олардың бәрі билік етпейді. Басқаруды жүзеге  асыратын үш сала бар. Ол: Заң шығарушы орган-Парламент, атқарушы орган-Үкімет, заңдық реттеуші орган-Сот билігі. Бұл бүгінгі егеменді Қазақстанның саяси қоғамында  да белсенді рөл атқаруда.

 

 Аймақтық әлеуметтану

 

1. Басты ұғымдар мазмұны мен территориялық қауымдастықтар

 айырмашылықтары  мен қоныстану мәселелері.

2.Адамзат мекен-жайларының тарихи түрлері. Қазіргі қала, ауыл, село әлеуметтануы, Социологиялық болжамдар.

 

    Адамның бүкіл өмірі белгілі бір әлеуметтік территориялық қауымдастықтар шаңберінде өтеді. Қауымдастық дегеніміз-жеке адам өмірінің басты формасы мен шарты., яғни рулық, тайпалық, халықтық, ұлттық, таптық, топтасулардағы әлеуметтік-терииториялық бірлестік жиынтығын айтамыз. Олардың мұндай жағдайға топтасуының сыры-экономикалық, әлеуметтік, саяси, тарихи, рухани-идеологиялық қарым-қатынастары мен белгілі бір географиялық ортада жүреді.

    Адамдардың ортаға топтасуы және алғашқы мекен-жайы егіншіліктен басталады. Оғанға дейінгі көшпелі өмірде мекен-жай болмады.  Бұл мекен-жайлардың пайда болып, адамдардың шоғырлануы себебі табиғи-тарихи заңдылықтар процесінің нәтижесінен деуге болады. Адамадардың тұрақты өмір сүру орны, мекен-жай механизмдері: еңбек ұжымы, отбасы, т.б. орта болуыда мүмкін.