Социология пәні және оның қоғам өміріндегі рөлі

2 Дәрістер

  1.Социология пәні және оның қоғам өміріндегі рөлі.

 

1. Әлеуметтанудың ғылым ретіндегі анықтамасы, түсінігі.

2. Басқа ғылымдармен байланысы. Пән міндеттері мен даму кезеңдері.

 

      Жоғарғы оқу орындарында студенттердің әлеуметтануды оқып үйрене бастағынына аз уақыт болды. Социология пәнін оқыту 90 жылдардың басынан басталды. Оны оқып үйренудегі мақсаттар:- бейтаныс адамдар мен ұйымдардың арасындағы қарым-қатынастарды жаңа тұрғыдан дұрыс түсінуге және әлеуметтік мәселелерді зерттеуге ұмтылу. Себебі қоғамдық мәселелердің байыбына бармай енжарлық таныту қоғамдағы қордаланған мәселелерді шешуге мүмкіндік бермейді. Оны Жан-жақты зерттеп сараптамайынша мәселелерді шешудің жолын қалау аздық етеді.

    Социологияның қарастыратын мәселелерін анықтау үшін алдымен «әлеуметтік» сөзінің анықтамасы грек-латын тілдерінен «socitias» және «logos»  яғни қоғам туралы ілім дегенді білдіретіндігін анықтаймыз.

     Социологияның басқа қоғамдық  ғылымдар арасында өз алдына бөлек ғылым екені  мынадан көрінеді. Социология қоғамды, оның өмір сүруі мен дамуын әлеуметтік құбылыстар, процесстер мен қатынастар тұрғысынан қарастырады. Оның зерттеу обьектісі - социум деп аталатын әлеуметтік шындық. Қоғам барлық қоғамдық ғылымдардың зерттеу обьектісі бола отырып, әр ғылымдар негізі өзінің ерекше зертеу обьектісін таңдап алады. Мысалы тарих ғылымының зерттеуі- оқиғалардың шығу себептерін алса, экономиканың зерттеуі - өндіріс пен өндірістік қатынастар, тұтыну мәселелері, саясатану ғылымының зерттеуі – саяси билік жүргізу мәселелерімен тығыз байланысты. Әр ғылымдардың өзіндік зерттейтін мәселелері осылайша бөлініп алынады.

      Демек социология қоғамды тұтас қаратырмайды, тек сол қоғамның әлеуметтік өмырын ғана зерттейді. Атап айтқанда, адамдардың кең қауымдастықтары арасындағы әлеуметтік  қатынастарды қарастырады.

      Әлеуметтік қатынастардың бір ерекшелігі сол, олар біртұтас комплексті сипатта болады да, тек жекеленген экономикалық немесе тек саяси, рухани ғана болмайды. Жеке адам, тап, ұлт, демографиялық, кәсіптік топтар әруақытта қоғамдық қатынастардың барлық жиынтығының субьектісі болып табылады. Бұл өзара қатынастар мәселелері субьектілермен бірге біртұтас қоғамдық өмір заңдылығы  болады.

      Әлеуметтанудың зерттеу объектісі мен пәні, таным процесі.Қоғамның құрылысы өмір сүруі мен дамуының жалпы және ерекше әлеуметтік заңдылықтары жайлы адамдар мен олардың бірлестіктерінің өзара қарым-қатынастарында іске асырудың жолдары, формалары, әдістері қарастырылған. Американдық социолог Нейл Смезлер «Соцология қоғамды және әлеуметтік қатынастарды зерттеу ғылымы» дей келе, адамдарды танып білу, мінез- құлқы мен жүріс- тұрысын анықтауға тырысады деп анықтама берген. 

Социологияның негізгі категориясы «Әлеуметтік» ұғымы. Бұл ұғымдарға «әлеуметтік жүйк», «әлеуметтік құрылым», «әлеуметтік институт», «әлеуметтік топ», «әлеуметтік әрекет» т.б. Бұлардың әрқайсысы өз алдына маңызды категорияларға бөлінеді. Әлеуметтік заңдар адамдар мен топтардың мінез - құлқын реттеп, олардың қоғамдастықтар арасындағы қарым-қатынастарды анықтайды. Бұған әлеуметтік жіктелу , бірігу, әлеуметтік мобильдік, әлеуметтік  интернационалдану, жеке адамның әлеуметтенуі т.б. жатады.

        Әлеуметтік заңдарды түрліще белгілері бойынша классификациялауға болады. Жалпылығына қарай жалпы және ерекше деп бөлінсе,  Сипатына қарай динамикалық және статистикалық деп бөлінеді. Динамикалық заңдар нақты жағдайда өз ретімен болатын оқыиғалар арасындағы бір мәнді, оның бағытын, түрлері мен факторларын анықтап береді. Статистикалық заңдар әлеуметтік құбылыстарды қатаң жіктеп анықтайды.  Осыған орай пәннің құрамдас бөліктері:

- жалпы –теориялық  социумның өмір сүруі мен дамуының жалпы заңдылықтарын анықтап, макросоциологиялық зерттеулер болып табылса,

- орташа социология- әлеуметтік жүйенің құрамдас бөліктерін (қала, ауыл, білі, еңбек., экономика, саясат т.б.) арақатынасын қарастырады.

- микросоциология- жекеленген адамдардың қимылы мен өзара  әлеуметтік құбылыстар мен процесстер байласынысын қарастырады.

        Ғылыми қортыныдысына орай социологиялық зерттеулер теориялық және эмпириктік деп бөлінеді.  Теориялық зерттеу – жиналған нақты материалдарға терең қортынды жасайды. Эмпириктік зерттеулер-  бақылау, сұрақ қою, статистикалық материалдар жиынтығы бойынша зерттеулер жасайды.

        Социология жеке дара дамымайды. Басқа ғылымдармен өте тығыз байланыста болады. Философиямен, Тарихпен, Саясаттанумен, Экономикалық ғылымдармен байланысына тоқталып көрейік.

      Әлеуметтанудың философиямен байланысы   қоғамды тұтас  әлеуметтік организм ретінде қарастырып, оның әлек-уметтік ұғымдар, категориялары және заңдар көмегімен түсіндіреді. Тарихпен байланыстылығы- тарихи процестің субьективтік, іс-әрекеттік жағына ерекше баса назар аударады. Саясаттанумен байланыстылығы- әлеуметтік қауымдастықтар, ұйымдар мен саясаттың субьектісі жіне обьектісі мәселелеріне баса назар аударады. Экономикалық ғылымдармен байланыста- әлеуметтанулық материалдық өндірісті, адамдардың экономикалық қатынастарын зерттейді.  Ал құқықтану ғылымымен байлансында- құқықтық қатынастарды жеке дара қарастырмайды, керісінше- бүкіл қоғамдық өмірдің бір бөлігі ретінде қарап, социологиялық заңдылықтардың құқық саласындағы көріністерін қарастырады.

      Әлеуметтанудың қоятын міндеті- құқыққа және оның әлеуметтік рөліне әлеуметтік факторлардың, қатынастар мен инститтуттардың және әлеуметтік ұйымдардың тигізетін әсерін анықтау.

       Әлеуметтанудың қоғамдық қызметі әр түрлі. Олар теориялық-танымдық, саяси-практикалық, идеялық-тәрбиелік деп бөлінеді.  Жеке тоқталайық.

1. Теориялық-танымдық қызметі- қоғам мәніне, құрылысы мен заңдылықтарына, қызметі мен даму бағыттарына, тенденцияларына социологиялық зерттеулер жасайды.

2.     Саяси-практикалық қызметі- әлеуметтік болмысты танумен бірге қоғам өмірін жетілдіруге бағытталған саяси және практикалық  ұсыныстарды тұжырымдайды.

3.    Идеялық-тәрбиелік қызметі - әлеуметтік топтар мен қауымдастықтар мақсат-мүддесін белгілеп анықтайды.Социолоогиялық зерттеулерде обьективтік-ғылыми тұрғыдан түсіндіру мен идеологиялық мүдделердің арасалмағын анықтауда сыңаржақ пен бұрмалаушылық жасауға болмайды.

      90 жылдардың басынан  социологиялық мәселелерге назар аударылып, пән ЖОО-да оқытылуы басталды.  Себебі қоғамдағы түрліше әлеуметтік өзгерістер басымдылығы әлеуметтану ғылымына жаңа міндеттер жүктеді. Олардың бірі- азаматтық қоғам қалыптастыру.Оның шешімі экономиканы реттегенде ғана жүзеге асырылатындығы түсінікті.  Сондықтан зерттейтін мәселелер аса күрделі. Қорыта айтқанда, қоғамдық өмірдің өзі дағдарысқа ұшырап, қайта құруды талап еткен кездері, социологияның алдына жаңа әлеуметтік проблемалар мен міндеттер қояды, ескі проблемелерді жаңаша шешуді ұсынады.

 

2. Социологиялық зерттеу методологиясы мен әдіс-тәсілдері

 

1. Ғылыми методология және әдіс-тәсілдер ұғымы.

2. Нақты әлеуметтік зерттеулердің маңызы мен орны. Зерттеу бағдарламасы.

3. Зерттеулерді жүзеге асырудың тәсілдері.

        Ғылыми ақиқатқа жетудің жолы-жоспарланған теориялық таным процесін зерттеу. Ол теория мен әдістің бірлігі- диалектикалық бірлікті құрайды. Ғылыми танымның әдіс-тәсілдері жөніндегі ілім –методология деп аталады.  Ғылымдар бір-бірінен зерттеу пәндері арқылы емес, зерттеу әдістері арқылы ажыратылады.  Жаратылыстану және қоғамдық таным методологиясы –диалектикалық және метафизикалық болып екіге бөлінеді.

     Жалпы социологияның танымдық әдіс-тәсілдерін қоғам құбылыстарының ерекшеліктеріне сәйкес диалектикалық-материалистік методолгияның негізінде ғана жасауға болады. Әлеуметтік философия методы мынадай мәселелерді зерттеуі тиіс:

1.қазіргі заманғы социологиялық теориялардың логикалық негізін,

2.адамдар өмір сүріп отрыған нақты обьективтік жағдайларды қарастырады.

Әлеуметтік зерттеулер 5 кезеңнен тұрады. 1).зерттелетін құбылыстарды анықтау, бастапқы гипотезаларды тұжырымдау; 2).зерттеу жоспарын жасау; 3).мәліметтер жинау; 4).жиналған мәліметтерді тәртіпке келтіру; 5).ғылыми түсіндірме жасау, оны тексеру.

      Зерттеу обьектісін анықтау және жоспарын жасау қоғамдық құбылысты ғылыми танып білудің 1-ші кезеңі болып табылады.  Зерттеу құбылыс анықтағанда басқа құбылыстармен байланыстылығын анықтау керек. Ол білімдер толық болса, зерттелетін құбылыста толық дұрыс болады. Ғылыми зерттеудің міндеті-қоғамдық құбылыстар арасындағы байланыстардың формасы мен беріктігін анықтау. Бұл байланыстар мен қатынастар тәжірибеде іс жүзінде тексеругше болатындай болуы тиіс. Гипотезаның мазмұнын эмпириктік жолмен де тексеруге болады. Эмпириктік жолмен тексеру қажет болса, онда оны фактілермен салыстырамыз, ал теориялық тұрғыдан тексергенде ақиқаттығы бұрын негізделген қағидалардың, теориялардың көиегімен дедукциялық жолмен дәлелденеді.

     Гипотеза- әрдайым ақиқат бола бермейді, бірақ олардың мүмкіндігінше ақиқат болуына талпыну керек. Ғылымда қолданатын гипотезалар төмендегідей болады:1.ұғымдары анық, 2.обьектілерге қатысты,3 тиісті зерттеу техникасы мен теорияларға қайшы келмейтіндей болуы тиіс

    Бұдан зерттеудің жоспарын жасау белгіленеді. Жоспарды  зерттелетін мәселемен алдын-ала танысу,  сұрақтарға жауап алу, қорытынды жасау т,б. әлеуметтік проблемалар қарастырылады.

    Қоғамдық құбылыстарды зерттеу ісі- мамандық иелерімен жүргізілетін күрделі коллективтік (ұжымдық) іс. Зерттеу жұмысының дұрыстығы үшін басшылықтарға нақты адамдар тағайындалып, қажетті қаражат мөлшері қарастырылады. Әлеуметтік зерттеулердің негізі социологиялық әдіс-тәсілдері мыналар:

• Бақылау әдісі- қоғамдық құбылысты қабылдаудан, жазып қоюдан және түсіндірме жазудан тұрады.
• Эксперимент әдісі- жасанды түрде қолдан жасау арқылы бақылау.
• Сұрау әдісі- зерттеуші мен зерттелушінің ауызша сөйлесуі түрінде жүргізіледі.
• Анкеталар тарату әдісі-әлеуметтік мәселелер бойынша қойылған сұрақтарға жазбаша немесе ауызша сауалнамалар алу.
• Интервью алу әдісі-белгілі бір мақсатпен бір немесе бірнеше адаммен әңгімелесу жоылмен мәліметтер жинау.
• Тестілеу әдісі-жеке адамдардың өзіндік пікірлерін білу.
• Математикалық-статистикалық әдіс-сан мен сапа жағынан анықтау, баға беру.
• Салыстырмалы әдіс-ортақ белгілерді ашу, айырмашылықтарын анықтау.
• Документтермен жұмыс жасау әдісі-сапалық және сандық талдаулар жүргізу

           Ғылыми мәліметтерді тәртіпке келтіру, яғни классификациялау негізі құбылыстардың зерттелу мақсаттары үшін мәселелерді терең танып білуге негіз бола алады. Зерттелуші құбылыстарды жүйелі түрде тәртіпке келтіріп, олардың заңдылығын білдіретін ішкі байланыстарын ашып көрсету үшін, классификация белгілі бір логикалық ережелер мен теориялық талаптарға сәйкес келуі тиіс.Олар мыналар:

1).классификация зерттеу үшін мәнді белгісі бойынша жасалуы тиіс;

2).классификация жүйелі болуы қажет, белгілі бір ғана белгімен жасалуы керек;

3).классификация толық болуы керек, құбылысқа қатысты жағдайлардың бәрін толық қамтуы тиіс;

4).құбылыстардың әр тобының арасындағы айырмашылықтар елеулі болуы керек.  

  Ғылыми түсіндірме жасау ғылыми зерттеу процесінің қорытындылаушы кезеңі десе де болады, өйткені бұған дейінгі мәліметтер жинау істің түпкі мақсаты-зерттелуші құбылыстардың түсіндірмесі болып табылады. Түсіндіру дегеніміз құбылыстарды диалектикалық тұрғыдан жан-жақты танып білу процесі.

     Зерттеуші ғалым ғылыми заңдарды аша отырып, өзі ұсынған бастапқы жорамалды не растайды, не теріске шығарады.Ғылыми түсіндірме беру кезеңінде жинақталған мәсліметтер ойша талданады, ал бұл үшін түрліше ойлау формалары мен амалдары қолданылады. Ғылым мақсаты-ғылыми түсіндірменің де мақсаты.

     Білімнің ақиқаттығын тексеретін арнаулы ғылыми пән- л о г и к а деп аталады.Логикадағы верификация принципі бойынша қажетті пікірлер ғана емес, сондай-ақ барлық модальдық (ықтимал) ақиқаттары да дәлелдеуге болады. Логикалық дәлелдеу әдісінің көмегімен де арнаулы тексеруді іске асыруға болады. Алынған білімді тәжірибе жүзінде тексеруге  нақты мәліметтер жеткіліксіз болған кезде логикалық верификация дәлелдеу әдістері ретінде қолданылады.  Бұл дедукциялық жолмен негіздеу деп аталады.

 

3. Қоғам әлеуметтік шындық

 

1. Табиғат және қоғам. Өзара қарым-қатынасы, қоғамдық құбылыстар мен              қатынастар және оның түрлері

2.Қоғамдық даму, прогресс, регресс.

3. Әлеуметтік революция және эволюция дамудың негізгі формалары.

      Әлеуметтану ғылымы өте жас ғылым болып табылады, қалыптасуы ХІХ ғасырдың 30-40 жж.  Оның  ғылым ретінде қалыптасуының өзіне қоғамдық дамудың белгілі кезеңінде ғана қажеттілік туды.

        Бұдан қоғамдық құбылыстар туралы ой-пікірлер болмаған деген ой болмауы тиіс. Ертедегі Шығыс цивилизациясының отанында (Египет, Вавилон, Үнді, Қытай т.б.) қоғам туралы пікірлер мен ойлар болды. Ежелгі Қытай болмасын, Үнді елдері болмасын қайткенде де қоғам және ондағы әлеуметтік мәселелер бойынша ғылыми-философиялық ілімдер, ойлар өте ашық түрде айтылды.  Қоғамды және  құбылыстар барысын түсіндіруде  ертедегі өркениеттік ғылыми пікірлер тұжырымы  жан-жақты болғанын қоғамдық пәндерден білеміз. Мысалы Қытайлық данышпан Конфуцийдің пайымдауынша: қауымдастағы адамдардың абыройлары өзін-өзі ұстау дәстүрлері мен жақсы әдептерінде дегенді айтқаны.