Психологиялық қызметтің мақсаты, міндеттері, теориялық негіздері

     Бала  жастық   дамуының  әр  кезеңінде  өзіне  ерекше  қарауды  талап  етеді.  Білім  мекемелері,  сонымен  бірге  білім  берудің  тәжірибелік  психологиясы  мектепке  дейінгі  балалық  шақты (3 – 6/7 жас),  мектептегі  балалық  шақ,  немесе  бастауыш  сыныптағы  балалық  шақ  (6 – 9  жас),  жас  өспірімдік  шақ,  немесе  ересектік  (10 – 14  жас),  және  үлкен мектептегі,  немесе  ерте  жастық  шақтағы  шақ  (15 – 17  жас).

     Балалық  шақтағы  дамудың  дағдарыстық   периодының  теориясына  сәйкес  әр  өтпелі,  немесе  дағдарыстық,  период – дамудағы  әлеуметтік  жағдайдағы   қайта  құрудың  нәтижесі,  бұның  негізінде  жатыр,  бір  жағынан,  оған  қоғамдық  қатынастардың  қолайлы  жүйесінде  баланың  объективті  жағдайының  өзгеруі,  ал  екінші  жағынан  -  оның  «ішкі  позициясының»  өзгеруі.  Барлық  өтпелі  периодтар  ұқсас  симптоматика  мен  мазмұндары  бар,  ортақ  заңдылықтармен  ағады.  Бір  периодтан  басқаға  өткенде  өзіндік  даму  «дағдарыстары»  анықталады,  бұлардың  мазмұны  тұрақты  дамудағы  ерекшеліктерге  қарағанда  біршама  өзгешеленеді.

     Өтпелі  периодтар  жастық  дамудағы  өте  жауапты  кезең. Оны  жоғары  жастық  баспалдаққа  өтуге  дайындайтын  және  бұл  уақытқа  дейін  балада  алдыңғы  периодтағы  барлық  негізгі  психологиялық  жаңарулар  қалыптасуы  керек,

     Бұл  периодтардың  өзіндік   ерекшеліктерін ең  анық  және  мазмұнды   суреттегендер  П.П.Блонский  және  Л.С.Выготский.  Және  де  П.П.Блонский  өзінің  зейінін өтіп  жатқан  өзгерістердің шапшандығына  бөлді.  Л.С.Выготский  айтқан,  өтпелі  период  -  бұл жас,  ескінің  жойылуымен  мінезделеді,  бала  бұрыннан  алғанның  көбін  жоғалтады. 

     Көрсетілген  пеиодтың  жеткіліксіз  теориялық  және  эксперементалды  өңделуі  терминологияның  нақты  еместігінде  байқалады,  балалық  шақтағы  дамудың  периодизация  жүйесінде  және  зерттеулерде  қолданылатын.  Келесідегідей  ұғымдар  бар:  «дағдарыс»,  «дағдарыстық  кезең»,  «дағдарыстық  период»,  «сыну  кезеңі»,  «өтпелі  кезең».

     Біршама  оңашаланған  ұғым  болып  тұрған  сензитивті  жас.  Бұл  термин  жас  ерекшелік  психология  жұмыстарында  жиі  емес  қолданылады,  бірақ  әр  жастық  периодының  психикалық  және  тұлғалық  дамуында  сензитивті  мүмкіншіліктерді  анықтау  оқу-тәрбиелеуші  міндеттерді  табысты  шешуде  шешуде  төтенше  қажетті  (А.А.Бодалев,  Б.Ф.Ломов,  А.М.атюшкин).

     Бұл  ұғымдар  көбінесе  синоним  ретінде  қолданылады.  Қатардағы ұғымдар берілген  құбылыстың  бір мағыналықсыз  екендігін жеткілікті  нақты көрсетеді.   «Дағдарыс»  іске  қатысты,  ұғым  емес,  көбінесе  бейнелі айтылу,  негативті ассоциацияларды шақыратын,  ыдыраушылықты білдіреді,  жүріс-тұрыс модельдерінің  жоғалуы, басқарудың   мүмкін  боларлық  формасы, бірдеңеде  өкпек  тік  сыну.

     «Дағдарыстық  кезең»  -  ең  нақты  емес  ұғым.  Бұны  екі  сөзді  араластырумен   түсіндіруге  болады  «дағдарыстық»:  дағдарыс  күйінде   болған  және  өте  қиын,  қауіпті.  Біз жиі қарама-қайшылықпен,  белгілі айырмашылықпен,  түрлі  зертеушілермен  дағдарыстық  кезеңді  талдаудың  екіжақтылығымен  соғылысамыз. 

     Қазіргі  кезге  дейін   «дағдарыстық  кезең»  терминін  жас  өспірімдік  периодты  айтқысы  келгенде  қолданады  (шамамен  10 – 11-ден  14 – 15 жасқа  дейін),  кейіннен  жастық  шақ  дағдарысы  келеді  (16 – 17 жас).  Осыған  сәйкес,  біз  дерлік  барлық  мектептегі  балалық  шақтағы  созылмалы  дағдарыстық  период  немесе  дағдарыстық  кезең  ретінде қарастырамыз.

     Біз  психикалық  дамудың   өтпелі  период  терминімен  қолдануды   ұсынамыз,  себебі  біздің  көзқарасымыз  бойынша,  ол  зерттелетін  құбылысқа  сәйкес  адекваттырақ:  бала  өз  дамуының  бір  баспалдағынан   екіншіге  өтеді,  ең  жоғарғысына.  Өтпелі  периодта,  екі кезеңнің  қиылысуында, алдыңғы даму  кезеңі  мен келесінің бастапқысының  аяқталуының  ауыстырылуында дағдарыстар пайда болады.

     Өтпелі  периодтарды  зерттеудің  тәжірибелік  мәнділігі  балалармен  бұл  кезеңдерде  жұмыс  істеу  қиындықтарының педагогикалық тәжірибеде  кең танымал фактісімен  анықталады.  Өтпелі  периодтардың  мәнін түсіну  және  мазмұнды  мінездемесін  білу  әр  түрлі кезеңдерде  оқу-тәрбиелеуші процесстерін  ұйымдастыруда балалардың   жастық психологиялық  ерекшеліктерінің  дұрыс  есептелінуі  үшін  алғы  шарттарды  құрастыруға  көмектеседі.

     Жас  өспірімдік  және  ерте  жастық  кезеңде  психикалық  және  тұлғалық  дамудың  ерекшеліктері  мен  қиындықтары  көбінесе  жыныстық  жетілумен  байланысты.  Ұл  және  қыз  балаларда  бұл  кезеңде  ересектік  сезім  ғана  емес,  сонымен  қатар  белгілі  жыныстағының   жеткілікті  дифференциацияланған  ересектігі  -  «еркектің  ішкі  позициясы»  немесе   «әйелдің  ішкі  позициясы».

     Жылдам  физиологиялық  өсу  және  жыныстық  жетілу  жас  өспірімнің  сыртқы  және  ішкі  әлемінде  көрінетін  өзгерістерге  әкеледі,  өз-өзіне  қызығушылық  туады,  сонымен  қатар  басқа  жыныс өкіліне  де.  Оларда  жаңа  түйсік,  сезімдер,  ұайымдар  көрінеді,  өзін-өзі түсінуге  қажеттілік  қалыптасады,  «ересек  еркек»  пен  «ересек  әйелдің»  идеалдары   пайда болады.  Көбінесе  ересектер -  ата-ана,  мұғалімдер,  тәрбиелеушілер – бұл жайлы білмейді,  содан жасөспірімнің бұл өзіндік санасының даму  жақтарына жеткіліксіз  зейінін  бөлетіні  анық.

     Мектепте  оқу-тәрбие  жұмысының   әдісі  мен  бағдарламасы  жасөспірім  өзін  белгілі бір жыныс өкілі ретінде,  ұл  және  қыз балаларға спецификалық  қажеттіліктерді қосатын,  түрткілер,  құнды бағыт-бағдар,  басқа жыныс өкілдеріне  қатынас және  бұл пайда болуларға сәйкес  келетін жүріс-тұрыс түрлері  жайлы  балада  елестетудің  ерекше  жүйесін  құру  қарастырылмаған.  Баланың    жынысына  сәйкестендіре тұлғалық  дамуының  міндеті -  қалыптастыруды  қосады,  бір жағынан,  психикалық  жыныс,  екінші  жағынан -  қарама-қайшы жыныстағы адамдардың  қатынастық  жүйесі. 

     Дегенмен  жас  қандай  да  бір  тұлғаның  стандартты психикалық  дамуын  анықтамайды,  өйткені  жастық  ерекшеліктер  жеке  даралық   ерекшеліктерімен  бір  болып   келеді.  Тұлғаның  жеке  дара  ерекшеліктерін  психологияда  тұлғаны  басқа  тұлғалардан  өзгешелейтін  ерекшеліктер  ретінде  түсінеді. Оның  қалыптасуына  мәнді  әсер  ететін  адамның  табиғи  қасиеттері,  әлеуметтік  орта,  дамудың  ортақ  деңгейі,  тұлғаның  бағыттылығы,  түрлі  сапалар  мен қасиеттердің  өзара  қатынас  мінездемесі. 
 
 

Білім  берудегі  психологиялық  қызмет  тәжірбиесінің  психологиялық  мониторингі

     Мониторинг  деп  өзіндік   дамып  келе  жатқан  белгілі   бір  объект  параметрін  зерттейтін  психодиагностиканың  түрін   атаймыз.  Психологиялық  тәжірибеде  мониторингтік  зерттеулер арқылы балалардың  және  жасөспірімдердің  дамуында  олардың өзара байланысының  нақты сапаларын,  қасиеттерінің  ортақ  онтогенездік  динамикасын  және  басқа да  тұлғалық  және  психикалық  дамуды  бақылауға болады. 

     Психолого-педагогикалық  мониторингтік   зерттеулерде  ең  қиыны  зерттелетін   құбылыстың  жүйелік  сапалық   бағасын  шығаруда  нәтижені  интерпретациялау  мәселесі  болып   келеді.  Мұндайда  психологтердің  зерттеу  пәні  -  тұлға  -  ққиын  объект  болып  келеді,  оны  құрайтын  элементтің  әр  спецификасын  сақтап,    олардың ортақ  жүйеқұраушы  қасиеттері    біруақытта  көрсетілсе  ғана  суреттеуі  дұрыс  болады. 

     Кейбір  психологтер  бұл  мәселені  басқаша  шешпекші  болған,  мысалы  тек  математикалық әдіспен,  мұндай  әдіснамамен сәтсіздікке ұшырады.  Соңғысының  мәні  келесі  бекітулерді толық көрсетеді:

 А)  тұлғалық  қасиеттер  жеңілден  қиынға  қарай  тәуелділіктің   тура  пропорционалдылығымен   дамиды;

 Б)  тұлғалық  қасиеттер,  сапалар  және  ерекшеліктер  бір-бірінен  бөлектенген  түрде  зерттеліне  алады;

 В)  бір  қасиеттің  дамуы,  келесі  бір  дамымаған  қасиетті  компенсациялай  алады,  бірақ   диагностикада  бұл  есептелмейді.

 Г)  тұлғаның  жеке  қасиеттерінің,  сапаларының  және  ерекшеліктерінің  даму  деңгейін  бағалау  репрезентативті  выборканың  ортақ  статистикалық  көрсеткішімен  анықталады;

 Д)  психолого-педагогикалық  зерттеулерде  акцент  көбінесе  коррекцияда   болатын  жағымсыз  даму  мәселесіне  бастапқыдан  бағытталмаған  даму  деңгейінің  констатациясына  қойылады. 

Психологиялық  консультация  жайлы  ортақ  түсінік  және  психологиялық қызметтегі  орны

     Психологиялық  консультация  -  адамдармен  тікелей  жұмыс,  түрлі  психологиялық  мәселелерді   шешуге  бағытталған  тұлғааралық  қатынастағы  қиындықтармен  байланысты,  мұнда  негізгі  әрекет  ету  құрал  ұйымдастырылған   кеңес  болып  келеді.  Психологоиялық  консультациялаудың  мәні,  психолог  өзінің  кәсіби  ғылыми  білімдерін  пайдалана  отырып,  басқа  адамға  арналған  шарттар  жасайды,  мұнда  ол  өзінің  психологиялық  міндеттерін  шешуде  жаңа  мүмкіншіліктерін қайтадан  ұайымдайды.

     Жас  ерекшелік  психологиялық   консуьтацияның  негізгі  мақсаты   нормативтінормативті  мазмұн  мен   бұл  процестің  периодизациясының  көріністеріне  негізделген  баланың  психикалық  даму  қадамдарын  бақылау. 

     Оның  міндеттері  психолого-педагогикалық   тағайындауда  көрінеді:

1. Тәрбилеуде,  баланың  психикалық  дамуының  жастық  жеке  дара   ерекшелік  мәселесіне  қатысушы  ата-ананың,  мұғалімдердің  және  тағы  басқалардың  бағыт-бағдары.
2. Дер  кезінде  психикалық  дамудың алғашқы түрлі  ауытқулары  мен  бұзылулары  бар  балаларды  анықтау,  оларды  маманға  жіберу.
3. Әлсізденген  соматикалық  және  нервті-психикалық  денсаулығымен  балаларды  екінші  қайталар  психологиялық  шиеленісулерді  ескерту,  психогигиена  және  психопрофилактика  бойынша  кепілдемелер.
4. оқыту,  тәрбиелеу  және  ата-аналар  мен  мұғалімдердің  қарым-қатынас  қиындықтарына  психолого-педагогикалық  коррекцияға  кепілдемелерді  құру.
5. баланы  отбасыда  тәрбиелеу  бойынша  кепілдеме  құру.
6. Арнайы  балалар,  ата-анадлар,  мұғалімдер  топтарында  коррекциялық  жұмыс.  Халыққа  психолого-педагогикалық  білім  беру.

     Р.С.Немов  психолого-педагогикалық  консультациялауды  консультативті  жұмыстың  ерекше  түрі  ретінде  анықтайды.  Ол  бұған  жатқызады  балаларды  тәрбиелеу  мен  оқыту  бойынша  сұрақтарды  клиентпен  талқылау,  ересек  адамдарды,  педагогикалық  басқарушылықты  бірдеңеге  үйрету  және  педагогикалық  мамандықты  жоғарылату,  балалар  және  ересек  топтарды  және  ұжымды  басқару,  бағдарламаларды  толық  жетілдіру,  оқытудың  әдістері  мен  құралдары,  педагогикалыық  эксперименттерді  және  инновацияны  психологиялық  негіздеу  және  т.б.  Бұл  консультациялау  түрінде  нақты  жағдайларда  қандай  педагогикалық  технологиялар  немесе  олардың  жеке  құраушыларын  қолдану  керектігі  және  тұлғаның  дамуына  қандай  ықпал  тигізе  алатыны  жайлы  айтылады.

     Психолого-педагогикалық  консультациялау  консультантта  педагогикалық  білімі  мен  оқытуда  және  тәрбиелеуде  тәжірибесі  бар  болуын  қалайды.  Жақсы  психолог-консультант  ретінде  психологиялық  білім  алған  бұрынғы  мұғалімдер  бола  алады. 

Білім  беру  мекемелерінде  психокоррекцияның  маңызы

     Психокоррекция  -  органикалық   негізі  жоқ  және  тұрақты   сапаларды  көрсетпейтін,  ерте  балалық  шақта  пайда   болып  болашақта  өзгермейтін   психикалық  дені  сау  адамның   кемшіліктерін  түзетуде  психолог  қолданатын  психологиялық  қабылдаулар  жиынтығы.

     Білім  беру  мекемелерінде   психокоррекциялық  жұмыс   баланың  дамуында  кемшіліктер   мен  ауытқушылықты  немесе  түзету,  немесе  профилактика  жүргізуге  психолого-педагогикалық   әрекет  етудің  жинағын  өзіне  қосады.

     Коррекциямен  айналысушы  психолог,  сызба  бойынша  жұмыс   істейді:  не  бар;  не  болу  керек;  не   істеу  керек,  керекті  болу  үшін.  Бұл   сұрақтарға  жауап  беру  үшін  психикалық  дамудың  қалыптылығын  анықтап,  содан  соң  оның  талдауын  үш  деңгейде  жүргізу: нейрофизиологиялық,  ортақ психологиялық,  жастық-психологиялық.

     Психокоррекциялық  жұмыстың  мазмұны  мен  әдістерін   таңдау  объекттердің  спецификалылығымен, оның  күйімен, сонымен  қатар   коррекция  пәнімен  ескертілген,  психологиялық  практикада  клиенттердің (балалар,  ата-аналар,  мұғалімдер)  ауыр  тілінде  қалыптасушы.

     Психокоррекция  объектісі  -  өзгере  алатын,  тұлғаның  жеке  аймағы,  оның  пәні  -  психокоррекциялық   әрекет  бағытталған  психикалық  реалдылық. Мысалы,  егер  коррекцияның  объектісі  баланың  тәртібінің  бұзылуы  болса,  онда  пәні,  шағым  локусына  байланысты  әртүрлі  болуы  мүмкін: «Мен»  бейнесі,  мұғалімге  қатынас, оқу  мотивациясы  және  т.б.